Encyklopedia Łodzi 2.pdf

ISSN 1731-092X

I L U S T R O W A N A

H I S T O R I I Ł O D Z I

O D P O Ł O W Y X V I W I E K U

D O K O C A X V I I I W I E K U

zeszyt

nr 2

LSTOPAD

I LUSTROWANA

ENCYKLOPEDIA

HISTORII ŁODZI

2008

LSTOPAD

2008

I LUSTROWANA

ENCYKLOPEDIA

HISTORII ŁODZI

LSTOPAD

2008

ZBIERZ KOLEKCJ !

I LUSTROWANA

ENCYKLOPEDIA

HISTORII ŁODZI

CO MIESI C

NOWY ZESZYT!

. t 1423 – 2008

OD REDNIOWIECZA

DO POCZ TKU XIX WIEKU

zeszyt

nr 3

zeszyt

nr 4

ZBIERZ KOLEKCJ !

CO MIESI C

NOWY ZESZYT!

zeszyt

nr 1

III

ZBIERZ KOLEKCJ !

CO MIESI C

NOWY ZESZYT!

NR I / 1 LUSTROWANA ENCYKLOPEDA HSTORI ŁODZI

ZBIERZ KOLEKCJ !

CO MIESI C

NOWY ZESZYT!

III

III I

D A

O Z U X U

NR I / 1 LUSTROWANA ENCYKLOPEDA HSTORI ŁODZI

NR I / 1

LUSTROWANA

ENCYKLOPEDA

HSTORI

E N C Y K L O P E D I A

III I

D A

O Z U X U

III I

D A

O Z U X U

zeszyt

III I

D A

O Z U X U

zeszyt

III

ŁODZI

I L U S T R O W A N A

E N C Y K L O P E D I A

H I S T O R I I Ł O D Z I

zeszyt

nr 2

• do czytelników •

Zeszyt nr 2 Ilustrowanej Encyklopedii Historii Łodzi

dotyczy okresu w dziejach naszego miasta, o którym

zwykło się mówić, że przez kolejne wieki od otrzyma-

nia praw miejskich w 1423 roku nic się w Łodzi nie

działo, że milczą o niej kroniki i źródła. Czy możli-

we jest jednak, aby przez 300 lat o wielu pokoleniach

łódzkich mieszczan rolników nic nie było wiadomo?

Co prawda nie ma zbyt wielu zapisów i dokumentów

z tamtych czasów, ale postanowiliśmy jednak zebrać,

co możliwe, by pokazać życie biskupiego miasta od

XVI do końca XVIII wieku...

Nawet Oskar Flatt, który odwiedził Łódź i opisał

ją przed 160 laty, po prezentacji pierwszej wzmianki

o osadzie Łodzia z 1332 roku i drugiej z 1458 roku

standardowo przechodzi do takiego oto stwierdze-

nia, kwitującego kilka wieków z życia miasta:

O D P O Ł O W Y X V I W I E K U D O K O C A X V I I I W I E K U

spis treści

NA OKŁADCe:

Kościół katolicki

w Łodzi na Górkach

Plebańskich.

Litograi a

W. Walkiewicza.

Ilustracja

w Oskar Flatt

„Opis miasta Łodzi...”

Wydanie z 1853 roku.

• Łódź rolnicza w XVI wieku

• Wsie podłódzkie w XVI wieku

• Wiek XVII – rozwój i klęski

• Miasto w XVII i XVIII wieku

• Klucz łódzki i okolice – XVIII w.

• Łagiewniki – polskie Loreto

• Zmierzch Łodzi feudalnej

• Legenda Jasia sieroty z Chojen

Spróbujmy zatem wypełnić tę lukę w dziejach Łodzi

do końca epoki feudalnej i dawnej Rzeczypospolitej.

ISSN 1731-092X

Nakład: 6000 egz.

Arkadiusz Grzegorczyk

Redaktor naczelny

Ilustrowana Encyklopedia Historii Łodzi

Suplement historyczny

miesicznika „Piotrkowska 104”

Wy d a w c a : Urz d Miasta Łodzi

Biuro Analiz Medialnych i Wydawnictw

90-926 Łódź, ul. Piotrkowska 104

Koncepcja, redakcja, opracowanie

Arkadiusz Grzegorczyk

Projekt grai czny i skład

Paweł Kawiski

Zdjęcia: Archiwum UMŁ, Paweł Kawiski,

Hanna Zubrzycka-Koliska

Druk i oprawa: WIST

nr II / 1

i l u s t r o w a n a e n c y k l o p e d i a h i s t o r i i ł o d z i

periodyzacja dziejów łodzi

• wie monarsza – załoona ok. XII-XIII wieku n.e.

• wie biskupia – ok. XIV wieku (pierwszy zapis – 1332 r.)

• miasto feudalne – pocz. XV wieku (lokacja – 1414 i 1423 r.)

• 1423 – 1806 – we władaniu biskupów włocławskich

• 1793 – 1806 – pod zaborem pruskim

(po sekularyzacji dóbr kocielnych

od 1806 r. miasto rzdowe)

• 1807 – 1815 – w granicach Ksistwa Warszawskiego

• od 1815 roku – wchodzi w skład Królestwa Polskiego

• 1830 – 1863 – pod administracj polsko-rosyjsk

• 1863 – 1914 – w administracji rosyjskiej

• 1914 – 1918 – głównie pod okupacj niemieck

• 1918 – 1939 – drugie co do wielkoci miasto II RP

• 1939 – 1945 – pod okupacj niemieck

źródła bibliograficzne

Pierwszą pozycją jest wydana w styczniu 1853

roku książka Oskara Flatta „Opis miasta Łodzi

pod względem historycznym, statystycznym

i przemysłowym”. Stanowi do dziś nieocenione

źródło fundamentalnych wiadomości o wcze-

snych okresach istnienia miasta. Następne zna-

czące w historii naszego miasta pozycje to: Jana

Karola Kochanowskiego rozprawa z roku 1907

pt. „Szkice i drobiazgi”, opublikowana w Biblio-

tece Warszawskiej oraz ks. Stanisława Muzne-

rowskiego „Przyczynki do monograi i Łodzi”

z roku 1922, a także Andrzeja Zanda „Narodzi-

ny Łodzi nowoczesnej” i inne prace tegoż autora.

Z nowszych pozycji należy wymienić: „Ulicę

Piotrkowską” Anny Rynkowskiej oraz mono-

grai ę „Łódź – dzieje miasta” , tom I, pod red.

Ryszarda Rosina (PWN 1980), która pozostaje

najpełniejszym źródłem wiedzy o naszym mie-

ście. Ponadto korzystaliśmy z licznych artyku-

łów i publikacji: Witolda Kowalskiego, Francisz-

ka Lewandowskiego i Wacława Pawlaka – nie-

strudzonych badaczy łódzkich dziejów.

i l u s t r o w a n a e n c y k l o p e d i a h i s t o r i i ł o d z i

nr II / 2

Łódź rolnicza w XVI wieku

• przywilej bp. j. uchańskiego 1561 r. •

W zasadzie od aktów lokacyjnych miasta i ich reno-

wacji w XV wieku aż do połowy szesnastego stulecia

nie zachowały się do naszych czasów żadne zapisy do-

tyczące Łodzi. Dopiero w roku 1561, we Włocławku,

12 października biskup Włocławka Jakub Uchański,

ur. 1502, mianowany od 1562 roku prymasem Polski,

stronnik królowej Bony, przychylny reformacji, bliski

koncepcji utworzenia kościoła narodowego, pierw-

szy interrex polski, wiedziony – jak pisze „by dobra

kościoła i stołu biskupiego do lepszego doprowadzić

stanu oraz korzyści i dochody pomnożyć”, wydaje

specjalny dokument, będący odpowiedzią ubożeją-

cym coraz bardziej, żyjącym w nędzy, gdzie: „laski,

piaski i karaski”. Pisali bowiem mieszczanie łódzcy

skargę do kapituły, że nie są w stanie wywiązać się

z świadczeń nałożonych na nich.

Teraz Jego Eminencja ks. bp Uchański postana-

wia, że każdy mieszczanin łódzki będzie płacił z każ-

dego łanu rocznie po osiem groszy i dwa kapłony

rocznie.

Przeprowadzono też lustrację używanych przez

mieszczan gruntów; okazało się, że ci posiadają wię-

cej tzw. „domiarków”, z których dotąd nie płacili po-

datku. Teraz wyznaczono jeszcze od nich dodatko-

we dwa grosze rocznie od każdego pola. W zamian

biskup zrzekł się składania na swój stół jednego ka-

płona, a drugiego przykazał oddawać na św. Marcina

(12 listopada). Przybyły też podatki, które dotąd

płacić musieli łodzianie: od posiadania ogrodu

– 2 grosze, od prowadzenia warsztatu rzemieślnicze-

go – 1 grosz, od posiadanych „działek” (folwarków)

– 2 grosze. Piwowarów obciążono sumą 12 groszy

rocznie, szynkarze winni płacić 3 grosze. Użytkowni-

cy lasów/kowale, cieśle, kołodzieje, bednarze i szew-

cy – po 12 gr.

Mając na uwadze wzbogacenie się miasta Łodzi,

biskup Uchański dodaje miastu w użytkowanie pole

zwane Wżdżarowym leżące na południe od miasta,

rozciągające się aż na wschód ku wsi Rokicie, nazywa-

ne także Piaszczyste Stąd pewno nazwa Piaski oraz

Żdżary. Mogą też łodzianie koło ratusza sprzedawać

sól, jagły, pierze, kasze, świece i obuwie – bez placo-

wego. Dokument został wydany w obecności Stani-

sława Warszowieckiego – kasztelana poznańskiego

i scholastyka gnieźnieńskiego w jednej osobie, Jana

Cybulskiego – podkomorzego, Feliksa Ruszkowskie-

go – stolnika i Stanisława Duczymińskiego.

W 1561 roku łodzianie otrzymali pole Wżdża-

rowe zwane Piaszczystym, położone na południe

od Łodzi w kierunku Rokicia. Było to ostatnie

przed okresem uprzemysłowienia nadanie ziemi

na rzecz miasta.

W roku 1561 bp Uchański pozwolił również

w Łodzi budować ratusz, jatki i sklepy, nadto nadał

przywilej korzystania mieszczanom łódzkim z lasów

głównie wsi Widzewnica i Rogi. Od przełomu XV

i XVI w. mieszczanie zaczęli karczować las położo-

ny na zachód od miasta, a uzyskane pola nazwano

następnie Długimi oraz Nowymi Przymiarkami. Do

1561 r. nie płacili z nich żadnych czynszów.

Nowy przywilej, określający uposażenie, uprawnie-

nia, daniny i świadczenia łodzian z 1561 r. w wielu

punktach nawiązywał do postanowień z 1414 r., a po-

nadto regulował sprawy, które w tym czasie narosły,

np. czynsze od pól wykarczowanych w XVI w. Akt

ten okazał się jeszcze trwalszy od poprzedniego, był

odnawiany przez siedmiu biskupów, zasiadających

w latach 1643 – 1751 na stolcu włocławskim, a za-

tem zachował przez cały ten okres moc obowiązującą

– przynajmniej pod względem formalnym – i zapew-

niał w niektórych dziedzinach życia prawno-ustrojo-

wego miasta ciągłość od XV do XVIII wieku.

Jakub Uchański,

(1502-1581),

mianowany od 1562

roku prymasem

Polski, stronnik

królowej Bony,

przychylny reformacji,

bliski koncepcji

utworzenia kościoła

narodowego,

pierwszy interrex

polski (fragment

obrazu Jana Matejki

„Unia Lubelska”).

Nagrobek prymasa Jakuba Uchańskiego dłuta

Jana Michałowicza z Urzędowa w katedrze w Łowiczu

fragment

dokumentu

bp. uchańskiego

z 1561 roku

[...] Dajemy całkowitą swobodę: ratusz dla potrzeb i wygody tegoż miasta Łodzi na

nowo zbudować i postawić wraz z jatkami [...] wolno tu wymieniać towary i jakiekol-

wiek rzeczy i zwłaszcza sól mleć, rupiecie, garnki, świece, obuwie i różne inne rzeczy

w wyż rzeczonym ratuszu i koło ratusza sprzedawać i targować stale i na wieki [...]

Poszczególni zaś rzeźnicy w temże mieście są obowiązani i będą powinni dawać po

wieczne czasy nam i naszym następcom w święto św. Marcina – jeden kamień suro-

wego łoju, jak są z dawna przywykli. Działo się w kapitule włocławskiej [...]

nr II / 3

i l u s t r o w a n a e n c y k l o p e d i a h i s t o r i i ł o d z i

Niesułków

– wieś położona

w powiecie zgierskim,

5 kilometrów

od Strykowa.

Na przełomie

XV i XVI w. do klucza

niesułkowskiego

w dobrach biskupów

włocławskich należała

także Łódź.

• miasto w administracji biskupiej • Do-

kument z 1387 r. biskupa Jana Kropidły oraz akty

dotyczące przekazania Łodzi na początku XV wieku

pod zarząd kapituły włocławskiej podają, iż znajdo-

wała się ona w dystrykcie wolborskim. Określenie to

nie oznacza w tym wypadku jednostki administra-

cyjno-państwowej, lecz odnosi się do całości dóbr

biskupstwa włocławskiego, położonych w wojewódz-

twach łęczyckim i sieradzkim. W podobnym znacze-

niu używano w tym czasie również nazwy kasztela-

nia. Oba te terminy utrzymały się do XV w., kiedy

wprowadzono nowy, mianowicie: klucz wolborski.

Był on bardzo rozległy, toteż podzielono go na mniej-

sze jednostki, przeważnie tak samo określane.

Najwcześniej wyodrębnił się klucz niesułkowski, do

którego należały m.in. dobra łódzkie. Np. w 1527

roku w sprawy mieszczan łódzkich ingeruje oicjali-

sta niesułkowski, zwany faktorem, który na stałe nie

mieszkał w Łodzi, ale wizytował ją regularnie. Nie-

sułków pozostawał jednak cały czas w pewnej zależ-

ności od Wolborza. Inwentarz z 1534 r. i następne,

do początku XVII w. włącznie, podają już stale, iż

Łódź i należące do niej wsie wchodzą w skład klucza

niesułkowskiego.

Począwszy od 1534 r. inwentarze dóbr włocław-

skich podają, że wójtowie łódzcy są posiadaczami

m.in. czterech łanów i młyna, nadanych sołtysowi

Starej Wsi, można zatem przyjąć, iż ich inne upraw-

nienia wywodziły się również z przywileju wydanego

w 1387 r. Potwierdza to fakt transumowania właśnie

tego aktu w 1531 r. jako przywileju na wójtostwo

łódzkie.

• pierwszy ratusz w łodzi – 1585 • Niemal

do końca XVI w. Łódź nie miała ratusza. Dopiero z

marca 1585 roku mamy informację, że burmistrz Ło-

dzi Mikołaj Kacprzyk, wraz ze starszymi Tomaszem

Chometkiem, Klemensem Czarnym i Maciejem Świ-

goniem, za zezwoleniem bpa H. Rozdrażewskiego,

pod nadzorem ciesielskiego majstra Macieja Docze-

kałowicza, nowy ratusz w miejsce starego wystawić

pozwolił. Majster obok zapłaty, jako że budowla była

chędoga i nader zgrabna, otrzymał zgodę, aby na pla-

cu miejskim „wino i gorzałkę palić tudzież piwo szyn-

kować, od czego to podatków nijakich nie zapłaci”.

W ratuszu oprócz izby czeladnej, obradom służącej,

był i zajazd dla gości znakomitych do Łodzi przyby-

łych. W 1585 roku władze miejskie zawarły z Macie-

jem Doczekałowiczem umowę dotyczącą jego budo-

wy, zgodnie z którą mieszczanin ów podejmował się

swoim kosztem wystawić budynek na przyznanym

mu placu miejskim przy rynku. Budynek miał sta-

nowić własność Doczekałowicza, którego też później

fragment dokumentu z 1531 r.

[...] Czynimy wiadomem, iż chcąc dobra stołu naszego kościoła włocławskiego po-

stawić w lepszym stanie postanowiliśmy:

mieszczanie tegoż miasta Łodzi uprawiający rolę płacą kościołowi naszemu i jego

każdoczesnemu zarządcy po dwa grosze z włóki zamiast mesznego (opłata w ziarnie

za odprawianie mszy), nie posiadający zaś ról samą tylko kolędę (opłata produktami)

i z każdego domu po groszu. Dziesięcina zaś snopowa przypada temuż kościoło-

wi paraialnemu i jego plebanowi od każdego z osobna mieszczanina. Mieszczanie

trudniący się warzeniem piwa, od warzelnictwa swego płacą i obowiązani są płacić

plebanowi po dwa grosze każdego roku [...]

Południowa pierzeja pl. Kościelnego sięgała

dawniej rynku. Prawdopodobnie w tym miejscu

stał pierwszy drewniany ratusz miejski w Łodzi.

nazywano Ratusznym. W budynku znajdowała się

karczma, a tylko pewną jego część przeznaczono na

siedzibę władz miejskich. Niedługo jednak utrzymał

go w swoim ręku. Szynkownia ratuszowa zagrożona

aż 6 konkurencyjnymi miejskimi karczmami, przyno-

siła minimalne dochody, więc Doczekałowicz sprze-

dał ratusz Janowi i jego żonie Marusi Kamizelom, za

cenę 62 grzywien. Później przeszedł on na własność

mieszczanina Błażeja,a w końcu odkupiły go władze

miejskie. Ratusz był drewniany, trochę większy niż

inne domy mieszczańskie, z pobudowaną też przy

nim drewnianą wieżyczką. Zapewne dotrwał do po-

łowy XVIII w. (ostatnia wzmianka w 1727 r.)

Jak wynika z zapisów historycznych w drugiej po-

łowie XVI w. burmistrz wraz z radą miejską wysuwa

się w zarządzaniu miastem przez wójta i ławników są-

dowych. Już w latach 70. XV w. przeniesiono miejsce

urzędowania z domu wójta do domu burmistrza i tak

pozostało do XVII w., mimo wybudowania w 1585

roku ratusza, który miał służyć władzom miejskim.

i l u s t r o w a n a e n c y k l o p e d i a h i s t o r i i ł o d z i

nr II / 4

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: