Joanna Kossewska
Społeczeństwo wobec osób niepełnosprawnych -postawy i ich determinanty
Postawy rozwijają się pod wpływem środowiska społecznego. Wyuczona i uwewnętrzniona przez jednostkę predyspozycja do reagowania w społecznie zdefiniowany sposób jest postawą społeczną. Postawa nabiera charakteru społecznego nie tylko na skutek socjalizacji, ale również ze względu na społeczny przedmiot postawy oraz społeczny kontekst. Postawy społeczne, stanowiące ze względu na społeczny charakter przedmiotu postawy - jedno z kluczowych zagadnień psychologii społecznej, mogą dotyczyć zarówno przedmiotów o charakterze indywidualnym (poszczególne osoby), jak i zbiorowym (grupa osób) (Mika 1984). Szczególnie interesują nas tutaj postawy społeczne wobec osób niepełnosprawnych.
Postawy społeczne wobec osób niepełnosprawnych są bardzo różnorodne i wyrażają się we wszystkich swych składnikach: poznawczych (wiedza i przekonania dotyczące osób niepełnosprawnych), emocjonalnych (emocjonalno-oceniających) i behawioralnych (Sękowski 1994a). Niejednokrotnie postawy te mają zmienny charakter. Często występuje w nich brak spójności - rozbieżność pomiędzy werbalnie deklarowanymi postawami a rachowaniem oraz między werbalnymi deklaracjami a postawami rzeczywistymi. Wielekroć werbalne deklaracje są determinowane nor mami i konwenansami społecznymi oraz lękiem przed negatywną oceną społeczną i - nierzadko - maskują negatywne, a nawet wrogie postawy rzeczywiste.
W literaturze najczęściej wymienia się dwie przeciwstawne postawy wobec osób niepełnosprawnych: pozytywne (akceptacja) lub negatywne (odrzucenie). H. Larkowa (1970) dodaje jeszcze trzeci rodzaj - postawy ambiwalentne, traktowane przez niektórych autorów jako negatywne. Zdaniem J. Granofsky'ego (Granofsky 1955, za: Sękowski 1994a), postawy pozytywne bądź negatywne można scharakteryzować ze względu na:
§ kryterium oceny osoby niepełnosprawnej,
§ kryterium poznawcze,
§ kryterium emocjonalnych interakcji społecznych.
Pozytywne postawy charakteryzują się:
o obiektywną i realną oceną wpływu kalectwa na psychikę i funkcjonowanie człowieka, ograniczeń i możliwości osoby niepełnosprawnej,
o pozytywnym nastawieniem poznawczym (przedmiotem zainteresowania jest człowiek, a nie tylko jego inwalidztwo): znajomością potrzeb inwalidy i poziomu ich zaspokojenia, obiektywnym dostrzeganiem zalet i możliwości inwalidy oraz jego osiągnięć,
o pozytywnymi zachowaniami społecznymi: społeczną akceptacją i szacunkiem dla osoby niepełnosprawnej, przeciwdziałaniem izolacji, naturalnym i życzliwym kontaktem z osobami niepełnosprawnymi, podejmowaniem kontaktów interpersonalnych i współpracy z osobami niepełnosprawnymi, integrowaniem osób niepełnosprawnych.
Pozytywne postawy otoczenia społecznego i najbliższych, zawierające krytyczną, lecz obiektywną i życzliwą ocenę osoby niepełnosprawnej, stanowią warunek konieczny dla rozwoju poczucia bezpieczeństwa, a tym samym dla prawidłowego przystosowania społecznego (Larkowa 1985). Szacunek i akceptacja wyrażane przez otoczenie społeczne oraz wynikające z nich poczucie bezpieczeństwa i własnej wartości, samoakceptacja i pogoda ducha wyzwalają subiektywne poczucie dodatniej jakości życia pomimo niepełnosprawności, rozwijają mechanizmy radzenia sobie ze stresem i kryzysem oraz pobudzają mechanizmy kompensacyjne, pozwalające na prze zwyciężanie własnych ograniczeń. Kształtują przy tym właściwy, życzliwy stosunek osób niepełnosprawnych wobec osób pełnosprawnych (Minczakiewicz 1996).
Postawy negatywne wobec osób niepełnosprawnych, zdaniem J. Granofsky'ego (za: Sękowski 1994a), charakteryzują się:
o uczuciem litości lub nadopiekuńczości wobec niepełnosprawnych: niedocenianiem, ciekawością deprecjonowaniem, przecenianiem wpływu inwalidztwa na psychikę, wyolbrzymianiem ograniczeń;
o negatywnym nastawieniem poznawczym: przesadnym zajmowaniem się wyglądem osoby niepełnosprawnej, zwracaniem szczególnej uwagi na kalectwo, przecenianiem brzydoty kalectwa.
o negatywnym nastawieniem społecznym: powiększaniem dystansu społeczne go, brakiem akceptacji dla udziału osób niepełnosprawnych w różnych kontaktach i interakcjach społecznych, uczuciem lęku i zakłopotania w obecności inwalidy.
Samoocena i samoakceptacja niepełnosprawnych
Negatywne postawy i oczekiwania ludzi sprawnych wobec osób niepełnosprawnych mają ujemny wpływ na zachowanie tych osób wobec siebie samych i wobec sprawnych jednostek: utrudniają przystosowanie się i akceptowanie własnej niepełnosprawności, zniechęcają do podejmowania najmniejszego nawet wysiłku (Larkowa 1985, 1988, Hulek 1985), rodzą poczucie pogardy dla samego siebie i swojej niepełnosprawności, osłabiają mechanizmy odpornościowe i niweczą efekty podejmowanych zabiegów leczniczych, edukacyjnych i rehabilitacyjnych (Minczakiewicz 1996).
Znaczącym czynnikiem w kształtowaniu się postaw społecznych wobec osób niepełnosprawnych jest samoocena i samoakceptacja tych osób. Samoocena odpowiada ocenie własnych możliwości i ograniczeń, a samoakceptacja (poprzez akceptację inwalidztwa) wpływa na realizację procesu rehabilitacji (Wright 1965). Brak akceptacji własnego inwalidztwa zaburza proces kształtowania się wzajemnych relacji między osobami niepełnosprawnymi a sprawnymi.
Akceptacja siebie jest warunkiem akceptacji innych osób. Wyzwała sympatię i życzliwość w stosunku do innych i pozwala na otwartość w kontaktach z otoczeniem. Poczucie niższości i brak akceptacji własnej osoby i własnej sytuacji prowadzi do uruchomienia mechanizmu obronnego w postaci projekcji lub kompensacji poprzez deprecjonowanie innych ludzi. Brak samoakceptacji powoduje też ograniczenie kontaktów interpersonalnych z innymi osobami, szczególnie tymi, które nie odpowiadają pewnym kanonom czy stereotypom społecznym dotyczącym wyglądu czy funkcjonowania.
Spostrzeganie niepełnosprawności
Postawy wobec niepełnosprawnych są fenomenem złożonym z wielu wymiarów i mogą występować w dwu formach (Gething 1991). Pierwsza z nich jest postawą zgeneralizowaną i przejawia się w ogólnej tendencji do identyfikowania osób niepełnosprawnych jako odmiennych od sprawnej części społeczeństwa - ta zgeneralizowana postawa jest przeważnie negatywna. Druga forma przejawia się w specyficznym ustosunkowaniu się do osób niepełnosprawnych, zależnym od stopnia i zakresu ich niepełnosprawności - te specyficzne postawy przyjmują strukturę hierarchiczną.
W literaturze istnieje wiele sposobów klasyfikacji postaw wobec osób niepełnosprawnych. Klasyfikacje te uwzględniają różne wymiary niepełnosprawności, które stają się centralnym elementem postawy i - zgodnie z teorią atrybucji - rzutują na spostrzeganie osoby niepełnosprawnej. Badacze zajmujący się rozważaną problematyką są zgodni co do wielowymiarowego charakteru postaw i ich zależności od sytuacji oraz płci osób sprawnych (Schmelkin 1984). Postawy różnicują się w zależności od rodzaju i stopnia niepełnosprawności, a także od możliwości samoobsługowych i dyslokacyjnych jednostki (Wright 1965, Larkowa 1985). LM. Shears i C.J. Jensema (1969) stwierdzają, że postawy wobec niepełnosprawnych kształtują się wokół następujących dymensji: widoczność, wpływ niepełnosprawności na możliwość komunikacji, stygmatyzacja społeczna (napiętnowanie społeczne), trudności w zakresie samoobsługi, stopień samodzielności i niezależności (niezależność przejawia się przez inicjatywę i swobodę działania, a wynika z poczucia bezpieczeństwa warunkującego odpowiedni poziom przystosowania społecznego).
R.J. Jones (1974) zauważa, że postawy wobec osób niepełnosprawnych różnicują się w zależności od stopnia fizycznego kalectwa, zaburzeń psychospołecznych i upośledzenia umysłowego i przejawiają się poprzez zachowanie społecznego dystansu w sytuacjach społecznych. Wyniki badali empirycznych autor przedstawił w formie graficznej (ryc. 1), która ukazuje hierarchiczną strukturę postaw wobec osób niepełnosprawnych oraz rodzaj kontaktów społecznych, jakie osoby sprawne byłyby skłonne nawiązać z osobami niepełnosprawnymi.
Ryc. 1 - Hierarchiczna struktura postaw (i kontaktów społecznych) wobec osób niepełnosprawnych (Jones 1974)
Badania A. Giryńskiego i S. Przybylskiego (1993) również pokazują, że osoby z upośledzeniem umysłowym są o wiele bardziej negatywnie spostrzegane przez otoczenie niż osoby z innymi rodzajami niepełnosprawności (niewidomi, głusi, kalecy). Jest to przyczyną trudności w przebiegu interakcji tych osób ze środowiskiem społecznym: osoby sprawne w typowych interakcjach dzieli duży dystans społeczny w stosunku do upośledzonych umysłowo, i to niezależnie od płci, poziomu wykształcenia, zawodu (lekarze, pielęgniarki, pracownicy umysłowi, pracownicy fizyczni), a w przypadku młodzieży - niezależnie od rodzaju szkoły ponadpodstawowej (liceum ogólnokształcące, technikum, zasadnicza szkoła zawodowa). Przyczyną tak dużego dystansu jest niski stan wiedzy na temat przyczyn, specyfiki i możliwości rozwojowych osób z upośledzeniem umysłowym (Giryński, Przybylski 1993). Badania prowadzone w grupie młodzieży także wskazują na niski poziom wiedzy o przyczynach niepełnosprawności, osobach niepełnosprawnych i ich możliwościach przy znacznym wyolbrzymieniu ograniczeń wiążących się z inwalidztwem (Konarska 1994, Oszustowicz 1995). Młodzież deklaruje pozytywne postawy i chęć niesienia pomocy niepełnosprawnym rówieśnikom, ale ze względu na brak kontaktów z osobami niepełnosprawnymi (poza nielicznymi przypadkami niepełnosprawności w najbliższej rodzinie) można przypuszczać, że deklarowane, zwerbalizowane postawy mogą różnić się od rzeczywistych. Młodzież ucząca się w klasach masowych uważa szkoły specjalne za optymalne miejsce kształcenia uczniów z upośledzeniem umysłowym: jako miejsce, gdzie nie będą oni narażeni na przykrości (Oszustowicz 1995).
K.I. Abroms i T.L. Kodera (za: Schmelkin 1984) twierdzą, że czynnikami biorącymi udział w kształtowaniu się postaw ludzi sprawnych wobec osób niepełnosprawnych są uszkodzenia: organiczne, sensomotoryczne, psychoedukacyjne i funkcjonalne, jakimi cechują się te osoby.
Wyniki badań L.P. Schmelkin (1984) wskazują, że istnieją trzy zasadnicze wymiary - kryteria, wokół których koncentrują się nasze postawy, przejawiające się w poziomie dystansu społecznego wobec niepełnosprawnych. Dwa takie wymiary - analizowane także przez innych badaczy - to widoczność niepełnosprawności i typ przejawianych zaburzeń (organiczne, fizyczne vs. funkcjonalne i społeczne). Pozytywne postawy przejawiają się przez niski poziom dystansu społecznego i tendencje do nawiązywania kontaktów z osobami, których niepełnosprawność jest mało widoczna (choroby przewlekłe: astma, choroba wrzodowa, cukrzyca) lub też ma podłoże organiczne; widok kalectwa natomiast powoduje pojawianie się przykrych przeżyć i emocji (strach, odraza, wstręt), a także myśli o skutkach i ograniczeniach kalectwa, co wpływa na powstanie tendencji do unikania lub ograniczenia kontaktów z osobami niepełnosprawnymi (Larkowa 1970). Trzecia dymensja, wyróżniona przez LP. Schmelkin (1984), dotyczy ostracyzmu społecznego. Zjawisko to wynika z przyjętych ogólnie norm społecznych, zgodnie z którymi bardziej akceptowane społecznie jest okazywanie tolerancji i zrozumienia dla osób z porażeniem kończyn czy też przewlekle chorych na raka lub gruźlicę, aniżeli dla osób uzależnionych.
Czynniki kulturowe
Analizując postawy wobec osób niepełnosprawnych w kontekście historycznym, należy zauważyć, że wraz z rozwojem cywilizacji następują pewne korzystne zmiany. W stosunku do minionych epok wiek XX charakteryzuje się pozytywnymi postawami i pewną akceptacją osób niepełnosprawnych, pozwalającą na realizację procesu rehabilitacji (Sękowski 1994b). W XX w. rozpoczęto także działania na rzecz wyrównywania szans, społecznej integracji oraz poprawy jakości życia osób niepełnosprawnych (Błeszyńska 1996). Jeśli jednak rozpatrywać ostatnie dziesięciolecia, to okazuje się, że postawy te zasadniczo się nie zmieniły, nie zmieniły się też hierarchie czynników uznanych w różnych kulturach za stygmatyzujące (Westbrook et al. 1993).
Współcześnie, np. w społeczeństwie polskim, negatywne postawy wobec niepełnosprawnych wynikają m.in. z wysokiej pozycji, jaką w hierarchii wartości zajmują: zdrowie, sprawność fizyczna, siła, sukces, produktywność, zamożność, niezależność. Zmiany ustrojowe uzmysłowiły istnienie wielu negatywnych zjawisk społecznych, ale i przyczyniły się do obniżenia wydatków publicznych na rehabilitację i leczenie osób niepełnosprawnych, które tym samym stały się grupą ponoszą cą największe koszty ekonomiczne i społeczne procesów transformacji ustrojowej (Ostrowska 1997).
Można wyróżnić stałą w czasie hierarchię preferencji i akceptacji wobec różnych grup niepełnosprawnych (Fłarasymiw, Horne 1976, Horne, Ricciardo 1988, Westbrook et al. 1993), a postawy wobec niepełnosprawnych ująć w postaci kontinuum: od najbardziej pozytywnych - akceptujących, do zdecydowanie negatywnych- odrzucających. Najbardziej akceptujące postawy zdrowi przejawiają wobec osób somatycznie chorych (np. dotkniętych astmą, artretyzmem, chorobami serca), w następnej kolejności plasują się osoby fizycznie niepełnosprawne, a także osoby z za burzeniami i uszkodzeniami sensorycznymi, później osoby przejawiające zaburzenia o charakterze psychologicznym: upośledzone umysłowo i chore psychicznie, natomiast najbardziej negatywne postawy kształtują się wobec osób przejawiających zaburzenia związane z funkcjonowaniem społecznym: byłych więźniów, alkoholików i narkomanów. Postawy negatywne - odrzucające lub obojętne - dotyczą także uczniów społecznie niedostosowanych (Urban 1992). Podstawowe kryterium akceptacji poszczególnych grup osób niepełnosprawnych dotyczy stopnia ich podobieństwa do osób sprawnych oraz produktywności. W kształtowaniu postaw wobec niepełnosprawnych ważna jest także tendencja do oceniania innych ze względu na zgodność postaw i przekonań: im mniejsze jest (subiektywne) podobieństwo, tym większa skłonność do pojawiania się i ujawniania postaw negatywnych. Negatywne postawy funkcjonują wobec tych osób niepełnosprawnych, które różnią się swoim wyglądem lub zachowaniem od większości oraz mają ograniczone możliwości produkcyjne. U dzieci występuje taka sama hierarchia czynników stygmatyzujących jak u dorosłych, można więc powiedzieć, że społeczne postawy wobec niepełnosprawnych zdecydowanie opierają się na stereotypach, przekazywanych przez transmisję między pokoleniową, są jednakowe w różnych grupach społecznych, a także stałe w czasie - wykazano np., że nie zmieniły się na przestrzeni 13 lat (1-lorne, Ricciardo 1988).
Postawy wobec niepełnosprawnych przenoszone są z pokolenia na pokolenie przez kulturę, a ich modelowanie rozpoczyna się już we wczesnym dzieciństwie. Dlatego też najlepszym momentem dla rozpoczęcia planowego, zorganizowanego procesu zmian postaw wobec niepełnosprawnych i dla integracji jest najwcześniejszy okres edukacji przedszkolnej i szkolnej (Fairbairn 1996). Socjalizacyjno-akulturacyjny przekaz wartości, a także stereotypów społecznych oraz transmisja kultury pomiędzy pokoleniami powodują że postawy wobec niepełnosprawnych nie podlegają szybkim zmianom, ich prawidłowe kształtowanie wymaga zastosowania długoterminowych treningów.
Transmisja kultury pomiędzy pokoleniami wpływa na przenoszenie się stereo typów zakodowanych w języku oraz na proces etykietowania osób niepełnosprawnych. Etykietowanie natomiast - poprzez procesy atrybucji - na postawy wobec niepełnosprawnych oraz - wtórnie - na funkcjonowanie tych osób (Palmer 1983). Powstanie negatywnych postaw i zachowań wobec niepełnosprawnych wyjaśnia teoria dewiacji - naznaczenia społecznego. Dewiacja nie jest cechą określonych czynów, lecz wynika z oceny, postaw i nazwania osób lub grup, które reagują na określone czyny, negatywnie i stygmatyzująco. Osoba naznaczona przyjmuje określoną rolę i pełniąc ją, stopniowo się z nią identyfikuje. Mechanizm naznaczenia społecznego odbywa się na zasadzie sprzężenia zwrotnego dodatniego (Zaborowski 1980). Negatywne postawy wpływają stygmatyzująco na osoby będące przedmiotem tych postaw, przez co ich zachowanie oceniane jest jako dewiacyjne i wtórnie powoduje nasilenie się negatywnych postaw społecznych. Myślenie potoczne polega na uogólnianiu jednej cechy na całą osobę. Negatywne piętno towarzyszące kalectwu zostaje uogólnione na całą osobę i stanowi element stereotypu. Obraz osoby niepełnosprawnej składa się z dwóch niezależnych czynników: pierwszy koncentruje się na cechach reprezentujących słabość psychiczną (słabi, lękliwi, niepewni siebie), drugi dotyczy cech utrudniających interakcje społeczne (skryci, podejrzliwi, zgorzkniali). Z kolei osoby niepełnosprawne poprzez akceptację ograniczeń narzuconych przez etykietę ograniczają swoją aktywność, aspiracje, a także własne możliwości rozwoju i samorealizacji, w konsekwencji stają się wtórnie jeszcze bardziej niesprawne (Higgins 1980, za: Ostrowska 1997).
Posługiwanie się stereotypami jest szczególnym przypadkiem atrybucji. Osoby niepełnosprawne są spostrzegane jako odmienne. Jesteśmy skłonni przypisywać zjawiskom, które nas otaczają przyczynę ich występowania, a ludziom - przyczynę ich zachowania. Owa potrzeba znalezienia przyczyny zachowania i jego uzasadnienia jest wyrazem tendencji do wykraczania poza posiadane informacje. Etykietowanie ma duże konsekwencje praktyczne i polityczne (Zola 1993). I tak np. nazwanie kogoś chorym powoduje, że jego działania przeszłe, teraźniejsze i przyszłe są interpretowane w kategoriach choroby. Etykietowanie powoduje także generalizację ocen i opinii na temat osoby niepełnosprawnej na podstawie cech związanych z jej niesprawnością. A więc osoba niepełnosprawna traktowana jest jako egzemplifikacja danej kategorii, a nie jako indywidualna, niepowtarzalna jednostka. Język, jakim się posługujemy przy opisie osób niepełnosprawnych (np. "jest przykuty do wózka" zamiast "używa wózka"; "osoba z upośledzeniem umysłowym" zamiast "upośledzony", "osoba z uszkodzonym słuchem" zamiast "głuchy" itd.), dotyczy nie tylko różnic terminologicznych, ale także wyrażania akceptacji/dystansu oraz kontroli nad zdarzeniami i sytuacją. Negatywne stereotypy osoby niepełnosprawnej kształtowane są przez mechanizm społecznego uczenia się, opartego na negatywnych portretach tych osób funkcjonujących w języku, literaturze i mediach wizualnych (Roush 1986). Portrety osób niepełnosprawnych znajdujące się w literaturze pięknej, która kształtuje obraz świata i sposób jego przeżywania (szczególnie w bajkach i baśniach), są często nierealne: negatywne, wyolbrzymiające pewne cechy (np. czarny charakter) lub też hiperpozytywne, gloryfikujące - jedne i drugie kształtują nieadekwatne oczekiwania wobec osób niepełnosprawnych (Sokołowska, Ostrowska, 1975). Zwykle słowa przez nas używane kształtują nasz punkt widzenia, a nie od wrotnie. Tak więc słowa użyte dla określenia osoby niepełnosprawnej wpływają na zachowanie wobec tej osoby.
Zróżnicowania kulturowe także wpływają na kształtowanie się postaw wobec niepełnosprawnych (Dykcik 1996). W krajach rozwijających się postawy wobec niepełnosprawnych stają się bardziej akceptujące, a niepełnosprawni, mając więcej możliwości samorealizacji, wykazują mniejszą tendencję do zaprzeczania swojemu kalectwu. Wpływają na to zmiany towarzyszące rozwojowi państwa demokratycznego, które, zdaniem M.T. Westbrook i współautorów (1993), polegają głównie na tym, że:
o produkcja przewyższa konsumpcję i kryterium produktywności przestaje być kategorią centralną,
o minimalizuje się znaczenie rywalizacji indywidualnej na rzecz współpracy grupowej,
o osiągnięcia są zrelatywizowane do indywidualnych zdolności i możliwości, a nie ustalone formalnie jak w krajach o hierarchicznej strukturze społecznej.
W badaniach stwierdzono, że istnieją istotne różnice pomiędzy postawami wobec niepełnosprawnych w zależności od narodowości badanych osób sprawnych (Westbrook et al. 1993). Niemcy prezentują najbardziej pozytywne postawy wobec niepełnosprawnych spośród 20 badanych narodowości, w następnej kolejności znaj dują się Australijczycy, natomiast Grecy i Arabowie przejawiają postawy najbardziej negatywne. Chociaż w badaniach tych nie uwzględnia się członków polskiej narodowości, to istnieje pogląd, że w porównaniu do społeczności zachodnich Polacy przejawiają mniejszą tolerancję wobec odmiennych zachowań osób niepełnosprawnych, a tym samym bardziej odrzucające i nieprzychylne wobec nich postawy (Sieradzki 1996). Porównanie postaw wobec niepełnosprawnych, jakiego dokonała M.T. Westbrook i jej współpracownicy (1993), pokazuje, że na przestrzeni 23 lat postawy te zasadniczo się nie zmieniły i zachowują względną stałość w czasie i w obrębie badanych grup narodowych. Autorzy stwierdzają także, że w zależności od norm kultury osoby niepełnosprawne napotykają zróżnicowane trudności w przypadku zatrudnienia. Najlepszą sytuację mają niepełnosprawni narodowości niemieckiej, gdyż są w pełni akceptowani w miejscu pracy. Postawy wobec niepełnosprawnych są bardziej pozytywne w społeczeństwach indywidualistycznych aniżeli kolektywnych. W tych pierwszych bowiem zachowanie człowieka jest determinowane przede wszystkim celami osobistymi, a autonomia i niezależność są wysoko cenionymi wartościami. Większego znaczenia nabiera też poszukiwanie naukowych przy czyn niepełnosprawności i większą nadzieję pokłada się we współczesnej medycy nie. W społeczeństwach indywidualistycznych niepełnosprawni i ich rodziny są więc wolni od poczucia winy i aktywnie biorą udział w procesie rehabilitacji. Szczególnie dotyczy to społeczności protestanckich, w których rehabilitacja jest traktowana jako wysoko ceniona praca, będąca wartością społecznie szanowaną (Sieradzki 1996).
Ze względu na znaczenie pracy zawodowej dla rehabilitacji i normalizacji życia osób niepełnosprawnych badacze interesują się postawami pracodawców wobec tych osób. Wygląd zewnętrzny i zachowania niewerbalne odgrywają istotną rolę w rozmowie kwalifikacyjnej z pracodawcą. Osoby niepełnosprawne fizycznie są zwykle przedmiotem negatywnych postaw pracodawców i w związku ze swoją niepełnosprawnością często są dyskryminowane, gdy starają się podjąć pracę (Wright 1983, za: Christman, Siaten 1991). Postawy pracodawców wobec niepełnosprawnych kształtują się tak samo jak w całym społeczeństwie - opierają się na stereotypach. Pracodawcy wszak przejawiają także pozytywne postawy wobec niepełnosprawnych pracowników: gdy sytuacja rozmowy kwalifikacyjnej i pracy nie wymaga bliskich kontaktów, pozwalając na zachowanie dystansu społecznego wobec osoby niepełnosprawnej. Badania L.A. Christman i B.L. Siaten (1991) pokazały, że na gruncie amerykańskim pracodawcy przejawiają zdecydowanie pozytywne postawy wobec niepełnosprawnych fizycznie (poruszających się o kulach lub na wózku), którzy ubiegają się o pracę, a nawet wyżej oceniają ich umiejętności zawodowe aniżeli osób sprawnych, co może wynikać z tendencji do zachowania się zgodnie ze społecznie przyjętym konwenansem. Pracodawcy ci wyżej także oceniają cechy osobowości osób niepełnosprawnych, co może świadczyć o tym, że uznają, iż pewne pozytywne cechy kształtują się jako wynik radzenia sobie ze stresem czy kryzysem związanym z niepełnosprawnością i mogą być przydatne w pracy zawodowej.
Wpływ doświadczenia zawodowego
Postawy osób sprawnych wobec niepełnosprawnych mogą różnicować się w zależności od doświadczeń zawodowych tych pierwszych. Wskazują na to badania prowadzone w grupach związanych z pełnieniem pomocy dla osób niepełnosprawnych: nauczycieli, pracowników służby zdrowia oraz rodziców i rodzeństwa. H.E. Yuker i J.R. Błock (1979, za: Roush 1986) stwierdzili, że osoby wykonujące zawód pomocny (lekarze, pielęgniarki, rehabilitanci) przypisują osobom niepełnosprawnym, którym pomagaj niższy status społeczny. Natomiast S.E. Roush (1986) wnioskuje, że profesjonaliści w takim samym stopniu jak inni ludzie czują się zagubieni, gdy muszą pracować z osobą niepełnosprawną choć teoretycznie zakłada się, że pracownicy zawodów pomocnych powinni być bardziej wrażliwi na potrzeby niepełnosprawnych. Badania prowadzone wśród psychologów (Tolor, Geller 1987) mówią że ta grupa zawodowa przejawia relatywnie pozytywne postawy wobec dzieci niepełnosprawnych, chociaż różniące się w zależności od stopnia niepełnosprawności dziecka i rodzaju trudności związanych z ową niepełnosprawnością. Psychologowie okazują większą akceptację dzieciom z zaburzeniami o charakterze psychoedukacyjnym i funkcjonalnym niż dzieciom z zaburzeniami organicznymi i sensomotorycznymi, być może ze względu na możliwości i efekty pracy korekcyjnej. Psychologowie przejawiają bardziej pozytywne postawy wobec dzieci chorych na AIDS, choroby przewlekłe, dzieci z zaburzeniami sensorycznymi i trudnościami w uczeniu się niż wobec dzieci zaniedbanych, uzależnionych od środków odurzających, alkoholu, przejawiających zaburzenia łaknienia (anoreksja/bulimia), psychotycznych, autystycznych i z nadpobudliwością psychoruchową. Ten sam profil po staw utrzymywał się wśród badanych psychologów niezależnie od zakresu osobiste go kontaktu z dzieckiem niepełnosprawnym (w społeczności lokalnej, szkole, grupie społecznej czy domu rodzinnym).
Badania postaw wobec osób niepełnosprawnych prowadzono także wśród nauczycieli, zawodu o szczególnym znaczeniu dla kształtowania postaw kolejnych generacji dzieci i młodzieży. Postawy nauczycieli wobec niepełnosprawnych uczniów wpływają nie tylko na przystosowanie społeczne uczniów (Ruscello et al. 1983), lecz i na efekty procesu rehabilitacji. Wyniki wskazują jednak, że nauczyciele szkół podstawowych prezentują nieprzychylne postawy wobec uczniów niepełnosprawnych, szczególnie wobec dzieci z porażeniem mózgowym i zaburzeniami emocjonalnymi (Tripp 1988). Istotną zmienną w kształtowaniu postaw nauczycieli wobec niepełnosprawnych uczniów jest kontakt i własne doświadczenie. Nauczyciele, którzy poza swoimi dydaktycznymi obowiązkami podejmują osobiste kontakty z dziećmi upośledzonymi i ich rodzinami, charakteryzują się bardziej pozytywnymi postawami niż nauczyciele, którzy takich kontaktów nie utrzymują (Hagen, Powell, Adams 1983; Minczakiewicz 1996).
Uwarunkowania osobowościowe
Do czynników warunkujących postawy wobec osób niepełnosprawnych należą także pewne wymiary osobowości, regulujące postawy wobec innych ludzi. Podejmując badania nad związkiem postaw wobec niepełnosprawnych a wymiarami osobowości osób sprawnych, zakłada się, że nie ma zunifikowanych postaw, charakterystycznych dla pewnych grup społecznych, ale że są one charakterystyczne dla każdej jednostki, jej tylko właściwe, a więc wynikają z osobowościowych cech i preferencji. Badania dotyczące cech osobowości warunkujących postawy wobec niepełnosprawnych prowadzone są przede wszystkich w krajach anglojęzycznych, jest ich jednak stosunkowo niewiele i nie ujmuje się w nich osobowości jako nad rzędnej struktury regulującej relacje jednostki z otoczeniem. Przyjmuje się w nich założenie, że cechy osobowości dynamizują rozwój człowieka i jego relacje społeczne oraz że zachodzi zależność między tymi cechami a postawami wobec niepełnosprawnych. Wynika to z tzw. personalistycznej koncepcji postaw, mówiącej, iż cechy osobowości ludzi zdrowych są kształtowane przez wpływ i kontakty społeczne oraz doświadczenie, a poprzez postawy przejawia się ukryta tendencja do reagowania wobec niepełnosprawnych (Klimasiński 1976). Zgodnie z personalistycznym podejściem do zagadnienia postaw wobec osób niepełnosprawnych - w przeciwieństwie do koncepcji sytuacyjnej (interakcyjnej) - zakłada się, że:
o istnieją cechy osobowości warunkujące postawy wobec niepełnosprawnych,
o możliwe jest na podstawie cech osobowości osób zdrowych przewidywanie ich postaw i hipotetycznego zachowania się wobec niepełnosprawnych,
o możliwa jest modyfikacja postaw i zachowań osób zdrowych poprzez oddziaływanie na cechy ich osobowości.
Badania poszukujące zależności między postawami wobec niepełnosprawnych a strukturą czy też pewnymi wymiarami osobowości osadzone są w różnych koncepcjach teoretycznych: koncepcjach psychodynamicznych, behawiorystycznych teoriach socjopsychologicznych i socjologicznych, z których wywodzi się koncepcja Rottera, oraz w koncepcjach poznawczych i w psychologii humanistycznej. Teorie psychodynamiczne, a szczególnie psychoanalityczne, będące próbą określenia mechanizmów kierujących przystosowaniem emocjonalnym jednostki, wiążą czynniki warunkujące postawy wobec niepełnosprawnych właśnie z uwarunkowaniami regulującymi owo przystosowanie, tzn. z lękiem kastracyjnym, siłą ego, obrazem własnego ciała.
Uznaje się, że lęk kastracyjny może być generalizowany i utożsamiany z utratą lub zaburzeniem funkcji wszelkich innych narządów. Nieświadome skojarzenia mogą wywoływać lęk kastracyjny na widok wszelkiego typu niepełnosprawności i może on stanowić przyczynę kształtowania się negatywnych postaw wobec niepełnosprawnych (Klimasiński 1976). Obraz własnego ciała jest podstawowym składnikiem osobowości i istotnym, a zarazem ontogenetycznie najwcześniejszym elementem samooceny. Samoocena wpływa na przeżywanie lęku i wrogości, które korelują negatywnie z postawami wobec niepełnosprawnych - w szczególności niewidomych, natomiast siła ego i opiekuńczość korelują z postawami pozytywnie (Siller et al. 1967, za: Klimasiński 1976). Wiele prac badawczych poświęconych jest zależności między postawami a lękiem, traktowanym jako względnie stała cecha osobowości lub też aktualny stan jednostki. Na podstawie tych badań można stwierdzić, że wysoki poziom lęku implikuje negatywne postawy, a także ogranicza efektywność programów modyfikujących postawy, opartych zarówno na przekazie poznawczym, jak i na bezpośrednim kontakcie z osobami niepełnosprawnymi (Krause et al. 1991). Osoby o wysokim poziomie lęku (w rozumieniu cechy lub stanu) częściej przypisują niepełnosprawnym negatywne emocje i opisują ich w sposób pejoratywny. Lęk przed chorobą i kalectwem, które może zagrażać jednostce lub jej rodzinie, skłania do zachowania dystansu społecznego wobec osób niepełnosprawnych, choć prowadzić też może do współczucia i udzielania anonimowej pomocy, ale bez nawiązywania osobistego kontaktu, który jest zbyt zagrażający. Negatywne postawy wobec niepełnosprawnych mogą wynikać z lęku przed odmiennością osób niepełnosprawnych, z obawy przed ich niesamodzielnością i uzależnieniem lub niekiedy przed odpowiedzialnością wobec osoby niepełnosprawnej (Ostrowska 1997). Lęk często przejawia się w myśleniu magicznym, które opiera się na założeniu, że to, o czym się nie mówi, nie istnieje. A więc jeżeli nie mówimy o niepełnosprawności, nie kontaktujemy się z osobami niepełnosprawnymi, to problem niepełnosprawności nie istnieje, a tym samym nie dotyczy nas samych (Witkowski 1994).
Przeżywany lęk ma więc istotny wpływ na postawy wobec osób niepełnosprawnych, lecz jego podłożem może być neurotyzm, stanowiący - zdaniem H.J. Eysencka - główny (obok ekstrawersji) wymiar osobowości (Hall, Lindzey 1994). Koncepcja Eysencka związana jest z nurtem behawiorystycznym i nawiązuje do teorii uczenia się, a osobowość ujmuje jako organizację pewnych stałych cech (właściwości). Badania wykazały, że właśnie neurotyzm jest cechą decydującą o postawach wobec niepełnosprawnych (Witkowski 1994). Neurotyzm jest uwarunkowany większą wrażliwością autonomicznego układu nerwowego i powoduje silne reakcje emocjonalne. Duża chwiejność emocjonalna prowadzi do dezorganizacji zachowania, więc osoby o wysokim nasileniu neurotyzmu są skoncentrowane na sobie i lękiem reagują na każdą sytuację odmienną, w tym także na widok i obecność osób niepełnosprawnych. Osoby charakteryzujące się niskim poziomem neurotyzmu traktują odmienność wynikającą z niepełnosprawności z zainteresowaniem.
Stwierdzono także zależność pomiędzy postawami wobec niepełnosprawnych a agresywnością, traktowaną jako ogólna cecha osobowości; badania wykazały, iż negatywne postawy można uznać za przejaw ogólnej wrogości i nieżyczliwości w stosunku do osób niewidomych, można więc sądzić, iż do osób niepełnosprawnych w ogóle (Yuker et al. 1970, za: Klimasiński 1976).
Innym teoretycznym źródłem dla poszukiwań relacji zachodzących między cechami osobowości a postawami wobec niepełnosprawnych są teorie socjopsychologiczne, wyjaśniające powstawanie uprzedzeń wobec mniejszości społecznych, etnicznych i rasowych.
Można przyjąć, że istnieje duże podobieństwo pomiędzy mniejszościową grupą etniczną a grupą osób niepełnosprawnych oraz że procesy kształtowania postaw i powstawania uprzedzeń wobec członków obu tych grup przebiegają podobnie. Podobieństwa obejmują następujące cechy: inność (odmienność) - przedstawicieli grup mniejszościowych łatwo jest odróżnić od członków większości; izolacja - mniejszości mają tendencję do izolowania się od większości; doświadczanie przez przedstawicieli mniejszości poczucia niższej wartości i przejmowanie standardów ocen uznawanych przez większość; zaprzeczanie - niektórzy członkowie mniejszości próbują zaprzeczyć swojej przynależności do tej grupy, a niepełnosprawni zaprzeczają swojemu kalectwu (Klimasiński 1976). Osoby niepełnosprawne tworzą swoistą subkulturę, której funkcjonowanie nie różni się zasadniczo od funkcjonowania innych subkultur. Jako subkulturę można także traktować grupę osób zainteresowanych integracją niepełnosprawnych (złożoną z samych niepełnosprawnych, ich rodzin i wszystkich bezpośrednio lub pośrednio sprzyjających integracji) - może ona funkcjonować jako społeczna obrona przed stygmatyzacją. Podtrzymywanie wspólnych perspektyw, koncepcji, wartości w celu potwierdzenia i wspierania grupowej tożsamości i interesów członków grupy stanowi istotę każdej subkultury, która funkcjonuje dzięki wzajemnemu wsparciu i komunikowaniu się jej członków, lecz może ograniczać autonomię jednostki (Gustaysson 1997).
Negatywne postawy wobec niepełnosprawnych warunkuje także etnocentryzm, cecha charakteryzująca ludzi dążących do dominacji w swojej grupie, a równocześnie odrzucających i deprecjonujących inne grupy społeczne. T.W. Adorno (1950, za: Aronson 1995) k...
AGARR