Teleologia i teleonomia_konspekt.docx

Teleologia i teleonomia – konspekt

Teleologia jako teoria próbująca wyjaśnić rzeczywistość w terminach celowości przeciwstawiana jest tezie determinizmu. Zwana jest inaczej finalizmem; wraz z akcydentalizmem zalicza się do jednego z systemów indeterministycznych. Wg tej koncepcji, cała rzeczywistość jest warunkowana celowo, tzn. każdy przedmiot zmienia się tak, aby zaktualizować swą wewnętrzną formę. Czynnik tak porządkujący miałby charakter supranaturalny, idealny lub duchowy. Ta postawa filozoficzna rozwinęła się pod wpływem rozwoju mechaniki kwantowej, wg której w mikroświecie rządzą prawa statystyczne, a nie czysto przyczynowe. Teleologia jest składnikiem skrajnych koncepcji emergentystycznych, jak witalizm i holizm. Ze względu na rodzaj celowości wyróżnia się następujące stanowiska teleologiczne:

1. Celowość może być rozumiana jako świadome działanie ukierunkowane na osiągnięcie wartościowego rezultatu. Takie pojmowanie wiąże się z założeniem inteligencji, która jest narzędziem służącym do świadomego zaspokajania własnych potrzeb, ustalania hierarchii wartości i podejmowania decyzji oraz wyboru środków ich realizacji. Przyjęcie tego stanowiska wobec układów o niższym stopniu organizacji od człowieka prowadzi do błędu antropomorfizacji rzeczywistości.

2. Zachowanie celowe może być rozumiane jako dążenie do zachowania stabilności układu otwartego przez proces homeostazy oraz ukierunkowanie na osiąganie nowych stanów dzięki zdolności samoorganizacji i samoregulacji. Taka celowość zakłada pewną wrażliwość i stany psychiczne (psychizm) wynikające ze złożoności układu nerwowego, a charakteryzuje organizmy zwierzęce (o mniejszym od człowieka stopieniu świadomości).

3. Celowość może zakładać jedynie zdolność adaptacyjną wszelkich organizmów żywych bazującą na homeostazie oraz zdolności wytwarzania zmian w strukturze i funkcjach samego organizmu. Stanowisko to rozpatruje wykształcenie odpowiednich organów jako regulujących funkcje życiowe, jak również bierze pod uwagę zdolności przystosowywania się do otoczenia zewnętrznego oraz zachowania ciągłości populacji (reprodukcja).

4. Celowość jest też pojmowana jako dążenie do określonego stanu końcowego, zaprogramowanego we wnętrzu układu lub jako aktualizacja wewnętrznej formy (arystotelizm). W odniesieniu do organizmów żywych, zakłada realizację kodu genetycznego.

5. Celowość utylistyczna to założenie najniższej formy adaptacji, która zapewnia zaspokojenie podstawowych potrzeb biologicznych: przetrwania i rozmnażania.

Finalne pojmowanie procesów jest pewną formą odwróconej w czasie przyczynowości. Koncepcja ta była próbą wyjaśnienia harmonii i rozwoju; jednak spotkała się ona z zarzutem nienaukowości, gdyż celowość można by inaczej zinterpretować jako zmiany losowe i pewną formę selekcji. Zaistniały również koncepcje ewolucji rozumianej jako połączenie procesów o charakterze teleologicznym i kazualnym. Według tych teorii opisy czynności pewnych organów są wyrażane w terminach np. „nerki służą do”. Takiemu opisowi można przeciwstawić kazualne rozumienie funkcji narządów jako uczestniczących w pewnych procesach lub będących warunkiem zaistnienia danych procesów, dla których istnieją przyczyny i skutki.

Teleonomia – jest nazywana stanowiskiem quasi-teleologicznym. Jako teleonomiczne rozumie się zachowania układów ożywionych wynikające z danego programu genetycznego. Charakteryzacja teleonomiczna ma jedynie wymiar epistemologiczny; stosowana jest zarówno w wyjaśnianiu ontogenezy jak i filogenezy. Ta postawa badawcza akcentuje korelacje zmian funkcjonalnych i morfologicznych organów w połączeniu z prawami deterministycznymi, kazualnymi i statystycznymi.

Ogólna teoria systemów jest połączeniem oglądu dostarczonego przez cybernetykę oraz modelu układu ożywionego jako systemu otwartego. Cybernetyczne modele spełniają zawsze zasadę determinizmu, a właściwości adaptacyjne są rozumiane jako spełniające założenia układu ultra stabilnego związanego z pojęciem sprzężenia zwrotnego i informacji. Organizmy żywe charakteryzują się jednak procesami prowadzącymi do wzrostu organizacji (entropii ujemnej), dynamiczną interakcją między składnikami systemu i realizacją coraz bardziej złożonych zadań. Procesy regulacyjne organizmu w stosunku do zmieniających się warunków są rozumiane w terminie ekwifinalności. Organizm jest skomplikowanym systemem o wielopoziomowej strukturze, w którym komórka jest podstawowym układem ożywionym. Ich przetrwanie opiera się z jednej strony na trwałości kodu genetycznego, z drugiej – na dynamicznych procesach ewolucyjnych. Koncepcja systemów jest nauką interdyscyplinarną służącą do badania i modelowania układów ożywionych w kontekście biogenezy (wykształcanie wyspecjalizowanych organizmów, począwszy od ewolucji chemicznej).

Zagadnienie niebytu - konspekt

Próba wyobrażenia sobie świata obiektywnego, tj. pozbawionego intencjonalno-językowej aktywności (inaczej świata samego w sobie) ma dać odpowiedź na pytanie, czy taki świat byłby pod każdym względem pozytywny. Pociąga to za sobą konieczność wyjścia poza czystą logikę formalną oraz wstępnego wyboru kryteriów logicznych, a zatem zastosowania pewnych instrumentów „prelogicznych”. Robert Poczbut wstępnie szkicuje dychotomiczny podział par stanowisk w sprawie sporu istnienia negatywów. Eksperyment myślowy przeprowadzi jednak po nowym syntetyzującym podziale stopniującym stanowiska począwszy od najbardziej skrajnego.

Negatywizm a pozytywizm (monizm) metafizyczny – wg negatywizmu rzeczy, własności, zdarzenia, stany i obiekty istnieją w taki sam sposób (modus existentiae), co byty pozytywne. Stanowisko pozytywistyczne odmawia tego samego sposobu istnienia faktom negatywnym.

Realizm – przyjmuje wartość logiczną zdań negatywnych na mocy korespondencji z negatywnymi stanami rzeczy. Antyrealizm stara się ustalić warunki rozpoznawania prawdziwości zdań i skorelowanej z nimi klasy przedmiotów.

Redukcjoniści dążą do takiej definicji negacji, która by ją wyeliminowała i tym samym nadała pozytywny status ontologiczny jej korelatom przedmiotowym, podczas gdy antyredukcjoniści – wskazują na niemożliwość pozbycia się negacji z języka. Stanowiska te są również konfrontowane na płaszczyźnie przedmiotowej (a nie jedynie językowej).

Obiektywiści określają, jakie warunki musi spełniać struktura rzeczywistości, aby zdania negatywne były prawdziwe, natomiast subiektywiści – jakie warunki użycia negacji są korzystne pragmatycznie (podmiotowo).

Nominalizm – to co negatywne istnieje jedynie w języku, a realiści dopuszczają realne istnienie własności negatywnych.

Można również stworzyć trójpodział stanowisk ze względu na przyznawany status ontologiczny korelatom językowych negacji.

Nihilizm – nie istnieją negatywne stany rzeczy.

Redukcjonizm – korelaty negatywnych zdań są konstruowane z bytów „pozytywnych”.

Antyredukcjonizm – osobliwa kategoria korelatów zdań negatywnych istnieje.

Wg Roberta Poczbuta stanowiska w sprawie sposobu istnienia negatywów można podzielić ze względu na obszar ich występowania (dziedzinę) na cztery następujące. Opis stanowiska skrajnego świadczy wg niego o fałszywości stanowisk słabszych: konceptualizmu i nominalizmu. Autor głosi tezę realizmu umiarkowanego.

1. Realizm skrajny (negatywizm metafizyczny) – negatywy (samo)istnieją, mają swój fundament bytowy jako immanentne cechy determinujące przedmioty lub ogniwa łańcuchów kauzalnych. Tym samym (przynajmniej niektóre) mają taki sam sposób istnienia jak korelaty zdań pozytywnych, tzn. przysługuje im istnienie obiektywne (niezależne od języka, ani umysłu) w transcendencji. O ich istnieniu świadczy nie-eliminowalność negacji do zdań wyłącznie pozytywnych, która musi zatem wynikać z istnienia negatywnych aspektów percypowanego świata.

Atrybutywizm negatywistyczny to odmiana realizmu skrajnego głoszona przez L. Nowaka, autora Bytu i myśli, w której to książce zwalcza dogmat Parminedesa (byt jest, niebytu nie ma) oraz argumentuje na rzecz swojej wersji negatywizmu metafizycznego. Wg niego istnienie i nieistnienie to dwa aspekty bytu, które równowartościowo składają się na rzeczywistość. Niedefiniowalność negatywności, tzn. niemożność sprowadzenia jej do wyrażeń pozytywnych, świadczy o jej odrębnym istnieniu (inaczej byłaby pochodną pozytywności). Wg L. Nowaka podstawową kategorią ontologiczną są atrybuty – własności samoistne i niezłożone (w odróżnieniu od cech, które nie są samoistne). Zbiór wszystkich atrybutów tworzy zapas bytowości. Sytuacje to realizacje atrybutów, rzeczy to kolekcje własności. Brak wystąpienia własności to fakt samoistny (zatem atrybuty obejmują i stany pozytywne, i negatywne). Stanowisko to dopuszcza wielość światów (PAN: pluralistyczny atrybutywizm negatywistyczny): każdy świat to realizacja pozytywnych lub negatywnych własności (przy czym niektóre światy (światy graniczne) są realizacjami tylko negatywnych lub tylko pozytywnych własności). Dla bytowości zachodzi więc zasada sprzeczności (różne realizacje w wielu światach), a niesprzeczność stanowi jedynie kryterium współistnienia w danym świecie. Wg negatywistów negacja nie jest zwykłą różnicą pozytywów, ani nie jest językowo pochodna. (Twierdzenia pozytywistów można by oprzeć na teorii zbiorów, gdzie negacja jest dopełnieniem pozytywów, zatem da się opisać w zdaniach pozytywnych.) Negatywy budują rzeczywistość: braki i zaniechania mają swoje skutki (np. w wymiarze karnym, itd.)

2. Realizm umiarkowany – negatywy nie istnieją samoistnie, a są „bytami pomiędzy” – pomiędzy sferą obiektywną a subiektywną. Nie przysługuje im zatem taki sam sposób istnienia; są częściowo w transcendencji radykalnej, a częściowo – w strukturalnej (w sensie R. Ingardena). Mają charakter relacyjny i nie stanowią immanentnych cech przedmiotów, ale zarazem stanowią bazę ontyczną (gdyż nie są wynikiem swobodnej aktywności podmiotu). Są zatem częściowo konstytuowane, częściowo odkrywane przez podmioty. Ujęcie negatywu konstytuuje się dopiero przy udziale intencjonalności, która pełni funkcję współkonstytutywną.

RU (Realista umiarkowany-Poczbut) zarzuca negatywistom metafizycznym arbitralne założenie preegzystencji i samoistności atrybutów. Tym samym twierdzi, że własności pozostają zakotwiczone w przedmiotach, a stwierdzenia negatywne pojawiają się dopiero w kontekście, są więc intencjonalnie współkonstytuowane. Różnica jest obiektywnym brakiem identyczności, jednak nie występującym w pozapodimotowym świecie. Różnica-negatyw konstytuuje się w 1. Intencjonalno-językowej aktywności podmiotu i 2. Mnogości pozytywnie zdeterminowanych rzeczy.

3. Konceptualizm (ujęcie podmiotowe, czysto subiektywne) – świat jest pozytywny, a negatywy istnieją jedynie w sferze intencjonalnej (są entia rationis). Wyrażają się w języku jako pochodne operacji umysłowych; są więc w pełni konstytuowane przez procesy mentalne. Są one o tyle nieredukowalne do pozytywów, o ile nieredukowalny jest sam charakter negatywnie nacechowanych czynności świadomych.

4. Nominalizm – negatywy istnieją jedynie na poziomie językowym (a nie zależą od intencjonalności podmiotu). Są między innymi wyrazem parafrazy lub ekonomii językowej (ich funkcja warunkowana jest przez charakter wewnątrzjęzykowy), zaś opis świata mógłby być zbiorem zdań jedynie pozytywnych.