Semenowicz-Poetycka twórczość dziecka.doc

Rozdział II: Dziecko - poeta

CO DZIECKO UWAŻA ZA POEZJĘ

Dziecko uważa za poezję każdą wypowiedź odbiegającą od mowy potocznej, rymowaną lub nierymowaną, która ma w sobie coś z ma­rzenia, z piosenki, zawiera rytm i melodię słowa, jest wyrazem serca przepełnionego radością, zachwytem czy też smutkiem, tęsknotą, niepo­kojem, a nawet buntem. (Zdaję sobie sprawę z tego, że termin poezja czy poemat nie ma odpowiednika w stosunku do twórczości dzieci. Niemniej z braku lepszego określenia, mniej obciążonego sensem tradycyjnym, będę się nim posługiwała).

Poezja jest dla dziecka ekspresją tego, co mały autor widzi i odczuwa, gdy zamknie oczy lub wznosi je do nieprzeniknionych granic nieba, tego, co słyszy, gdy „wchodzi w siebie", aby posłuchać tajemniczych głosów własnych marzeń i refleksji.

Oto przykłady, jak dzieci w różnym wieku próbują odpowiedzieć na py­tanie — czym jest poezja?:

MOJE PIOSENKI

Ja mam główkę pełną piosenek, ale nie mówię ich nikomu. W nocy są ze mną w łóżku i opowiadają, mi o zimie,

o              wiośnie

i              o lecie.

Rano są jeszcze przy mnie, żeby mnie obudzić.

Janek, 8 lat

CZYM JEST POEZJA

Czym jest poezja? Skąd przychodzi? Czy bierze się z kwiatów, które się rozwijają w porannym słońcu? Czy też przychodzi z głębi morza,

które liże piasek

jak głodne dziecko?

A może poezja

pochodzi od wiatru,

który śpiewa wśród drzew?

Może poezja pochodzi

od dźwięku pierwszego dzwonu,

który zabrzmiał jak kryształ?

Myra, 12 lat (Anglia) i

POEZJA

Kiedy słyszę poezję,

do głowy przychodzą mi pomysły.

Kiedy piszę wiersze,

to cała przyroda

podpowiada mi słowa.        , . „.,,

Kiedy śpiewa źródełko,

w moim sercu też coś śpiewa.

Gdy świeci słońce,

w moim sercu jest jasno.

Gdy niebo deszczem płacze,

moje wiersze są smutne.

Gdy wieje silny wiatr,

mój poemat skacze

i unosi się w górę

w rytmie wiatru.

Arielle, 14 lat (Francja)

Poglądy na to, czym jest poezja, również wśród ludzi dorosłych nie są jednoznacznie sprecyzowane i zmieniały się wielokrotnie w ciągu minionych wieków]

stopień tego subiektywizmu bywał rozmaity od ledwo zauważalnego, w poezji klasyków, do świadomie eksponowanego, w twórczości romantyków i w wielu nurtach poezji współczesnej. Subiektywizm ten jest wyrażany

1 Wolnego przekładu wierszy z angielskiego i francuskiego dokonała H. Śeme-nówicz. Narodowość dziecka podaje się wtedy, gdy nie jest ono pochodzenia pol­skiego.

Różne też w różnych okresach funkcje przypisywano poezji. Miała być intymnym wyznaniem, filozoficzną medytacją czy wezwaniem do. czynu Występowała zaś w różnych postaciach: w powiązaniu z muzyką — tekst pieśni — lub samodzielnie — twórczość mówiona czy pisana. Zawsze jednak myślano o poezji jako o wypowiedzi  subiektywnej dającej taki obraz świata, który ńosi wyraźne piętno osobiste autorą choć.

w różny sposób — w bezpośredniej deklaracji emocjonalnej, w kształto­waniu obrazu poetyckiego, w stosunku do tworzywa i w takim formowa­niu języka, by nie dał się sprowadzić do żadnych innych form wypowie­dzi.

Język utworu poetyckiego zawsze różni się od jakiegokolwiek typu wypowiedzi chociażby tym, że zazwyczaj był rymowany. Dopiero w poe- -zji XX w. wyróżnik wersyfikacyjny przestaje odgrywać w poezji rolę naj­ważniejszą. Odrębność językowa poezji zaczyna się wyrażać niekoniecznie w sferze budowy wiersza, ale w składni, w słowotwórstwie i w warstwie semantycznej. We współczesnej poezji właśnie język jest warunkiem funkcji estetycznych, emocjonalnych i poznawczych1.

Klasyczny pogląd, że poezja jest mową wiązaną, zamykającą się w kręgu określonych prawidłami rymów i rytmów, jest bardzo daleki od wyobra­żeń i doświadczeń dziecka w tej dziedzinie. Nie ma ono, i nie może mieć, sprecyzowanych kryteriów, które pozwoliłyby mu odróżnić utwór poetyc­ki od innych form wypowiedzi literackiej. Czyni to jednak intuicyjnie i najczęściej trafnie.

Najmłodsze dzieci, przedszkolne, są jakby zafascynowane dźwiękami słów układającymi się w sposób inny niż w mowie dnia codziennego. Jest w tym dla nich jakaś magia, element przemawiający do wyobraźni za po­mocą zmysłu słuchu, w czym znajdują szczególną przyjemność.

Dzieci z niższych klas szkolnych szukają w poezji, obok melodii słowa, obrazów ukazujących im znane przedmioty i zjawiska w jakiś nowy, nie­zwykły sposób, a również pewną wagę przywiązują do fabuły utworu.

Uczniowie z klas wyższych stawiają już wyższe wymagania poezji. Wzbogaceni doświadczeniami własnych przeżyć i kontaktem z poezją lu­dzi dorosłych przywiązują pewną wagę do estetycznych funkcji języka, a w treści utworów poszukują przeżyć podobnych do własnych wzruszeń i niepokojów — pragną znaleźć odpowiedź na niezrozumiałe zagadnienia natury filozoficznej, moralnej, społecznej - próbują zaspokoić swój głód prawdy o świecie i o życiu. .

Dla lepszego zrozumienia kryteriów, jakimi posługuje się dziecko w od­różnianiu poezji od innych gatunków literackich, dokonałam próby bez­pośredniego odwołania się do uczniów. Wypowiedzi ich nie mogą oczywiście mieć znaczenia naukowego ani nie uprawniają do żadnych uogólnień, ale rzucają pewne światło na interesujący problem: co dziecko uważa za poe-zję? jakie są jego kryteria wyboru?

Rozmowa została przeprowadzona z grupą około 30 dzieci zaznajomio­nych z techniką pisania swobodnych tekstów na lekcjach języka polskiego. Reprezentowane były wszystkie klasy, od I do VIII.

1 Głowiński M., Okopień Al„ Sławiński J.: Zarys teorii literatury. Warszawa 1966. PZWS, s. 227 i następne.

Dzieciom odczytano trzy teksty z gazetki szkolnej „Syrenka" — opo­wiadanie o psie, opis poranku i wiersz o jesieni:

MÓJ PRZYJACIEL, MISIEK

Miałem w domu ładnego, kudłatego pieska. Tatuś często wy­jeżdżał i zabierał go z sobą, a ja wtedy bardzo za nim tęskni­łem. Pewnego dnia przyszedł do nas obcy pan i kupił naszego Miśka. Ale długo się nim nie cieszył. Po dwóch dniach Mi­siek zmęczony i wybrudzony zaszczekał pod naszym domem. Wykąpałem go i nakarmiłem, ale on był ciągle smutny. Bał się, że znowu będzie musiał mnie opuścić. W tym czasie po­lubiłem go jeszcze bardziej i tatuś pozwolił, żeby piesek u nas pozostał.

Jerzyk, 10 lat

PORANEK

Znikają gwiazdy jedna po drugiej. Ciemna noc odchodzi da­leko, aż na drugą półkulę do innych krajów, do innych dzieci. Na dworze świt obudził świat z pięknego snu. Granato­we niebo już się rozjaśniło. Ciemne chmury płyną i znikają. Zza widnokręgu promienie słońca wyciągają ręce do nowego dnia.

Janka, 11 lat

JESIEŃ

Polem i lasem wędruje jesień, maluje złotem drzewa i krzewy, bukiecik wrzosu w koszyku niesie, ucisza ptaków ostatnie śpiewy. Jesienne chmury unosi wiatr, przesłania słońce. Szarzeje świat.

Ela, 11 lat

Następnie dzieci miały odpowiedzieć na dwa pytania:

1.           Który z usłyszanych tekstów najlepiej ci się podobał i dlaczego?

2.           Który z nich jest poezją (wierszem) i po czym to poznałeś?

Dzieci najmłodsze (kl. I—II) nie potrafiły odpowiedzieć na pierwsze py­tanie w sposób jednoznaczny. Wszystko im przypadło do gustu, lubią psy,

żal mi Miśka, podobało im się słońce, które „wyciąga ręce", i że jesień, niesie wrzos w koszyku. Natomiast jako wiersz bezbłędnie wybrały Jesieńr uzasadniając swój wybór tym, że jest najładniejszy i że miło> go słuchać.

Dzieci z klas III i IV odpowiedziały na pierwsze pytanie, że najlepiej podoba im się opowiadanie o psie, bo jest bardzo ciekawe i można się z niego dowiedzieć, że pies jest przyjacielem człowieka. Odpowiadając na drugie pytanie bez omyłki wybrały wiersz o jesieni, a ich uzasadnienie, że jest to poezja, odnosiło się głównie do rytmu, gdyż twierdziły, że jest to prawie piosenka.

Dopiero dzieci najstarsze zwróciły uwagę na rymy, na dobór pięknych słów i wyrażeń (również w opisie poranku), a także na przenośnie, jed­nym słowem, na wszystko to, co sprawia, że wiersze „malują i śpiewają", że stwarzają nastrój, który pozwala odczuwać podobne uczucia jak te, które autor przeżywał pisząc swój utwór.

O CZYM MÓWIĄ POEZJE DZIECI

  O czym piszą dzieci w swych poezjach? Co uznają za godne przedstawienia w formie poetyckiej?

Przeglądając zebrane utwory dzieci, można w przybliżeniu odpowiedzieć na,te pytania.

starsze najchętniej sięgają do formy poetyckiej wtedy, gdy je coś głęboko; wzrusza, niepokoi, interesuje, cieszy lub oburza. W pewnym stop­niu wchodzi tu w grę również czynnik oceny estetycznej (o czym można pisać pięknie), a także czynniki motywacyjne (chęć utrwalenia chwili wzruszenia, przekazania innym swych przeżyć i myśli).

Dziecko przedszkolne mówi, maluje, śpiewa i tańczy tak samo natural­nie, jak oddycha. Wyraża po prostu swą radość, ciekawość czy zdumienie. Dla dzieci najmłodszych jest sprawą zupełnie oboiętną kto będzie odbiorcą ich „utworu..—odbiorca nie jest im potrzebny. Ich wypowiedzi są frag­mentem czy okruchem jakiejś chwili zabawy, nieuświadomionego wzru-szehia związanego z aktualną działalnością Utwory przedszkolaków: naj-

częściej są związane z zabawą, elementami baśniowymi, zwierzętami lub prostymi i bliskimi zjawiskami jak świecące' słońce.

Gwiazdy tańczyły wkoło mnie, ...