Zachowania asertywne jako jeden ze sposobów      radzenia sobie z agresją

OPRACOWAŁA -  RENATA KOPEK

W psychologii współczesnej przyjmuje się , że agresja czy przemoc interpersonalna to czynności intencjonalnie podejmowane przez ludzi (np. specyficzne zachowanie się , aranżowanie określonej sytuacji itp.),stanowiące zagrożenie bądź powodujące szkody w fizycznym , psychicznym i społecznym dobrostanie innych osób (tj. wywołujące ból , cierpienie ,destrukcję , prowadzące do utraty cenionych wartości).

Odwołując się do łacińskiego pochodzenia słowa agresja odkrywamy , ze rdzeń „gress” – oznacza ruch , a przedrostek „ag” – kierunek do czegoś . Tak więc agresja pierwotnie oznacza działania , ruch w jakimś kierunku , do przodu , ku czemuś , w przeciwieństwie do regresji – cofania się .

Tak pojęta agresja może przyjmować dwie formy : jedną , którą nazwiemy „wyładowaniem”

i drugą , którą nazwiemy „osiąganiem” . W pierwszym przypadku chodzi o wyładowanie nieprzyjemnych emocji , takich jak złość , gniew , lęk . Może to przejawiać się w bardzo różnych formach działania : począwszy od łagodnych form : tańca , sportu , krzyku , skończywszy na akcie przemocy : np. pobicie kolegi bez powodu . Może to być wyładowanie emocji w danym momencie , np. jako bezpośredniej reakcji na zachowanie kolegi czy nauczyciela   lub też , nieadekwatne do aktualnej sytuacji , wyładowanie „zalęgających” , to znaczy emocji cięgle istniejących w organizmie , mimo że sytuacja je wywołująca , już dawno minęła , np. „wyżycie się” na młodszym bracie za niepowodzenia w szkole . Wyładowanie pojawia się , ponieważ jest konieczne , ponieważ naturalną odpowiedzią na odczuwanie złości , gniewu , lęku , przykrości , tak jak i innych emocji , jest ich bezpośrednie wyrażanie w zachowaniu .

Druga formą agresji jest to , co nazwiemy „osiąganiem” czyli już nie tylko okazywanie swoich uczuć  , ale też pragnienie zdobycia czegoś  , pokonywanie trudności , osiągnięcia ważnego dla siebie celu . Zależnie od możliwości dziecka agresja prowadzi do osiągnięcia celu lub nie . Zależy to najczęściej od formy jaką przybiera – czy jest społecznie akceptowana , czy też nie . Kiedy nie natrafia na akceptację działanie zostaje zablokowane . Jednakże chęć osiągnięcia celu nie tylko nie zmniejsza się , a wręcz przeciwnie – rośnie i w związku z tym tak jak poprzednio pojawia się przemoc czyli „naturalna reakcja na zagrożenie wolności”. Przemoc to nie tylko chęć osiągnięcia celu , ale także chęć zniszczenia przeszkody , pokonania jej , a to stwarza możliwość destrukcji , wyrządzenia krzywdy .

Kiedy  przyjmiemy, że agresja nie jest chęcią skrzywdzenia czy wyrządzenia szkody ,a raczej chęcią osiągnięcia czegoś czy wyrażenia swoich emocji, wtedy możemy inaczej spojrzeć na

całe zachowanie dziecka , a także na swoje i postawić pytania:

co spowodowało takie zachowanie dziecka, co jest jego przyczyną, do czego zmierza?

Okazuje się często, iż to,co braliśmy za chęć zniszczenia czy skrzywdzenia, jest

w rzeczywistości chęcią zwrócenia na siebie uwagi, jest wołaniem o pomoc czy zrozumienie.

Może to być sposób na zdobycie wiedzy, na osiągnięcie pochwały, na popisanie się swoimi

umiejętnościami, swoją sprawnością.  

     W badaniach psychologicznych wykryto trzy rodzaje agresji: frustracyjną, naśladowczą

oraz instrumentalną. Natomiast w badaniach fizjologicznych wykryto czwarty rodzaj agresji,

a mianowicie agresję patologiczną.

Agresja frustracyjna – sformułowanie hipotezy tego rodzaju agresji mówi o dwustronnej

zależności pomiędzy agresją a frustracją: agresja zawsze jest konsekwencją frustracji,

a frustracja zawsze prowadzi do różnych form agresji.(frustracja w szkole – zła ocena ,

frustracja w rodzinie- brak bezpieczeństwa, miłości, akceptacji).

Agresja naśladowcza- jest wyrazem mimowolnego naśladownictwa modeli agresywnego

zachowania się , z którymi dana osoba styka się w swoim otoczeniu.

Agresja instrumentalna- jest sposobem, narzędziem umożliwiającym osiągnięcie celu.

Agresja patologiczna- jest uwarunkowana procesami chorobowymi zachodzącymi

w układzie nerwowym. Zachowania agresywne są wówczas symptomami niektórych

chorób i zaburzeń zachowania. Patologiczne podłoże agresji można zauważyć u dzieci

nadpobudliwych psychoruchowo,epileptyków, schizofreników , alkoholików, narkomanów.

     Podstawową zasadą wychowawczą przeciwko agresji jest nie wzmacnianie jej (nawet tylko uwagą), ale wyraźne pozytywne wzmacnianie innych sposobów reagowania dziecka na trudności. Pewnym rozwiązaniem może być wycofanie dziecka zachowującego się agresywnie

z sytuacji przez nie pożądanej (np. zabawy, oglądania bajki czy ulubionego programu telewizyjnego), pozbawienie jej przyjemności.

Kara jako sposób redukowania zachowań agresywnych jest dyskusyjna, a kara cielesna całkowicie wykluczona, gdyż staje się modelem agresji. Agresja powinna zawsze pozostać

bez sukcesu i prowadzić do przykrości, niepowodzeń, strat . Bardzo ważne są  także oddziaływania wychowawcze, które uczą konstruktywnych zachowań w sytuacjach  frustracji,

rozwijania samokontroli dziecka poprzez stawianie przed nim odpowiedzialnych zadań.

Szczególnie istotną rolę odgrywają indywidualne i zespołowe zabawy , „gry w role”, a także

celowo wprowadzane przez nauczyciela ćwiczenia zapobiegające i przeciwdziałające agresji.

Przede wszystkim sam wychowawca powinien być wzorem nieagresywnego zachowania.

Należy pamiętać , że głównym instrumentem hamowania agresji  jest komunikowanie się

międzyludzkie . W redukowaniu agresji pomocne są  różne techniki psychoterapeutyczne

uczące  odreagowania oraz podnoszące tolerancję na frustrację . Szczególnie ceniony jest

trening asertywności, podczas którego dziecko uczy się wyrażania swoich emocji, także

negatywnych, bez szkodzenia osobie, ku której są one wyrażone.

ASERTYWNOŚĆ-to umiejętność pełnego wyrażania siebie w kontaktach z innymi

osobami , zachowanie  asertywne oznacza  bezpośrednie, uczciwe i  stanowcze  wyrażanie  wobec  innej  osoby  swoich uczuć , postaw, opinii lub  pragnień , w sposób  respektujący

uczucia, postawy, opinie , prawa  i  pragnienia  tej  drugiej  osoby . Zachowanie  asertywne

różni się  więc od zachowania  agresywnego , oznacza  bowiem korzystanie z osobistych

praw innych osób. Różni się też od zachowania uległego, zakłada bowiem  działanie  zgodne

z  własnym  interesem oraz  stanowczą obronę siebie i swoich praw- bez  nieuzasadnionego

niepokoju. Obrazuje to  „Model  Asretywności”

                                                           ASERTYWNOŚĆ 

        WŁASNE   PRAWA                                                             PRAWA   INNYCH

                                                      LEKCEWAŻENIE

                                 AGRESJA                                        ULEGŁOŚĆ

                                                 NIEASERTYWNOŚĆ

ULEGŁOŚĆ- respektowanie  praw  innych ,  lekceważenie  praw  własnych

AGRESJA-  respektowanie  własnych  praw ,  lekceważenie  praw  innych

ASERTYWNOŚĆ -  respektowanie  własnych  praw , respektowanie  praw  innych.

Zarówno  w  przypadku  uległości, jak  i  agresji  można  mówić  o  braku  szacunku - 

w  uległości  dla  samego  siebie,  w  agresji-  dla  innych  osób , i  dla  samego  siebie.

        W   skład  umiejętności  asertywnych  wchodzą:

·         obrona  swoich  praw ,

·         wyrażanie uczuć pozytywnych,

·         wyrażanie  uczuć  negatywnych ,

·         przyjmowanie  uczuć i  opinii  innych  osób,

·         wyrażanie  własnych  przekonań,

·         reakcje  na  własne  poczucie  winy i krzywdy.

Asertywności  -  jako  jednego  ze sposobów  radzenia sobie  z  zachowaniami  agresywnymi-

-          trzeba się  nauczyć, nie jest  to  umiejętność wrodzona. Asertywność  sprawia,  że nadal  można się lubić i szanować mając inne  usposobienia, gusty, opinie, światopogląd. Zachowania te  można zacząć stosować właściwie w  dowolnym  momencie. Dzięki nim upraszczają się skomplikowane  układy interpersonalne. Również osoby przekonane  o tym ,że zbyt  dużo krzywd wyrządziły innym, aby  był sens dokonywać zmiany  swojego  zachowania,  mogą się

      przekonać , że przez  podjęcie  próby  zdyscyplinowanego  zachowania  prawie  natychmiast

znajdują się w innej relacji z ludźmi  i  mogą odzyskać szacunek  i  wiarę w siebie.

Ćwiczenia rozwijające umiejętność radzenia sobie  z  własną i cudzą agresją pomagają uświadomić sobie  własne  prawa  w  kontaktach  społecznych , uczą : 

         co to znaczy być asertywnym, jak realizować swoje potrzeby i interesy, jak  bronić granicy

         własnego terytorium psychologicznego. Dostarczają  odpowiedzi na pytania :

         jak sobie radzić w trudnych sytuacjach interpersonalnych, np. jak  przyjmować krytykę,

    wyrażać prośby, mówić „nie”, oraz jak bronić własnych opinii i przekonań.

Umiejętności, które oferujemy młodym ludziom poprzez ćwiczenia zachowań asertywnych

odgrywają znaczną  rolę w przeciwstawieniu się agresji i negatywnym wpływom  otoczenia.

W ćwiczeniach przyjęto zasadę uczenia się przez doświadczenie. Chodzi o stworzenie sytuacji,

w której wszyscy członkowie grupy aktywnie uczestniczą w ćwiczeniach, dzielą się swoimi

odczuciami na temat samego ćwiczenia i jego zastosowania w kontaktach między ludźmi oraz

zdobywają wiedzę teoretyczną.

Teoria asertywności oparta jest na założeniu, że każda osoba posiada pewne podstawowe prawa.

W sytuacjach konfliktowych umiejętności asertywne pozwalają osiągnąć kompromis bez

poświęcania własnej godności i rezygnacji z  uznawanych wartości. Asertywność to umiejętność

pozwalająca powiedzieć „nie” bez wyrzutów sumienia, złości czy lęku.

Mając to na uwadze warto zapamiętać, że :

      „NA  ASERTYWNOŚĆ  NIGDY  NIE  JEST  ZA  PÓŹNO”.  ( M. Król- Fijewska  1993 )  

                                  ĆWICZENIA      WPROWADZAJĄCE

ĆWICZENIE 1.  Podawanie  przedmiotu

CEL: Ćwiczenie rozluźniające ,  zmniejszające napięcie.  

POMOCE : Przedmiot do podawania, np. : szmaciana lalka , piłka, klocek......

PRZEBIEG:

1.      Wychowankowie stają w kole zwróceni twarzami do siebie.

2.      Prowadzący podaje jakiś przedmiot, który uczestnicy przekazują sobie tak, jakby ten przedmiot był: bardzo ciężki, gorący, kruchy, lepki, wypełniony gazem lżejszym od powietrza itp. Prowadzący  zmienia  polecenia  po każdej rundce. 

ĆWICZENIE 2. Ile  nóg  ma  mucha?

CEL: Ćwiczenie może mieć różne zastosowanie, jako ćwiczenie wstępne , rozgrzewające;

         jako element zabawowy  przy podziale grupy na zespoły; jako  zabawa dydaktyczna.

PRZEBIEG:

1.      Uczestnicy  tworzą zespoły,  których  liczebność odpowiada każdorazowo  poleceniom

prowadzącego, np.: Utwórzcie  grupy  składające się z tylu osób......

.....ile nóg ma mucha;

.....ile boków  ma  kwadrat;

.....ile  jest  palców u ręki;

.....ile  wisi lamp w naszej  sali;

.....iloma  zmysłami  posługuje się człowiek.

ĆWICZENIE 3. Zatłoczony tramwaj.

CEL: Ćwiczenie przełamuje bariery dystansu fizycznego, rozluźnia, zmniejsza onieśmielenie.

PRZEBIEG :

1.      Wychowankowie stają ciasno w dwóch rzędach naprzeciwko siebie.

2.      Osoby stojące na końcu kolejno przeciskają się między rzędami ku przodowi, jak w zatłoczonym tramwaju . Potem ustawiają się na początku szeregów, tworząc ściany  tramwaju  dla następnych. Zabawa trwa tak długo, aż wszyscy przejdą między rzędami.

ĆWICZENIE 4. Tratwa ratunkowa.

CEL: Ćwiczenie przełamuje bariery dystansu fizycznego, rozluźnia, zmniejsza onieśmielenie.

POMOCE: Arkusze papieru wielkości około 60-90 cm  w ilości odpowiadającej liczbie  małych

      grup.  

PRZEBIEG:

1.      Uczestnicy  dzielą się na  5-10 osobowe zespoły.

2.                  Każdy  zespół  otrzymuje arkusz  papieru wyobrażając sobie tratwę ratunkową. Wszyscy uczestnicy mają się zmieścić na nim i wytrzymać przez około 30 sekund.    

-           

ĆWICZENIE 5. Supły.

CEL: Ćwiczenie przełamuje onieśmielenie, rozluźnia.

PRZEBIEG:

1.  Uczestnicy stają  blisko siebie w ciasnych  kołach  ( po  8-12 osób ), zamykają oczy,  wyciągają

     do  góry  ręce.

2.  Każdy  jedną ręką chwyta rękę innej osoby. Drugą ręką chwyta rękę  kogoś innego.

3.  Uczestnicy otwierają  oczy  i  próbują rozwiązać supeł , nie puszczając rąk.                     

                               ĆWICZENIA   ZACHOWAŃ   ASERTYWNYCH

ĆWICZENIE 1.  Jak wyrażasz  swoje  uczucia?

CEL: Zachęcanie do otwartego i  bezpośredniego wyrażania  emocji.

POMOCE: Tablica   i kreda  lub  arkusz  papieru , mazak.

PRZEBIEG :

1.      Uczestnicy  dobierają  się trójkami.

2.      Zastanawiają  się jak używając słów  i  bez  słów  wyrażać swoje uczucia  w  następujących  sytuacjach:  

·         kiedy  znudzi  cię  rozmowa,  zabawa  z  kolegom,

·         kiedy  zdenerwuje  cię  ktoś,

·         gdy  ktoś żartuje  sobie  z  ciebie  przy  innych  .

3.      W  trójkach porównują  swoje  odpowiedzi i  omawiają :

·         jak  objawiają  swoje  uczucia;

·         jak  skutecznie  mogliby  je  wyrażać,

4.   Uczestnicy  wspólnie opracowują  listę  zasad  konstruktywnego  wyrażania  uczuć. Zasady 

       te  można  umieścić  na  planszy  i  powiesić  w  sali.

ĆWICZENIE 2. Wyrażanie  uczuć  negatywnych.

CEL: Ćwiczenie  umiejętności  wyrażania  uczuć  negatywnych.

POMOCE: Scenariusze  sytuacji. Przykładowe  sytuacje:

·         ktoś  rozdarł  ci ubranie w  trakcie  zabawy;

·         podczas  malowania farbami kolega  poplamił  twoją  bluzkę;

·         kolega  zniszczył  pożyczoną od ciebie  zabawkę;

·         wychowawca  przy całej grupie  obraził cię;

·         kolega  z  innej  grupy  oskarżył cię  o kradzież  zabawki.

PRZEBIEG:

1.      Uczestnicy dzielą  się  na  kilkuosobowe  grupy.

2.      Każda  grupa  przygotowuje  i  odgrywa  wybrane  sytuacje. Pozostali  uczestnicy  analizują zachowania  bohaterów  scenek,  zwracając  uwagę na  sposoby  wyrażania  uczuć.

3.      Następnie ochotnicy  prezentują  te  same  scenki, w których wyrażają swoje  uczucia  bez  używania  agresji.

4.      Uczestnicy  mogą  porozmawiać:

·         jak  sami  reagują  w  sytuacjach wywołujących  negatywne  emocje,  od  czego  zależy  ich  

reakcja?

*     w  jaki  sposób  wyrażają  negatywne  uczucia  we  wzajemnych  kontaktach  w  grupie,  

       które  sposoby  akceptują, a  które wywołują  ich  sprzeciw?

ĆWICZENIE 3.  Baloniki.

CEL: Odnoszenie  swoich  uczuć i działań do trzech  typów  zachowań :  agresywnego, uległego, 

          asertywnego.  

POMOCE: Po  jednym  baloniku i jednej  gumce mocującej  dla  każdego  uczestnika, tablica.

PRZEBIEG  :

1.      Każdy  uczestnik  otrzymuje  balonik i gumkę.

2.      Uczestnicy  nadmuchują  swoje  baloniki  i  za  pomocą  gumki  przymocowują  je  do  kostek  prawych  nóg.

3.      Uczestnicy  ustawiają  się  w  kole,  twarzą  do  środka.

4.      Prowadzący  informuje  uczestników, że ich  zadaniem jest  niszczyć  baloniki  innych  osób, pozostawiając  swój  nietknięty.

5.      Kiedy  wszystkie  baloniki  już  pękną, omawia  się  ćwiczenia  z  całą  grupą .

6.      Prowadzący  zapisuje  na  tablicy  odpowiedzi  na  następujące  pytania:

-          Jak  czuliście  się kiedy  wasz  balonik pękł ?

-          Co wtedy  zrobiliście ?

-          Jak  cz...