hist.j¦Öz._5.doc

5.Dyskusja nad pochodzeniem języka ogólnego. Kształtowanie się polskiego języka literackiego. Dialektologia historyczna i jej znaczenie dla historii języka.

         Język polski narodowy wyodrębnia się i określa w pozycji do innych języków narodowych. Jest to język pewnego określonego etnicznie zbiorowiska z właściwym sobie i niepowtarzalnym systemem gramatycznym i słownictwem. Język jest najważniejszą z cech narodu jako historycznie wytworzonej i trwałej wspólnoty ludzi. Jego odmiana narodowa powstała jako rezultat wielowiekowej ewolucji języka narodowościowego.

Istniały dwie odmiany języka narodowego : ogólny i regionalny. Język ogólny rozumiemy  w sensie dynamicznym, ewolucyjnym , jako z wolna , stopniowo kształtującą się odmianę języka wspólnego rozszerzającym się kręgom ludności. Język regionalny zaś to język chłopów polskich, starszego i najstarszego pokolenia.  Jest  on silnie zróżnicowany terytorialnie. Język ogólny rozpada się na dwie podstawowe odmiany : potoczny język mówiony i język pisany tzw. literacki.

Obie odmiany języka ogólnego mają charakter ogólnonarodowy, co jest wynikiem długiego rozwoju historycznego i wzajemnego zmiennego  oddziaływania na siebie tych dwu odmian. Ogólny język mówiony określany jest mianem dialektu kulturalnego, który wykształcił się wcześniej niż odmiana literacka.  Język literacki podlegał nie tylko normą poprawności gramatyczno-leksykalnej – i to ściśle ujętym i przestrzeganym niż w odmianie mówionej – ale tez stylistycznym dyrektywom doboru środków językowych dla określonego typu wypowiedzi pisemnej ( artystycznej, naukowej, dydaktycznej itd. ). Obie te odmiany są wytworami historycznej ewolucji. Można ją podzielić na dwie fazy. Pierwsza to faza powolnego powstawania języka narodowego na zróżnicowanej podstawie dialektycznej. Rezultatem tej fazy jest powstanie języka ogólnego i  jego pierwotnych odmian. Druga faza to okres powolnego, lecz stałego przekształcania się języka mówionego zgodnie z potrzebami danego społeczeństwa.

Istnieją dwa stanowiska odnoszące się do pochodzenia języka ogólnego, a w szczególności jego odmiany pisanej- literackiej: teoria wielkopolska i małopolska. Przypuszczać można, że język literacki powstał około wieku XIV- gdy  pojawiły się pierwsze zabytki języka polskiego – Bogurodzica, Kazania świętokrzyskie, Kazania gnieźnieńskie, Psałterz floriański. Proces organizowania się  języka ogólnego, zwłaszcza jego odmiany literackiej postępuje w  XV wieku.

Na rozwój języka ogólnego – mówionego i pisanego - wpływ miał ośrodek kościelny. Wiele przemawia  za tradycyjną przewagą  dialektu wielkopolskiego, nie można jednak wykluczać użycia języka miejscowego ( nie wielkopolskiego) dla potrzeb piśmiennictwa kościelnego. Szkoła nie odgrywała pokaźnej roli w procesie organizowania się języka ogólnego. Do dziś badacze zastanawiają się jednak nad dialektologicznym pochodzeniem języka ogólnego – szczególnie pisanego.

W 1883 roku A .Kalina sformułował i uzasadnił jako pierwszy hipotezę wielkopolską, jego myśl kontynuował w roku 1897 Kryński, w 1900 roku Dobrzycki. Szczegółowo rozwinął i uzasadnił ją K. Nitsch w latach 1910-1913. Hipoteza wielkopolska opiera się na wynikach dialektologii, które rekonstruują stan przedzabytkowej polszczyzny na podstawie nowych faktów gwarowych. Jako dowód upatruje się tu szczególnie warstwę gramatyczno-fonologiczną.  Za  wielkopolską podstawą języka ogólnego  opowiadają się badacze tacy jak: Lehr- Spławiński, Łoś, Rospond, Urbańczyk, Rudnicki, a także (choć w mniejszym stopniu) Kuraszkiewicz, Stieber i Klemensiewicz.

Związek hipotezy małopolskiej znajdujemy u Dmochowskiego, Brucknera, Szober. Najlepiej argumentującymi badaczami popierającymi tezę małopolska byli jednak Milewski i Taszycki. Wedle tej hipotezy język literacki powstał na podłożu dialektu kulturalnego. Można rozróżnić kulturalny dialekt religijny, kancelaryjny i poetycki. Pierwowzorem polskiego dialektu kulturalnego był według nich  pomocniczy język kościelny, który się polonizował dopiero w XIII wieku. Kościelny dialekt kulturalny występował w 4 odmianach : wielkopolskiej, mazowieckiej, północnomałopolskiej i środkowomałopolskiej. Język literacki rozwija się dopiero w 1 poł. XVI wieku, głównie za sprawą drukarzy oraz wykształconego środowiska Krakowa. Na tej podstawie rozbudowano ogólny dialekt kulturalny. System fonetyczno- morfologiczny staropolskiego języka pisanego jest czysto małopolski, wpływy dialektu wielkopolskiego ograniczały się ,jeśli już , tylko do słownictwa.

Konfrontując obie tezy można dojść do wniosków:

·         Mazurzenie zaczyna się około wieku XII i trwa do XIV włącznie. Brak mazurzenia w języku ogólnym ( w tym też literackim)  należy odbierać jako objaw działania normy językowej, która się ustaliła na podstawie dialektu wielkopolskiego przy zewnętrznym poparciu języka czeskiego.

·         Brak wymiany  - ch  w  -k  w języku ogólnym można uznać za objaw starego wpływu wielkopolskiego.

·         Brak wymiany chw- na  f- w języku ogólnym można interpretować jako objaw działania normy, która powstała na podstawie prawidłowości wielkopolskiej.

·         Zbieżność wymowy rz i ż jest objawem średniowiecznych wpływów dialektu wielkopolskiego

·         Postać ściągnięta bać się wskazuje na tezę małopolską

·         Przewaga –sko nad obocznym –sk to objaw dialektu wielkopolskiego

·         Przewaga –in nad obocznym –ino to objaw dialektu małopolskiego

·         Obecność formantu – isty wskazuje na łączność z d. małopolskim

·         Szerzenie się końcówki msc. L. Mn. –och to wpływ dialektu małopolskiego.

·         Przewaga spójnika  iże nad eże – objaw d. wielkopolskiego

·         Przewaga trzymać nad dzierżyć  – wpływ tradycji wielkopolskiej.

Duży wpływ na rozwój języka ogólnego miała dialektologia historyczna. Materiałową podstawę dialektologicznej charakterystyki języka literackiego w pierwszej fazie rozwojowej powolnej integracji regionalnych gwar piśmiennych stanowią zabytki :

·         wielkopolskie : Kazania gnieźnieńskie ( koniec XIV wieku)

·         środkowomałopolskie: Psałterz floriański (koniec XIV w.), Żywot Błażeja ( XIV/XV wiek) , Psałterz puławski (XV wiek)

·         północnomałopolskie: Kazania świętokrzyskie ( połowa XIV wieku), Psałterz floriański ( XV wiek), Biblia szaroszpatacka (XV wiek)

·         mazowieckie: Kodeks Świętosława z Wocieszyna (1449), Rozmowy mistrza ze śmiercią i Skarga umierającego ( XV wiek), Legenda o św. Aleksym (koniec XV wieku).

Bardzo cennym źródłem dialektologii historycznej są także roty przysiąg od schyłku wieku XIV. Pojawiły się różne poglądy na temat udziału poszczególnych cech dialektycznych w najstarszych zabytkach języka polskiego. Taszycki twierdził , że można stwierdzić w jakim dialekcie powstał dany zabytek na podstawie zawartych w nim cech dialektalnych. Urbańczyk sądzi, że niejednokrotnie w obrębie jednego zabytku pojawiają się różne cechy , niekoniecznie pochodzące z jednego dialektu. Analizując poszczególne cechy, dochodzimy do wniosku (zgodnie z tezą Stiebera) , że poza brakiem mazurzenia w dialekcie wielkopolskim i zmiany –ch w –k różnice między tymi dialektami są raczej szczegółowymi rysami niż całością systemu. Że zaś jedne i drugie cechy istnieją w zabytkach, dowodzi, że język literacki się wtedy formował , kontynuując tendencje współdziałania dwu terytorialnych ośrodków powstania : wielko- i małopolskiego. Występowanie dialektyzmów i regionalizmów jest normalną właściwością języka literackiego – w XVII wieku u Potockiego znaleźć można regionalizmy kresowe, czy nadal żywe małopolskie.

         Zabytki XIV wieku stanowią dowód na ścieranie się elementów różnych piśmiennych gwar regionalnych.  Te różnice dialektyczne zaczęta powoli usuwać , przyznając jednemu z wariantów charakter normy językowej.

         Podsumowując: rezultatem rozwoju języka doby staropolskiej  jest język narodowościowy. Staje się on językiem ogólnym w powolnym procesie integracji. Oparł się on na podstawie dialektu wielkopolskiego  i tradycje wielkopolskie odgrywają w nim znaczną rolę, nawet wówczas, gdy centrum życia politycznego i kulturalnego przeniosło się do Krakowa. Tam jednak, uczestniczące już dawniej w tym procesie elementy małopolskie przybierają na sile. W dziejach tego procesu trzeba wyróżnić dwie fazy :

·         fazę przedzabytkową ( wiek X-XII)

·         fazę najstarszych zabytków (wiek XIV – XV)

W tej drugiej  fazie dokonują się też pierwsze próby  kształtowania i użycia gwary piśmiennej, zalążkowego języka literackiego. Integracja mogła się rozwijać tym bardziej, że rozbieżności podstawowych dialektów: wielkopolskiego i małopolskiego dotyczyły szczegółów , a nie systemu. Objawem i przybierającym na sile wynikiem procesy integracyjnego są tendencje normalizujące, mocniej ustalające się wraz ze schyłkiem średniowiecza.  Na ten okres przypada wzmocnienie podłoża dialektu małopolskiego.

Opracowane na podstawie : Z. Klemensiewicz” Historia języka polskiego”

Oraz : „Studia staropolskie” T.3 : „Pochodzenie polskiego języka literackiego”

W skrócie (slajdy dr Kleszcza J ) :

2