Biuletyn_1-2_2009_do_sieci.pdf

N R 1 – 2 ( 9 6 – 9 7 )

styczeń–luty

2 0 0 9

B I U L E T Y N

D: DVD

• S F

• M W

• M L

B I U L E T Y N

INSTYTuTu PAmIęcI NARODOwEj

numer indeksu 374431

nakład 10000 egz.

Kresy

pamiętamy!

cena 8 zł (w tym 0% VAT)

INSTYTuTu PAmIęcI NARODOwEj

cena 8 zł (w tym 0% VAT)

ODDZIAŁY IPN

ADRESY I TELEFONY

BIAŁYSTOK

ul. Warstatwa 1a, 15-637 Białystok

tel. (0-85) 664 57 03

GDAŃSK

ul. Witomińska 19, 81-311 Gdynia

tel. (0-58) 660 67 00

KATOWICE

ul. Kilińskiego 9, 40-061 Katowice

tel. (0-32) 609 98 40

KRAKÓW

ul. Reformacka 3, 31-012 Kraków

tel. (0-12) 421 11 00

LUBLIN

ul. Szewska 2, 20-086 Lublin

tel. (0-81) 536 34 01

ŁÓDŹ

ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 Łódź

tel. (0-42) 616 27 45

POZNAŃ

ul. Rolna 45a, 61-487 Poznań

tel. (0-61) 835 69 00

RZESZÓW

ul. Słowackiego 18, 35-060 Rzeszów

tel. (0-17) 860 60 18

SZCZECIN

ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin

tel. (0-91) 484 98 00

WARSZAWA

ul. Chłodna 51, 00-867 Warszawa

tel. (0-22) 526 19 20

WROCŁAW

ul. Sołtysowicka 21a, 51-168 Wrocław

tel. (0-71) 326 76 00

BIULETYN INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

Kolegium: Jan Żaryn – przewodniczący,

Marek Gałęzowski, Łukasz Kamiński, Kazimierz Krajewski, Filip Musiał,

Barbara Polak, Leszek Próchniak, Jan M. Ruman, Norbert Wójtowicz

Redaguje zespół: Jan M. Ruman – redaktor naczelny (tel. 0-22 431-83-74), jan.ruman@ipn.gov.pl

Barbara Polak – zastępca redaktora naczelnego (tel. 0-22 431-83-75), barbara.polak@ipn.gov.pl

Andrzej Sujka – sekretarz redakcji (tel. 0-22 431-83-39), andrzej.sujka@ipn.gov.pl

Piotr Życieński – fotograf (tel. 0-22 431-83-95), piotr.zycienski@ipn.gov.pl

sekretariat – Maria Wiśniewska (tel. 0-22 431-83-47), maria.wisniewska@ipn.gov.pl

Projekt graiczny: Krzysztof Findziński; redakcja techniczna: Andrzej Broniak;

łamanie: Tomasz Ginter; korekta: Beata Stadryniak-Saracyn

Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, Warszawa

Adres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa

www.ipn.gov.pl

Druk: „2 K” s.c., ul. Płocka 35/43, 93-134 Łódź

ODDZIAŁY IPN

ADRESY I TELEFONY

BIULETYN

N R 1–2 ( 96–97)

STYCZEŃ–LUTY

2009

SPIS TREŚCI

ROZMOWY BIULETYNU

Kresy pamiętamy. Z Agnieszką Biedrzycką, ks. Romanem Dzwonkowskim,

Januszem Kurtyką i Januszem Smazą rozmawia Barbara Polak .................. 2

KOMENTARZE HISTORYCZNE

Kazimierz Krajewski – Nie tylko Dowborczycy................................................................ 27

Mikołaj Iwanow – Matka premiera. O Polakach w Dowbyszu .................................. 37

Ewa Ziółkowska – Kuropaty.............................................................................................. 44

Ewa Siemaszko – Ludobójstwo Polaków na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej...54

Włodzimierz Osadczy – Kościoły wobec konﬂ iktu

polsko-ukraińskiego w czasie II wojny światowej ......................................... 68

Romuald Niedzielko – Sprawiedliwi Ukraińcy ............................................................... 77

Waldemar Franciszek Wilczewski – Dziennik Kazimierza Sakowicza ............................ 86

Kazimierz Krajewski, Tomasz Łabuszewski – Ostatni obrońcy

Kresów Północno-Wschodnich .............................................................................. 95

Norbert Wójtowicz – W obronie pozostałych na Wschodzie ..................................... 107

RELACJE I WSPOMNIENIA

Pod Białym Orłem na Białorusi. Z Andżeliką Borys

i Józefem Porzeckim rozmawia Barbara Polak............................................. 135

Irena Piliszewska – Zamordowani za to, że byli Polakami....................................... 143

Dorota Jaworska-Matys – Kształty polskości ................................................................. 149

REPORTAŻ

Andrzej W. Kaczorowski – Czerwonogród – perła Podola ........................................... 156

KSIĄŻKI

Sto podróży. Z Grzegorzem Rąkowskim rozmawia Andrzej W. Kaczorowski ..162

POLEMIKI

Jan Żaryn – W sprawie uwag do Teki Edukacyjnej ................................................. 168

Ewa Siemaszko – Uwagi do Teki Edukacyjnej „Stosunki polsko-ukraińskie

w latach 1939–1947” .......................................................................................... 169

ZMARLI

Gen. bryg. prof. Elżbieta Zawacka „Zo”, „Zelma” „Sulica” (1909–2009) .... 176

Stanisław Karolkiewicz „Szczęsny” (1918–2009) .............................................. 184

WYDARZENIA ........................................................................................................... 195

INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

SYLWETKI

Kazimierz Krajewski, Tomasz Łabuszewski – Jan Borysewicz „Krysia” ........................... 111

Andrzej W. Kaczorowski – Arcylwowianin – Witold Szolginia (1923–1996) ........... 117

Adam Hlebowicz – Kurlandzki sarmata z wyboru..................................................... 125

Tadeusz Kukiz – Roman Aftanazy.................................................................................. 130

DOKUMENTY

Marcin Krzysztoﬁ k, Jacek Welter – W służbie partii, przeciw Kościołowi.................... 190

KRESY PAMIĘTAMY

Z AGNIESZKĄ BIEDRZYCKĄ, KS. ROMANEM DZWONKOWSKIM,

JANUSZEM KURTYKĄ I JANUSZEM SMAZĄ

ROZMAWIA BARBARA POLAK

B.P. – Chociaż od kilkudziesięciu lat dodajemy do Kre-

sów słowo „byłe”, to są one nadal bardzo ważne dla

naszej historii i tożsamości. Historia „obcięła” nam na

wschodzie połowę ziem, należących do I i II Rzeczypo-

spolitej, a losy ich mieszkańców były tragiczne i hero-

iczne. Polska na tych „byłych” swoich ziemiach odcis-

nęła bardzo istotne piętno, w najlepszym znaczeniu.

Dobrze byłoby, żeby nikt o tym nie zapominał.

R.D. – Termin „Kresy” jest mi bardzo bliski i dla mnie oczywisty, ale po stronie ukraińskiej

istnieje wobec niego mocny sprzeciw. Zrodziła się więc potrzeba wyjaśnienia i uzasadnie-

nia tego terminu.

B.P. – Nazwa „Kresy” ma stosunkowo niedługą historię, pojawiła się w wydanym

w Krakowie w 1854 r. rapsodzie rycerskim „Mohort” Wincentego Pola.

J.K. – Jeśli przejść na grunt semantyczny, to „Ukra-

ina” znaczy (i historycznie znaczyła) to samo, co

obecnie (od XIX w.) „Kresy” – czyli „na skraju, na

pograniczu”. Ziemie „ukrainne” w terminologii uży-

wanej w I Rzeczypospolitej to ziemie na pograniczu

ze światem zewnętrznym, czyli w obecnym znaczeniu

„kresowe” – dlatego też Ukrainą w XVI w. nazywa-

no województwa kĳ owskie i bracławskie, a w XVII w.

dodatkowo Wołyń i Podole. W XIX w., w następstwie

rodzenia się ukraińskiej świadomości narodowej, Ukrainą zaczęto nazywać także obszar

zaboru austriackiego, obejmujący dawne województwo lwowskie – czyli Galicję Wschod-

nią. Ukraińcy protestują niekiedy przeciw określaniu ich kraju mianem Kresów. Jednak

nazwa ich państwa ma swój początek w przestrzeni semantycznej czasów I Rzeczypospo-

litej, bowiem powstała na wspólnym obszarze politycznym Korony i Wielkiego Księstwa

(w dzisiejszym sensie: polsko-litewsko-ukraińskim) dla określenia terenów wspólnego pań-

stwa, przylegających do wrogich terytoriów zdominowanych przez Moskwę, Tatarów i Tur-

cję (pomĳ am tu skomplikowane wewnętrzne relacje pomiędzy tymi trzema podmiotami).

Dla procesu historycznego ważne okazało się to, że owe tereny „ukrainne” pod względem

kulturowym obejmowały spuściznę najważniejszych przestrzeni politycznych wczesnośred-

niowiecznej Rusi: halicko-wołyńskiej i kĳ owskiej, które w XIV w. zostały trwale przyłączone

do Królestwa Polskiego i tworzącego się państwa litewskiego. Te same tereny później sta-

wały się coraz ważniejsze i coraz bardziej symboliczne dla państwa polsko-litewskiego (np.

Lwów, Kamieniec Podolski czy Kĳ ów były w XV–XVIII w. nie tylko zwykłymi wielkimi ośrodka-

mi, ale i symbolami Rzeczypospolitej).

B.P. – Litwini też się bardzo oburzają…

A.B. – …ale Litwa nieporównanie później została uznana za Kresy.

B.P. – Nazwę tę można wywieść też od niemieckiego Kreis, czyli linia, granica.

A także od określenia „kresa”, czyli posterunek pocztowy czy obronny.

J.K. – Niemiecki Kreis to okręg – również w sensie administracyjnym, obszarowym.

W późnym średniowieczu te z państw europejskich, które były odpowiednio silne, wcho-

dziły w etap gwałtownej ekspansji. Hiszpanie i Portugalczycy wędrowali za morze, Anglicy

– po wypchnięciu z Francji – zaczynali budować swoje kolonie. W przypadku Polski był to

kierunek wschodni. Fundament Kresów położyła unia polsko-litewska (1385–1386), której

efektem był w pierwszym etapie chrzest i wcielenie Wielkiego Księstwa Litewskiego do Koro-

ny Polskiej oraz objęcie tronu polskiego przez Władysława Jagiełłę po poślubieniu polskiej

władczyni Jadwigi Andegaweńskiej. W następstwie unii wileńsko-radomskiej z 1401 r. układ

ten został zmodyﬁ kowany na bardziej partnerski. W skład obszaru politycznego Korony we-

szły również tereny ruskie, podbite przez Wielkie Księstwo Litewskie, a także tereny ruskie zdo-

byte przez Kazimierza Wielkiego, bądź też przez niego zhołdowane, jak Podole Kamienieckie

(Podole Wschodnie – Bracławszczyzna – było przedmiotem rywalizacji polsko-litewskiej).

Po roku 1434 tereny ruskie Korony Polskiej (przemyskie, sanockie, lwowskie, chełmskie,

bełskie, kamienieckie) zostały objęte przywilejami szlacheckimi (na mocy przywileju jedlne-

ńsko-krakowskiego otrzymała je napływowa szlachta polska oraz miejscowe bojarstwo ru-

skie), a także polskim prawem ziemskim, systemem administracyjnym oraz koronnym mo-

delem hierarchii urzędniczej. Tym samym na bardzo skomplikowaną mozaikę etniczną ziem

ruskich został nałożony model kulturowy wykształcony w Koronie Polskiej. W przypadku

ziem ruskich Wielkiego Księstwa Litewskiego (z interesujących nas południowo-wschodnich:

Wołyń, Bracławszczyzna, Kĳ owszczyzna), wielcy książęta litewscy – Zygmunt Kiejstutowicz

i Kazimierz Jagiellończyk – nadali podobne przywileje (trocki w 1434 i wileński w 1447 r.)

tamtejszym bojarom litewskim i ruskim, włączając również ich w model kulturowy Korony.

Końcowym etapem tej ewolucji była unia lubelska z 1569 r., w następstwie której kształt

ustrojowy całego państwa polsko-litewskiego uległ uniﬁ kacji, zaś najważniejsze tereny ru-

skie Wielkiego Księstwa (Wołyń, Bracławszczyzna i Kĳ owszczyzna) zostały przyłączone do

Korony Polskiej. Przestrzeń ustrojowo-prawna Wielkiego Księstwa (i przynależnych do niego

ziem ruskich) aż do początku XIX w. została uformowana przez kodyﬁ kacje zawarte w słyn-

nych trzech statutach litewskich (1529, 1566, 1588 r.) oraz (do końca XVIII w.) w następ-

stwie reformy administracyjnej i sądowej z 1565–1566 r. wzorowanej na koronnej.

Bardzo ważnym momentem w dziejach Kresów była kościelna unia brzeska (1596).

Warto przypomnieć, że w jej konsekwencji część hierarchii prawosławnej uznała prymat

papieża, w zamian za zgodę na zachowanie obrzędowości, małżeństw duchownych itd.,

co było przyczyną konﬂ iktu wewnątrz prawosławia i zbiegło się z procesem dorastania

kozactwa do roli obrońcy prawosławia. Powstały dwie hierarchie – unicka i prawosławna,

pozostające ze sobą w stałym konﬂ ikcie (mniej lub bardziej natężonym) do końca istnienia

Rzeczypospolitej. W XIX w. obrządek unicki, gwałtownie zwalczany przez prawosławie, stał

się elementem krystalizowania się ukraińskiej świadomości narodowej.

W ten sposób powstał jednolity obszar o podobnych koronnych desygnatach kulturowo-

-administracyjnych i bardzo skomplikowanych relacjach etnicznych i religĳ nych.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: