IPN - Marek Wierzbicki – Niezależne ugrupowania młodzieżowe w Polsce (1980–1989).pdf - Historia - nexus230

M arek w ierzbicki , iPn k ielce

NIEZALEŻNE UGRUPOWANIA

MŁODZIEŻOWE

W POLSCE (1980–1989)

Latem 1980 r. doszło do kolejnego protestu społecznego w Polsce,

który pod względem skali i konsekwencji przerósł wszystkie

poprzednie. Na przełomie sierpnia i września, w wyniku podpisa-

nych porozumień w Gdańsku, Szczecinie i Jastrzębiu, utworzono

Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”, łączą-

cy funkcje związku zawodowego, ruchu społecznego, narodowego

i partii politycznej. Co dla niego najistotniejsze, pozostawał poza

kontrolą PZPR. W ten sposób rozpoczął się kilkunastomiesięczny

okres „dwuwładzy” 1 .

Cechą charakterystyczną rzeczywistości politycznej lat 1980–1981 stało się niespotyka-

ne od 1956 r. rozbudzenie aktywności społecznej i politycznej młodzieży, na co wpływało

przede wszystkim znaczne poszerzenie zakresu wolności i innych swobód obywatelskich.

Powstawały liczne grupy, środowiska i organizacje, które otwarcie – a nierzadko i poza obo-

wiązującym porządkiem prawnym – artykułowały swoje opinie na temat ówczesnej rzeczy-

wistości. Osłabienie aparatu władzy umożliwiło nieskrępowany rozwój inicjatyw organiza-

cyjnych i programowych młodego pokolenia oraz ukształtowanie jego postaw. Główną cechą

tych inicjatyw była akceptacja pluralizmu ideowego i politycznego w środowiskach młodych

ludzi, co stało w całkowitej sprzeczności z polityką kierownictwa partyjnego, oczekującego

pełnego podporządkowania rządzącym organizacji młodzieżowych 2 .

Lata 1980–1981

W tym okresie spontanicznie zaczęły powstawać organiza-

cje młodzieżowe wyłaniane przez społeczeństwo, niejednokrotnie

wbrew władzy. Jeśli chodzi o udział młodzieży w działaniach NSZZ

„Solidarność”, to nie odgrywała ona tam samodzielnej roli, poza tym

że przy zarządach okręgów tworzono komisje młodzieżowe. Przy

wsparciu Ruchu Młodej Polski, Konfederacji Polski Niepodległej,

Niezależnego Zrzeszenia Studentów i „Solidarności” „uczniowskie

komitety odnowy społecznej” tworzono także w szkołach średnich

na terenie całego kraju. Ważna rola przypadła w tym względzie śro-

1 A. Friszke, Polska. Losy państwa i narodu , Warszawa 2003, s. 367–380.

2 A. Dudek, Dzieje dziesięciomilionowej „Solidarności” (1980–1981) [w:] Droga do niepodległo-

ści. „Solidarność” 1980–2005 , Warszawa 2005, s. 19–63; Leksykon harcerstwa , red. O. Fietkiewicz,

Warszawa 1988, s. 79; K. Kosiński, Oicjalne i prywatne życie młodzieży w czasach PRL , Warszawa

2006, s. 57–59; M. Wierzbicki, Młodzież w PRL , Warszawa 2009.

dowisku gdańskiemu, gdzie jesienią 1980 r.

w szkołach średnich zaczęły powstawać ko-

mitety strajkowe. Dzięki współpracy z RMP,

w listopadzie tego samego roku został powo-

łany Ruch Młodzieży Szkolnej, który do 16

grudnia skupiał już 32 szkoły. Ruch wydawał

czasopismo „Uczeń”, redagowane przez Ada-

ma Pawłowicza i Wiesława Walendziaka .

Podobne ugrupowania tworzono w innych

miastach: Warszawie, Toruniu, Lublinie, Biel-

sku-Białej, Gdańsku, Jastrzębiu, Rzeszowie,

Białymstoku, Rudzie Śląskiej, Koszalinie,

Przemyślu, Szczecinie. Chociaż nosiły one

różne nazwy, m.in. Ruch Odnowy Szkolni-

ctwa, Samorządne Zrzeszenie Uczniowskie,

Międzyszkolny Ruch Odnowy Uczniowskiej,

Niezależne Zrzeszenie Uczniów „Wspólnota Odnowienia”, Niezależne Zrzeszenie Słuchaczy

Szkół Policealnych, Ruch Młodzieży Szkolnej Ziemi Gdańskiej, realizowały jednak podob-

ne cele. Zajmowały się np. propagowaniem patriotyzmu, tradycji narodowej, podstawowych

wartości ogólnoludzkich i praw obywatelskich, jak również działaniami na rzecz likwidacji

monopolu PZPR w wychowywaniu dzieci i młodzieży oraz usunięcia ideologii marksizmu-

leninizmu z programów nauczania i wychowania. Promowały także samokształcenie, orga-

nizowanie życia kulturalnego i rozrywek w czasie wolnym. Liczba ich członków była w su-

mie niewielka, niemniej sympatyzowała z nimi znaczna część środowiska uczniowskiego.

Pod koniec roku szkolnego 1980/1981 pojawiła się inicjatywa zjednoczenia wszystkich or-

ganizacji uczniowskich w ogólnopolską federację. Niezależne Wydawnictwo Młodzieżowe

„Wprost”, przy współpracy „Solidarności” Regionu Gdańskiego i NZS, zorganizowało Ogól-

nopolskie Spotkanie Przedstawicieli Środowisk Uczniowskich. W obecności 150–200 dele-

gatów ugrupowań młodzieżowych z całego kraju, 12 i 13 września 1981 r. w Gdańsku powo-

łano Federację Młodzieży Szkolnej, która rozpoczęła starania o rejestrację w sądzie. Organem

prasowym nowej formacji stało się – ukazujące się poza zasięgiem cenzury – czasopismo

„Uczeń Polski”, zaś wydawnictwem „Wprost” .

W zamyśle twórców FMS miała pełnić rolę związku zawodowego uczniów, reprezentując

to środowisko wobec władz; struktura ta nie doczekała się legalizacji. Prowadziła jednak

jawną działalność w szkołach, korzystając ze słabości aparatu władzy. Po dwóch miesiącach

(14 i 15 listopada 1981 r.) doszło w niej do rozłamu, wynikającego przede wszystkim z kon-

liktu personalnego pomiędzy członkami prezydium Ogólnopolskiego Komitetu Założyciel-

B. Licbarski, Federacja Młodzieży walczącej w latach 1984–1990 [w:] Niezależny ruch młodzie-

żowy w Polsce po drugiej wojnie światowej (1945–2001) , red. R. Sudziński, Toruń 2005, s. 130–131;

P. Zaremba, Młodopolacy. Historia Ruchu Młodej Polski , Gdańsk 2000, s. 198–199.

W. Polak , Niezależne działania młodzieży szkolnej województwa toruńskiego w okresie stanu

wojennego i w latach następnych (13 XII 1981–4 VI 1989) [w:] Niezależny ruch młodzieżowy w Pol-

sce… , s. 101; AAN, URM, sygn. 34/88, Sytuacja społeczno-polityczna w szkołach ponadpodstawo-

wych w okresie stanu wojennego, k. 168–169; B. Licbarski, op. cit. , s. 132–133; T. Bochwic, Narodziny

i działalność Solidarności Oświaty i Wychowania 1980–1989 , Warszawa 2000, s. 54–56; D. Cecuda,

Leksykon opozycji politycznej 1976–1989 , Toruń 1989, s. 98.

skiego FMS: Grzegorzem Biereckim z Gdańska (przewodniczącym OKZ) oraz Tomaszem

Sokolewiczem z Warszawy. W rezultacie od listopada 1981 r. działały dwie organizacje:

Federacja Młodzieży Szkolnej i Niezależna Federacja Młodzieży Szkolnej. Na 13 grudnia

191 r. zaplanowano zjazd, który miał doprowadzić do ponownego połączenia zwaśnionych

organizacji, na przeszkodzie stanęło jednak ogłoszenie stanu wojennego. Federacja realizo-

wała wspomniany już program niezależnych ruchów i środowisk uczniowskich, niemniej

wprowadziła doń nowe wątki. Na przykład zamierzała prowadzić walkę z alkoholizmem

i narkomanią, jak również podejmować starania na rzecz likwidacji ocen szkolnych traktowa-

nych jako motywacja do nauki 5 .

W tym czasie powstało wiele młodzieżowych organizacji lub mniej sformalizowanych

ugrupowań o charakterze konspiracyjnym, które stawiały sobie za cel obalenie systemu ko-

munistycznego. W latach 1980–1981 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wykryło 77 takich

grup, z których 67 było kierowanych przez młodzież, pozostałe zaś przez osoby dorosłe.

Część z nich miała sformalizowaną strukturę i program, inne powoływano przeważnie ad hoc

do wykonania konkretnego zadania. Do najważniejszych form ich działalności należało malo-

wanie na murach haseł antykomunistycznych i antysowieckich, drukowanie i kolportowanie

ulotek, niszczenie pomników i grobów żołnierzy sowieckich oraz miejsc pamięci narodo-

wej związanych z „dokonaniami” komunistów w czasie wojny i po jej zakończeniu. Resort

spraw wewnętrznych zarzucał im także prowadzenie „działalności terrorystycznej”, polega-

jącej na przygotowywaniu zamachów na aktywistów partyjnych i społecznych oraz bliżej

nieokreślone „akty wandalizmu”. Rzecz charakterystyczna, mimo tych obaw nie odnotowano

żadnego przypadku zamachu terrorystycznego, poza pogróżkami wysyłanymi w listach do

nauczycieli. Z uwagi na posługiwanie się przez niektóre z organizacji symboliką wojskową

z czasów II wojny światowej, np. swastykami lub krzyżami hitlerowskimi, 29 z nich uznano

za faszystowskie. Należy zgodzić się z opinią Krzysztofa Kosińskiego, że używanie tej sym-

boliki wynikało bardziej z fascynacji dziejami militarnymi i chęcią wytworzenia aury tajem-

niczości, przygody i siły niż z sympatii do nazizmu 6 . Jak przyznawali sami funkcjonariusze

SB, źródłem tego zjawiska nie była fascynacja ideologią nazistowską (większość zatrzyma-

nych nie znała jej podstaw), lecz chęć zamanifestowania własnej siły, okazania buntu wobec

utrwalonych mechanizmów i norm życia społecznego, naśladowania modnych trendów pły-

nących z Zachodu, m.in. opartej na buncie muzyki „punk-rockowej”. Większość członków

tych ugrupowań miała od szesnastu do dwudziestu lat, sporadycznie wstępowali do nich także

uczniowie starszych klas szkół podstawowych. Zdaniem analityków z MSW – choć ta opinia,

niepoparta przekonywującymi argumentami, wydaje się znacznie przesadzona – większość

z członków tych organizacji pochodziła z rodzin rozbitych, zdemoralizowanych i już po-

przednio popadała w kolizję z prawem 7 .

5 N.N., Uczniowie 1981. IV rocznica powstania FMS , „Nasze Wiadomości” 1985, nr 6, s. 3–4;

W. Polak, op. cit. , s. 101; B. Licbarski, op. cit. , s. 129–171; P. Zaremba , Młodopolacy. Historia Ruchu

Młodej Polski , Gdańsk 2000, s. 199; B. Hillebrandt, Polskie organizacje młodzieżowe XIX i XX wieku ,

Warszawa 1986, s. 405–433; AAN sygn. 34/88, Sytuacja społeczno-polityczna w szkołach ponadpod-

stawowych w okresie stanu wojennego, k. 166–169.

6 K. Kosiński, op. cit. , s. 59.

7 Nielegalne organizacje i grupy młodzieży szkolnej w Polsce w latach 1980–1982 , oprac. Insty-

tutu Kryminalistyki i Kryminologii Akademii Spraw Wewnętrznych przygotowane na zlecenie Wy-

działu Nauki i Oświaty KC PZPR, Warszawa 1985 [w:] „Jesteście naszą wielką szansą”. Młodzież na

rozstajach komunizmu 1944–1989 , red. P. Ceranka, S. Stępień, Warszawa 2009, s. 387–390.

Niezależne ugrupowania młodzieżowe w okresie stanu wojennego

(1981–1983)

W pierwszym roku stanu wojennego nastąpił dynamiczny rozwój młodzieżowych ugrupo-

wań konspiracyjnych, które powstawały przede wszystkim w odpowiedzi na brutalną politykę

ekipy Wojciecha Jaruzelskiego. W 192 r. aparat bezpieczeństwa wykrył 185 takich organiza-

cji, co stanowiło ponad 50 proc. rozbitych wówczas na terenie kraju wszystkich ugrupowań

podziemnych. Większość z nich, bo 102, powstało w pierwszych sześciu miesiącach tego

roku, zwłaszcza na terenie województw: gdańskiego, krakowskiego, wałbrzyskiego, katowi-

ckiego i lubelskiego. Liczyły przeważnie po kilku członków, najczęściej byli to znajomi z tej

samej szkoły. Jedynie w trzech grupach znajdowało się powyżej trzydziestu członków, zaś

w dziewięciu – od szesnastu do trzydziestu osób .

Większość grup zajmowała się prowadzeniem wojny propagandowej z władzą, sporządza-

jąc oraz kolportując czasopisma i ulotki, malując antykomunistyczne hasła, napisy i symbole

na murach. Domagano się w nich zniesienia stanu wojennego, przywrócenia swobód obywa-

telskich, uwolnienia internowanych i aresztowanych

oraz reaktywowania NSZZ „Solidarność”. Akcento-

wano konieczność przywrócenia prawdy w życiu pub-

licznym, w tym również na temat najnowszej historii

Polski. Potępiano podporządkowanie Polski ZSRS oraz

niedemokratyczny charakter władzy komunistycznej.

Ogromny oddźwięk, m.in. w środowisku młodzieżo-

wym na terenie całego kraju, wywołała śmierć war-

szawskiego maturzysty Grzegorza Przemyka (14 maja

19 r.), zakatowanego przez funkcjonariuszy MO.

Z czasem los Przemyka stał się symbolem brutalności

i nieuczciwości systemu komunistycznego w Polsce,

a on sam autentycznym idolem młodego pokolenia.

Poświęcano mu wiele okolicznościowych publikacji,

wydawnictw, zaś w Toruniu, pod wiele mówiącym tytułem „Grześ”, powołano jedno z mło-

dzieżowych pism podziemnych, właśnie dla upamiętnienia jego osoby 9 .

Zdecydowana mniejszość organizacji miała charakter – jak określano w dokumentacji

MSW – „terrorystyczny”. Ich członkowie zbierali broń palną i sieczną, a ponadto pałki, kaste-

ty, kajdanki i inne przedmioty mające pomagać w obezwładnianiu żołnierzy WP lub milicjan-

tów. Co uderzające, rzadko stwierdzano przypadki czynnej napaści na przedstawicieli aparatu

władzy lub ich rodzin, natomiast tylko w jednym przypadku, w następstwie bezpośredniej na-

paści na funkcjonariusza MO, odnotowano pozbawienie życia oiary. Dotyczyło to zabójstwa

milicjanta, który został śmiertelnie postrzelony w Warszawie w czasie próby rozbrojenia go

przez członków organizacji z Grodziska Mazowieckiego. Organizacje „terrorystyczne” pozo-

stawały najwyraźniej – jest to kwestia wymagająca dokładniejszego zbadania – pod wpływem

K. Kosiński, op. cit. , s. 60–61. W przywołanym opracowaniu Krzysztof Kosiński jako pierwszy

opisał zjawisko konspiracji młodzieżowych lat osiemdziesiątych w Polsce.

9 W. Polak , op. cit. , s. 110–112; „Szkoła” 1987, nr 9 (35), s. 3; „Lustro” 1986, nr 4, s. 1; Dni Grze-

gorza Przemyka , „Nasze Wiadomości” 1986, nr 13, s. 1; „Monit” 1986, nr 22, s. 1. Na temat funkcjo-

nowania młodzieżowych organizacji podziemnych w Toruniu i regionie toruńskim zob. W. Polak,

op. cit. , s. 102–109.

legendy Polskiego Państwa Podziemnego z okresu II wojny światowej, co uwidaczniało się

w przestrzeganiu zasad konspiracji, m.in. nadawaniu pseudonimów ich członkom, składaniu

uroczystej przysięgi na wierność oraz zachowywaniu tajemnicy. W dziewięciu z nich funk-

cjonował nawet „system piątkowy”, czyli podział na podgrupy pięcioosobowe, który zapew-

niał lepsze zakonspirowanie członków 10 .

Po stanie wojennym (1984–1988)

W 19 r., wobec opadających już emocji wywołanych wprowadzeniem stanu wojenne-

go, trwał spadek aktywności młodzieżowego podziemia. Wykryto wówczas tylko 51 organi-

zacji konspiracyjnych tego rodzaju. Z drugiej strony, jedynie część z nich została ujawniona

i rozbita. Następowała przy tym konsolidacja grup i środowisk młodzieży czynnie kontestu-

jących system komunistyczny. Efektem tego procesu stało się powołanie – w czerwcu 1984 r.

– nowej organizacji podziemnej, ale tym razem o zasięgu ogólnopolskim. Była to Federacja

Młodzieży Walczącej, która nawiązywała do tradycji Federacji Młodzieży Szkolnej z 191 r.

Jej celem była walka o przywrócenie swobód demokratycznych, jak i obalenie władzy ko-

munistycznej oraz wprowadzenie w Polsce demokracji parlamentarnej. W rzeczywistości

zasadniczym zamierzeniem nowej struktury stało się obalenie komunizmu. Federacja już

na starcie zyskała poparcie podziemnej „Solidarności” oraz struktur oświaty niezależnej.

Komitet Założycielski tej organizacji tworzyli: Artur Dąbrowski, Jacek Górski „Wiejski”,

Cezary Ratuszko „Młody”, Tomasz Roguski „Kornel”. Kilka miesięcy później do FMW

przyłączyli się Jacek Czarnecki „Czarny”, Grzegorz Rządkowski „Dziuniek”, N.N. „Kep-

ler”, Rafał Dzięciołowski „Pasek”, Piotr Szynkiel „Kuba” alias „Czereśnia” i wielu – dziś

anonimowych – sympatyków walki z „komuną”. Inicjatorami powołania nowej organizacji

w regionie gdańskim byli: Mariusz Wilczyński i Klaudia Moszczyńska, wspomagani przez

Jarosława Rybickiego, Krzysztofa Biskupskiego, Olgierda Suchockiego, Piotra Abramczyka

i Zbigniewa Mańczyka 11 .

Najważniejszymi ośrodkami FMW stały się: Gdańsk, Warszawa, Gorzów Wielkopolski,

Kraków i Wrocław; niemniej szybko uzyskała ona zasięg ogólnokrajowy, stając się federacją

różnorodnych młodzieżowych środowisk opozycyjnych, pragnących realizować jej cele. Co

najważniejsze, każde z nich mogło zachować autonomię w postaci dotychczasowej nazwy,

struktur oraz wydawnictw. W sumie, do końca swojego istnienia, tj. do połowy 1990 r., jej ko-

mórki powstały w ponad pięćdziesięciu miejscowościach na terenie kraju 12 . Federacja miała

wpływy w środowisku robotniczym i studenckim, ale zasadniczym terenem jej działalności

stały się szkoły ponadpodstawowe 1 .

Federacja stosowała typowe dla konspiracji młodzieżowej formy walki, począwszy od

organizowania „zadym” (pikiet i demonstracji antykomunistycznych), malowania antykomu-

nistycznych napisów na murach i zrywania czerwonych lag, a skończywszy na mobilizowa-

10 AAN sygn. 34/88, Sytuacja społeczno-polityczna w szkołach ponadpodstawowych w okresie

stanu wojennego, k. 166–169.

11 B. Licbarski, op. cit. , s. 136–137.

12 J. Górski „Wiejski”, Najmłodsza opozycja PRL , „Kombatant” 2009, nr 1 (217) (wersja interneto-

wa, strona internetowa Stowarzyszenia Federacji Młodzieży Walczącej:

http:/www.fmw.org.pl/index.php?option=18&action=articles_show&art._id=562&menu_

id=739&page=291).

1 AIPN 0248/191, Załącznik do Informacji Dziennej MSW z 10 XI 1984 r. [fragment odezwy

FMW], k. 5.

IPN - Marek Wierzbicki – Niezależne ugrupowania młodzieżowe w Polsce (1980–1989).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: