Typ: ARTHROPODA (STAWONOGI)
Podtyp: CHELICERATA (SZCZĘKOCZUŁKOWCE)
Cechy wyróżniające:
- pierwsza para odnóży – chelicery- (szczękoczułki)- jest przekształcona w narząd chwytny (jak u reliktowych kikutnic PYCNOGONIDA) i/lub jadowy ,a nie czuciowy (nie mają czułków)
- druga para odnóży – pedipalpi- (nogogłaszczki) uczestniczy w pobieraniu pokarmu lub służy za narządy czuciowe
- w odróżnieniu od innych stawonogów nie ma odnóży do rozdrabniania pokarmu
- trawienie u większości form lądowych –częściowo zewnętrzne
- ciało podzielone na dwa oddziały (tagmy):
- przedni z 6-cioma parami odnóży (zwykle 4 pary kroczne)
- tylny pierwotnie z 12 segmentów ze zmodyfikowanymi odnóżami; ostatni segment
tworzy kolec odwłokowy
- pierwotnie jest para oczu złożonych oraz druga para oczu prostych
- prostowanie odnóży odbywa się za pomocą zwiększenia ciśnienia hemolimfy ( brak mięśni prostujących)
Pochodzenie:
- najpierwotniejsze z kambru miały osobne i niemal jednakowe segmenty tylnego oddziału ciała, które z toku ewolucji zlewały się ze sobą lub tylne z nich, beznogie, stawały się znacznie węższe od przednich > wskazuje to na pochodzenie od stawonogów o jednorodnej segmentacji i pierwotnie chwytnych homologach czułków (antennul)
- do dziś żyje kilka reliktowcych morskich gatunków z rzędu Xiphosura (limulidy, zwane skrzypłoczami, mieczonogami lub starorakami)
- pozostałe są lądowe i wywodzą się z lądowego wspólnego przodka podobnego do skorpiona, który przystosował się do lądowego życia w sylurze wraz z wyjściem roślin naczyniowych na ląd
Gromada : ARACHNIDA (PAJĘCZAKI)
Rzędy:
· Morskie limulidy
- „żyjące skamieniałości” > powolna ewolucja od mezozoiku do dziś
- dzisiejsze limulidy po pierwotnych szczękoczułkowcach odziedziczyły nie wiecej niż morskie środowisko życia
- ich anatomia uległa dalekim modyfikacjom we wczesnym paleozoiku
- wszystkie 5 par odnóży krocznych (pedipalpi nie są wyraźnie odmienne od pozostałych) ma szczypce
- odnóża odwłokowe przekształcone w blaszkowate skrzela
- segmenty zlane w jedną tarczę (poza pierwszym, który uległ redukcji)
· Skorpiony
- wywodzą się z wymarłych lagunowych i słodkowodnych eurypteridów (zwanych wielorakami) o rozmiarach do paru metrów
- pierwsze sylurskie skorpiony (Scorpionida) były częściowo związane ze środkowiskiem wodnym
od pierwotnych eurypteridów różniły je:
- duże szczypce na pedipalpach
- ruchliwe zakończenie odwłoka z telsonem zamienionym w kolec jadowy
- zmienione odnóża drugiego segmentu odwłoka (pectines) > odnóża te pełnią dziś rolę narządów czuciowych przy zapłodnieniu , z którym związany jest złożony taniec godowy. Samiec przytwierdza spermatofor do podłoża i stara się nakłonić samicę do ustawienia się nad nim i podjęcia go otworem płciowym, który samica ma na pierwszym segmencie odwłoka.
- powstałe z odnóży organy oddechowe są ukryte w komorach („płuca książkowe”) pierwszych kilku segmentów tylnego oddziału ciała
- z oczu złożonych ,dużych i eurupteridowych przodków, pozostały tylko pojedyncze oczka rozmieszczone na przednich narożach pancerza.
· Zaleszczotki
- mocne szczypce na pedipalpach zaleszczotków (Cheliferida) upodabniają je do skorpionów
- tylny oddział ciała jest rozdęty, z krótkimi, szerokimi segmentami (taki pokrój mają wszystkie wyższe pajęczaki)
- generalną tendencją w ich ewolucji było zmniejszenie rozmiarów ciała > przemiany anatomii polegały na uproszczeniu i zaniku struktur małym zwierzętom niepotrzebnych
- dzisiejsze maleńkie zaleszczotki zachowały jeszcze rudyment dwunastego segmentu odwłoka
· Kosarze
- pedipalpi wyższych pajęczaków nie mają szczypców i nie wiemy, czy utraciły je w toku ewolucji, czy też jest to cecha pierwotna
- bardzo wcześnie w ewolucji uległy redukcji ostatnie 2 segmenty ciała, choć segmentacja była początkowo wyrazista a tylny oddział ciała tworzył tarczę (zachowały ją reliktowe tropikalne Ricinulei)
- Kosarze (Phalangida) cechuje do dziś:
- prymitywnie wyrazista segmentacja i szeroka nasada odwłoka
- w odróżnieniu od pająków kosarze nie wysysają swoich ofiar, lecz zjadają również twarde części ciała, mogą nawet odżywiać się pokarmem roślinnym.
- mają w większości bardzo długie odnóża, a zwykle szczególnie wydłużona jest
druga para odnóży krocznych, która pełni funkcje czuciowe.
· Kleszcze i roztocze
- do dziś dotrwały formy pośrednie między kosarzami a roztoczami (Opilioacarus), które mają jeszcze tchawki, większości maleńkich roztoczy niepotrzebne
- pierwotne roztocze (Acarida) mają szczypce na pedipalpach a ich odwłok ma komplet segmentów, choć nie są one zauważalne na powierzchni i stopień kutikularyzacji jego okryw jest niski
- dominującą tendencją w ewolucji kleszczy było zmniejszenie rozmiarów ciała i postępujące za tym uproszczenie budowy anatomicznej.
- Pierwotna segmentacja ciała i podział na oddziały uległ zatarciu w anatomii większości roztoczy. Uformował się w jego miejsce podział wtórny.
- Stosunkowo bardziej pierwotne i zwykle o większych rozmiarach są formy pokrewne kleszczom (Ricinulei). Prowadzą pasożytniczy tryb życia, odżywiając się krwią, skórą, bądź włosiem żywicieli
· Pająki (Arachnida)
- zdolność do wytwarzania pajęczyny
- gruczoły jadowe w szczękoczułkach – chelicerach
- drapieżne
- mało zmienionym potomkiem pająków jestdzisiejszy tropikalny Liphistius,
który ma na 10 i 11 segmencie tylnego oddziału ciała segmentowane odnóża tworzące kądziołki przędne.
Na powierzchni baniastego (jak u typowych pająków) „odwłoka”, oddzielonego wyraźnym przewężeniem,
Jest 6 niewielkich tarczek (tergitów). Kądziołki przędne w liczbie 8 nie są jeszcze przesunięte na koniec ciała, jak u pozostałych pająków. Ma też typowe dla pająków, choć niewielkie, gruczoły jadowe w chelicerach.
- U pozostałych pająków segmentacja „odwłoka” jest trudna do rozpoznania.
- Duże naziemne pająki o niesegmentowanym zewnętrznie odwłoku zachowały 4 płucotchawki
(płuca książkowe – fałdy nabłonka oddechowego, wypełnione chemolimfą i umieszczone w umięśnionej jamie umożliwiającej wykonywanie ruchów oddechowych)
- W toku ewolucji pająków, która w znacznej mierze polegała też na zmniejszaniu rozmiarów ciała, przynajmniej druga para płucotchawek zastąpiona została przez tchawki. Maleńkim formom wystarczają wyłącznie tchawki.
- Pająki trawią pokarm częściowo na zewnątrz własnego jelita, wstrzykując do wnętrza ofiar enzymy proteolityczne wydzielane przez gruczoły jadowe chelicer, po czym wysysają upłynnioną zawartość.
- Pajęczyna służy przede wszystkim do budowania kokonów. Wiele pająków łowi pokarm przy pomocy sieci, a inne z zasadzki (np. skakuny). Biegające pająki wyściełają pajęczyną swoje kryjówki, choć nie budują sieci.
- Wiele pająków opiekuje się potomstwem.
Gromada : CRUSTACEA (SKORUPIAKI)
- 2 pary czułków
( Ant I – pierwotnie jednogałęziste antennulae opatrzone chemoreceptorami i Ant II – pierwotnie dwugałęziste antennae opatrzone mechanoreceptorami)
- 3 pary dwugałęzistych odnóży gębowych:
Ø żuwaczki (Md- mandibulae pierwotnie z masywnym członem nasadowym służącym do rozdrabniania pokarmu)
Ø szczęki I pary (Mx I – maxillulae)
Ø szczęki II pary (Mx II – maxillae) W niektórych grupach cechy te uwidaczniają się jedynie we wczesnych stadiach ontogenezy.
- zwykle kutikula skorupiaków nasycona jest węglanem wapnia
- pierwotne i wyłączne dla skorupiaków jest planktonowe stadium larwalne z trzema parami odnóży (nauplius)
- oczy złożone ustawione pierwotnie na słupkach
Pochodzenie ewolucyjne:
- pierwotne dla skorupiaków jest opatrzenie końca odwłoka parą zmodyfikowanych odnóży służących do pływania, tworzących widełki (furca) Stawonogi z furką o różnorodnej liczbie segmentów opatrzonego odnóżami tułowia i zwykle beznogiego odwłoka wydziela się w podgromadę skorupiaków „niższych” ENTOMOSTRACA.
- Stała liczba segmentów tułowia (8) i odwłoka (7) to cecha diagnostyczna podgromady skorupiaków „wyższych” MALACOSTRACA. Być może cecha ta jest pierwotna dla wszystkich skorupiaków.
· Rząd: ANOSTRACA
- liczne segmenty tułowia z uproszczonymi odnóżami
- rozbudowana druga para czułków (czasem chwytnych) zaś pierwsza para jest maleńka
- pancerz głowy nie zachodzi na segmenty tułowia
- zwierzę pływa grzbietem do dołu
- odnóża tułowia utraciły w znacznej części segmentację zamieniając się w złożone „listki” o funkcjach oddechowych i lokomotorycznych (stąd nazwa „liścionogi” stosowana do różnych wtórnie uproszczonych skorupiaków o takich cechach)
- uproszczenie i zwiększona liczba segmentów są zapewne wtórne ewolucyjnie
· Rząd: COPEPODA (WIDŁONOGI)
- przeciwnie do Anostraca rozbudowana jest pierwsza para czułków służąca do pływania
- ...
biologia