05_charakterystyka_panstw.doc

14

PAŃSTWO FEUDALNE (PATRYMONIALNO – LENNE)

è Państwo patrymonialne: Państwa początku średniowiecza miały charakter PATRYMONIALNY (łac. patrimonium – dziedzictwo) – postrzegane były jako łup zwycięskiego wodza, w związku z czym państwo traktowane było jak własność prywatna króla i jego rodu.

è Cechy feudalizmu: występowanie wielkiej własności ziemskiej i stosunków poddańczych na wsi, podstawowy związek ze wsią i produkcją rolną. Siłą panującą byli wielcy właściciele ziemscy.

Stosunek poddańczy miedzy właścicielem ziemskim a ludnością wiejską:

a)      Chłop nie miał ziemi na własność, a jedynie jej posiadanie i prawo użytkowe, a zwierzchnie prawo własności zawsze należało do pana wsi.

b)     Za użytkowanie gruntu chłop poddany świadczył panu RENTĘ FEUDALNĄ w dorobku (pańszczyzna), w naturze lub w pieniądzu.

c)      Na skutek przywilejów (m. in. immunitetów) panowie uzyskiwali w stosunku do poddanych uprawnienia, które normalnie należą do władzy państwowej (m.in. władza sądowa nad chłopami, różne uprawnienia ekonomiczne) à własność ziemska przekształciła się we WŁADZTWO GRUNTOWE

è Ustrój lenny: Termin „feudalizm” rozumiany jest szeroko jako cały system społeczno-gospodarczy i ustrojowy Europy w czasach średniowiecza i wczesnonowożytnych. Natomiast „struktura lenna” odnosi się tylko do stosunków między feudałami i miedzy feudałami a monarchą i zawiera się w pojęciu feudalizmu. O tym, czy dane państwo było feudalne, decydowało przede wszystkim występowanie stosunku poddańczego, a nie ustroju lennego.

Ponadto ustrój lenny rozwinął się tylko w państwach feudalnych Europie zachodniej.

              Ustrój lenny był specyficzną strukturą społeczną, w której wszyscy feudałowie mieli określone miejsce w hierarchii lennej, na której czele stał monarcha. Feudałowie byli wasalami króla lub innych seniorów, od których dzierżyli lenno, a sami mogli być seniorami dla innych wasali. U podstaw hierarchii znajdowali się chłopi związani z feudałami stosunkiem poddańczym (nie lennym). Szczególną rolę w hierarchii lennej zajmowali bezpośredni wasale monarchy, nazywani książętami.

è Miasta: Pojawiające się skupiska kupców i rzemieślników wymagały stworzenia dla nich organizacji odpowiedniej dla rozwoju ich działalności. Organizację taką zapewniły miasta –ustrojowo wyodrębnione od wsi, które stopniowo uzyskiwały pewną niezależność.

è Stany społeczne: Różnice społeczne zostały utrwalone w podziale na STANY SPOŁECZNE – grupy społeczne różniące się od siebie nie tylko wykonywanym zawodem i faktycznym położeniem w społeczeństwie, ale i stanowiskiem prawnym. Każdy stan miał własne przywileje i rządził się własnymi prawami.

è Ustrój monarchiczny: Państwo epoki feudalizmu miało z reguły ustrój monarchiczny z różnymi systemami następstwa tronu: dziedziczność tronu, elekcyjność tronu i system mieszany (o następcy decydowała elekcja w obrębie jednej dynastii).

è Formy państwa feudalnego: Rozwój państwa epoki feudalizmu dokonywał się na ogół przez 4 kolejne formy państwa:

1)      monarchia wczesnofeudalna

2)      rozdrobnienie feudalne

3)      monarchia stanowa

4)      monarchia absolutna

Ponadto wyodrębnia się, jako zjawisko nietypowe, monarchię przedfeudalną (protofeudalną) – przejściową formę państwa w tych krajach, w których państwo feudalne wyrosło bezpośrednio z rozkładu wspólnoty pierwotnej.

              W niektórych krajach występowały specyficzne państwa feudalne o ustroju republikańskim – FEUDALNE REPUBLIKI MIEJSKIE.

Feudalizm nie był zjawiskiem wyłącznie europejskim – występował on często na innych kontynentach, gdzie przetrwał nieraz do czasów współczesnych.

Wnioski ogólne dot. rozwoju państw feudalnych:

a.      Państwa epoki feudalizmu przechodziły od formy państwa mniej rozwiniętej do bardziej zaawansowanej

b.      Poszczególne formy państwa występowały w różnych krajach nie w tym samym czasie – brak zbieżności chronologicznej

c.      Specyficzny rozwój niektórych państw – np. tam, gdzie nie doszło do rozwinięcia się którejś z form państwa feudalnego (Anglia nie znała okresu rozdrobnienia feudalnego, Polska nie przeszła przez okres monarchii absolutnej)

A/ MONARCHIA WCZESNOFEUDALNA

è Główne cechy:

# Pomieszanie pojęcia własności i władzy, elementów prywatnoprawnych z publicznoprawnymi:

              - monarchia miała charakter patrymonialny – król był nie tylko władcą, ale i               właścicielem państwa

              - feudałowie mieli na swych lennach uprawnienia o charakterze publicznoprawnym na               podstawie immunitetów, zwłaszcza urzędów i przywilejów

              - feudałowie mieli w stosunku do poddanych na terenie swych posiadłości prawa,               które normalnie należą do władzy publicznej

# Stosunki między mieszkańcami a władzą państwową opierały się głównie na związkach osobowych. Stosunek poszczególnych osób do państwa nie miał charakteru poddaństwa publicznoprawnego – miejsce każdej osoby w państwie było określone jest stosunkiem zależności od innej osoby.

# Silna władza monarsza popierana przez możnowładców.

è Władza monarchy: Skupienie w ręku monarchy silnej władzy wiązało się z wyobrażeniem o tym, że jest on właścicielem całej ziemi i może nią swobodnie zarządzać i rozporządzać tak jak swoim majątkiem (charakter patrymonialny państwa) à konsekwencją było dążenie monarchy do wprowadzenia dziedziczności tronu.

              Władza królewska podlegała pewnym ograniczeniom: jego poczynania musiały być zgodne z prawem boskim (bo społeczeństwo chrześcijańskie); zakres jego władzy był zależny od stopnia poparcia ze strony możnowładców. Ponadto nadawanie możnym przywilejów (zwłaszcza immunitetów) było przyczyną osłabienia władzy monarszej i przejmowania przez nich elementów władzy (np. sądowej).

è Aparat państwowy: Organizacja państwowa była mało rozwinięta bo funkcje państwa były skromne (początkowo tylko kilka podstawowych zadań: bezpieczeństwo zewnętrzne i ład wewnętrzny) à działalność państwa przejawiała się gł. w organizacji wojskowej, sądownictwie i skarbowości

              Stosunek związku Stosunek powyższym aparat państwowy nie był rozbudowany. Na szczeblu centralnym zarządem spraw państwowych zajmowali się urzędnicy, którzy wraz Stosunek innymi feudałami tworzyli RADĘ KRÓLEWSKĄ (KURIĘ), a na szczeblu lokalnym byli urzędnicy królewscy Stosunek funkcjach wojskowych, sądowych i skarbowych.

              Początkowo istniały wojskowe drużyny na utrzymaniu monarchy, ale Stosunek czasem ciężar służby wojskowej przeszedł na właścicieli ziemskich, którzy Stosunek kolei zaczęli przejmować funkcje lokalnych urzędników państwowych.

B/ ROZDROBNIENIE FEUDALNE

è Powstanie: Następował po monarchii wczesnofeudalnej jako wynik działań możnowładców. Tylko w Anglii go nie było.

è Główne cechy: Państwo (i jego funkcje) straciły jednolitość.

# Podział władzy między monarchę i wielkich feudałów, którzy na swych terenach posiedli część (a nawet całość) zwierzchnictwa państwowego.

# Szczyt pomieszanaia elementów publicznoprawnych z prywatnopaństwowymi à władza centralna monarchy była albo b. słaba albo całkiem zanikła, a ciężar władzy znalazł się w ręku możnowładców à prowadziło to do anarchii i wojen prywatnych

è Władza monarchy: Władza centralna monarchy, jeżeli się utrzymałą, była bardzo szczupła wskutek darowania przez monarchę uprawnień o charakterze publicznoprawnym wielkim feudałom. W szczytowym okresie rozdrobnienia zwierzchnie uprawnienia monarchy na ogół miały jedynie charakter nominalny (Francja XI i XII w.) lub dochodziło do zupełnego zaniku władzy centralnej (Rosja XII w., Polska XIII w.).

è Aparat państwowy: Redukcji uległ też centralny aparat państwowy, rozkładowi uległa skarbowość, upadło sądownictwo centralne. Władca był skrępowany wolą wielkich feudałów zajmujących główne urzędy i zasiadających w radach przybocznych.

              Aparat lokalny też znalazł się w rękach feudałów.

è Tendencje zjednoczeniowe: Rozdrobnienie feudalne (anarchia, brak bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego) nie mogło trwać długo i zaczęły się ujawniać tendencje zjednoczeniowe wynikające z:

              - przyczyn gospodarczych: rozwój gospodarczy Europy w XI i XII w., rozszerzanie               rynków lokalnych, tworzenie się rynków ogólnonarodowych

              - przyczyn społecznych: przegrupowanie sił społecznych i kształtowanie się stanów               zainteresowanych zjednoczeniem (zwłaszcza mieszczaństwo bo chciało rozszerzenia               rynku); chłopi chcieli ograniczenia samowoli feudałów

Czynnikiem przyspieszającym zjednoczenie było też zagrożenie wewnętrzne (Polska vs Niemcy, Rosja vs Turcja, Francja vs Anglia) wpływające na rozwój świadomości narodowej i patriotyzmu.

è Rozwój prawa sądowego:

# W sądach stosowano gł. prawo zwyczajowe

# Ustawodawstwo panstwowe prawie zupełnie zanikło

# Rozdrobnieniu politycznemu towarzyszyła partykulacja prawa zwyczajowego – bardzo liczne lokalne prawa zwyczajowe oraz odrębne prawa dla poszczególnych warstw społecznych (prawo kościelne, lenne, miejskie itp.)

C/ MONARCHIA STANOWA

è Powstanie: Forma państwowości występująca po przezwyciężeniu rozdrobnienia feudalnego, w której forme państwu nadawały zorganizowane i uprzywilejowane stany.

è Główne cechy:

# Rozszerzenie się agend państwowych i wzrost władzy monarszej\

              - Władza monarchy była jednak ograniczona przez współudział w zwierzchnictwie               państwowym stanów uprzywilejowanych (uprawnienia polityczne, działalność               zgromadzeń stanowych, samorząd stanowy i lokalny)

# DUALIZM WŁADZY – zjawisko równoległego działania organów państwowych i stanowych

è Władza monarchy:

# Regeneracja władzy centralnej, której umocnieniu sprzyjały idee państwa jako instytucji publicznej i suwerennej

              - monarchie stanowe kształtowały się jako państwa narodowe podkreślające swoją               niezależność

# Władza państwowa nie była w całości skupiona w osobie monarchy – ograniczona przez stany, które na mocy posiadanych i stale rozszerzanych przywilejów uczestniczyły w zarządzie państwem

              - przywieleje stanowe zazwyczaj w formie umów między królem a stanami,               opatrzonych wzajemnymi sankcjami

è Aparat państwowy: Gruntowna reorganizacja aparatu państwowego, powołanie nowych organów państwowych na szczeblu centralnym i lokalnym (fachowcy).

# Na szczeblu centralnym:

              - ZGROMADZENIA STANOWE (z udziałem mieszczaństwa)

Zgromadzenia stanowe to najbardziej typowa instytucja rozwiniętej feudalnej monarchii stanowej. Różne nazwy: Stany Generalne (Francja), Parlament (Anglia), Reichstag i Landtagi (Niemcy), Sobór Ziemski (Rosja), Sejm Walny (Polska).

# Kompetencje: sprawy podatkowe (monarcha nie mógł sam nakładać podatków, które by              ograniczały przywileje stanowe), aprobata ważnych decyzji politycznych monarchy, czasem               też podejmowanie takich decyzji + czasem dążyły do przejęcia ustawodawstwa.

# Skład: Z zasady stany tworzyły oddzielne izby. Stan szlachecki tworzył 2 izby – szlachty wyższej (Izba Lordów, polski senat) i szlachty niższej. Chłopi uczestniczylli w nich wyjątkowo.

                            - Posłowie byli reprezentantami swego stanu a nie narodu, byli                                           skrępowani instrukcjami wyborczymi

# Z reguły decyzja zwołania i rozwiązania zgromadzenia stanowego należała do monarchy. Czasem monarcha utrzymywał przewagę nad zgromadzeniami (mającymi wtedy jedynie charakter doradczy), czasem głos decydujący miały zgromadzenia i monarcha musiał się im podporządkować

- rozbudowanie sądownictwa królewskiego (np. Parlamenty we Francji) + nowe centralne organy skarbowe

# Na szczeblu lokalnym:

              - nowa sieć organów zarządu lokalnego, w niektórych państwach samorząd lokalny

# Dualizm władzy (np. obok skarbowości państwowej zajmującej się dochodami królewskimi, istniała odrębna stanowa administracja skarbowa oparta na uchwalonych przez stany podatkach)

è Rozwój prawa sądowego: Monarchia stanowa stanęła przed problemem pozbycia się prawnego partykularyzmu i tendencje do unifikacji prawa. Najdalej posunęła się tu Anglia, gdzie kosztem lokalnych praw zwyczajowych praktyka sądowa wykształciła common law.

D/ MONARCHIA ABSOLUTNA

è Powstanie monarchii absolutnej wiązało się z ograniczeniami uprawnień politycznych nabytych przez stany w okresie monarchii stanowej à początki to znoszenie przez monarchę zgromadzeń stanowych i uzyskiwanie przez niego władzy suwerennej.

è ...