Biuletyn informacyjny OIPiP
Maj-Czerwiec 2006r.
Przedruk z materiałów konferencyjnych
dr n. med. Grażyna Rogala-Pawelczyk,
mgr Bożena Murawska*
mgr Jadwiga Spiewankiewicz
mgr Marzena Pyk
Etyka zawodowa w świetle postępowania w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej pielęgniarek i położnych
Opieka pielęgniarska jest elementem opieki medycznej. Zmieniające się warunki funkcjonowania systemu ochrony zdrowia i jego otoczenie wpływają na poziom świadczeń, a w konsekwencji - na ewentualne powstawanie wykroczeń zawodowych. W ostatnich latach do rzeczników odpowiedzialności zawodowej pielęgniarek i położnych dociera coraz więcej skarg od pacjentów i ich rodzin. Dotyczą one głównie nieprawidłowości w postępowaniu pielęgnacyjnym, których przyczyną są zaniedbania pielęgniarek i położnych, jak również nieprawidłowe warunki i organizacja ich pracy.
Pielęgniarki i położne w pełni świadome swej powinności i odpowiedzialności wykonują swoje zawody zgodnie z aktualną wiedzą medyczną, dostępnymi metodami i środkami, zgodnie z zasadami etyki zawodowej oraz ze szczególną starannością. Zobowiązane są zatem do aktualizowania wiedzy, poznawania nowych metod postępowania oraz do poszukiwania najlepszych środków do wykonywania powierzonych zadań. Ponoszą odpowiedzialność zawodową za wszelkie zaplanowane przez siebie samodzielne działania wobec pacjentów, za ich przebieg i wyniki działań.
Odpowiedzialność zawodowa pielęgniarek i położnych jako podstawa należytego wykonywania zawodu i dbania 0 bezpieczeństwo i dobro pacjenta jest przedmiotem oceny przeprowadzonej w środowisku okręgowych rzeczników odpowiedzialności zawodowej pielęgniarek i położnych.
Odpowiedzialność to konieczność, obowiązek moralny lub prawny odpowiadania za swoje czyny i ponoszenia za nie konsekwencji. Z punktu widzenia etyki tradycyjnej, odpowiedzialność pojmowana jest jako postawa moralna, którą "pielęgnuje" człowiek i tym samym jest zawsze gotowy do odpowiadania za swoje czyny. W etyce współczesnej traktowana jest jako centralny fenomen etycznej sfery człowieka, rdzeń doświadczenia moralnego. Odpowiedzialność jest właściwością człowieka, który rozróżniając dobro i zło, zawarte w treści spełnionego działania, ma świadomość, że stanowi ona część jego osobowości, a skutkiem jest lub będzie poniesienie konsekwencji związanych z podjętym działaniem. Zatem człowiek istnieje i działa jako podmiot swego istnienia i działania. Staje się osobą przez to, czego doznaje i co przeżywa, a więc przez swoje własne czyny. Jest świadomy samego siebie w tym sensie, że przeżywa siebie i potrafi oglądać własne czyny i przeżywać je jako czyny - sugerował w swojej koncepcji osoby K. Wojtyła. Odpowiedzialność jest zatem pewną cechą postępowania człowieka i stanowi rezultat kierowania własnym postępowaniem w stosunku do innych. Jeżeli utożsamiamy się z najwyższą wartością "czyjegoś dobra" pojmowaną jako czyjeś istnienie, życie, zdrowie to odpowiedzialnością jest uzyskanie sprawności w chronieniu go, a kryteria rozpoznawania i wyboru działań chroniących, dają poznanie i doświadczenie. W całym bogactwie "bycia człowiekiem", istotę odpowiedzialności stanowi moralna czujność, umiejętność dokonywania wyborów i ocen. Powstanie w człowieku poczucia odpowiedzialności będzie zawsze uwarunkowane umiejętnością odkrywania tego, co dobre, lepsze, zobaczenie siebie w relacji do odkrytego dobra lub zła, świadomością własnej siły i zdolności do podejmowania działań i wyborem środków ich realizacji. Istotą odpowiedzialności jest zatem zdecydowanie i gotowość, by zawsze i wszędzie podążać za głosem wartości - tak pojmowana stanowić może podwalinę dla prawdziwie wartościowego życia, a jego kształtowanie powinno stanowić jeden z głównych celów wszelkiego rozumnego wychowania.
Odpowiedzialność zawodowa to obowiązek moralny lub prawny odpowiadania za wykonane osobiście lub zlecone innej osobie czynności zawodowe. Odpowiedzialność zawodowa jest szczególnym rodzajem odpowiedzialności związanym z przynależnością do określonej, samodzielnej, ważnej dla społeczeństwa grupy zawodowej. Wynika z interpretacji przyjętych przez tę grupę norm prawnych i deontologicznych traktowanych w systemie prawnym jako ważne uregulowania dopełniające. Współcześnie pielęgniarki stykają się z ogromem różnych trudności natury moralnej: z dylematami, konfliktami moralnymi, problemami ludzkimi, ich cierpieniami i nieszczęściami. Trudności te związane są także z ciężkimi warunkami pracy. Aby odnaleźć się w tym wirze problemów moralnych i móc podejmować słuszne pod względem moralnym decyzje, niezbędne jest posiadanie i przestrzeganie podstawowych wartości, zasad i norm wspólnych dla całej grupy zawodowej, które stanowiłyby oparcie w sytuacjach moralnie niejednoznacznych.
Podstawowymi celami moralności zawodowej jest sprzyjanie dobremu wykonywaniu zawodu pielęgniarki, wzmacnianie poczucia obowiązku zawodowego, a dzięki temu wzbudzanie zaufania społecznego. Zawód pielęgniarki jest niewątpliwie zawodem społecznego zaufania. Zaufaniem człowieka chorego, niedołężnego, słabego, w znacznym stopniu bezbronnego, który powierza się opiece pielęgniarki, i którego bezpieczeństwo, los, a nawet życie zależy od rzetelnej pracy, odpowiedzialnych zachowań i przyjaznej ludziom postawy pielęgniarki.
"Zasada odpowiedzialności jest jedną z najważniejszych w życiu osobistym i zawodowym pielęgniarki. Oznacza ona ponoszenie odpowiedzialności moralnej i prawnej za rezultaty podejmowanych działań wobec pacjentów i wobec zawodu. W pełni odpowiedzialna jest ta pielęgniarka, ponosząca odpowiedzialność za swoje działania, która wzbudza swoją osobą zaufanie do siebie, do zawodu i do całego systemu ochrony zdrowia. Takiej właśnie pielęgniarce pacjent może zaufać". Potrzeba pielęgnowania jest ogólnoludzka, dotyczy wszystkich okresów życia człowieka. Nieodłącznym atrybutem pielęgnowania jest poszanowanie życia, godności i praw człowieka. Pielęgniarstwo odrzuca wszelką dyskryminację, np. ze względu na narodowość, rasę, wierzenia, kolor skóry, wiek, płeć, politykę, status społeczny. Pielęgniarki świadczą usługi jednostce, rodzinie, społeczeństwu, a także koordynują usługi własne z usługami innych grup społecznych w sprawach ochrony zdrowia człowieka.
Odpowiedzialność zawodowa pielęgniarek i położnych została uregulowana po raz pierwszy w Ustawie o pielęgniarstwie z 21 lutego 1935 r. Zapisano w niej, że pielęgniarki mają obowiązek zachowania w tajemnicy wszystkiego, czego dowiedzą się w związku z wykonywaniem praktyki pielęgniarskiej. Ustawa przewidywała również sankcje pod postacią aresztu lub kary grzywny (art. 21). Kolejnym aktem normatywnym, który regulował sprawę odpowiedzialności zawodowej była Ustawa z dnia 18 lipca 1950 r. o odpowiedzialności zawodowej fachowych pracowników służby zdrowia (Dz. U. Nr 36, póz. 332). Na mocy ustawy powołano do orzekania w sprawie okręgowe komisje kontroli zawodowej. Drugą instancję stanowiła odwoławcza komisja kontroli zawodowej przy Ministrze Zdrowia. Ustawa powoływała również funkcję Rzeczników Dobra Służby Zdrowia, którzy wywodzili się z fachowych pracowników służby zdrowia.
Uporządkowanie systemu nabywania uprawnień zawodowych oraz ustanowienie kontroli nad wykonywaniem zawodu miało na celu zapewnienie pacjentom korzystającym z usług pielęgniarek i położnych bezpiecznej, prawidłowo realizowanej opieki oraz poprawne wykonanie zlecanego, coraz bardziej złożonego programu diagnostyczno-terapeutycznego. Egzekwowanie odpowiedzialności pozostawało jednak w rękach służby zdrowia.
Obecnie do odpowiedzialności zawodowej zobowiązuje pielęgniarki i położne ustawa z dnia 19 kwietnia 1991 r. o samorządzie pielęgniarek i położnych (Dz. U. Nr 41, poz. 178 z późn. zm.). Ustawa o samorządzie uregulowała odpowiedzialność zawodową jego członków, w której zapisano, że członkowie samorządu zawodowego, którzy naruszą przepisy dotyczące wykonywania zawodu pielęgniarki i położnej lub/i ich postępowanie jest niezgodne z normami kodeksu etyki zawodowej, podlegają odpowiedzialności zawodowej przed sądem pielęgniarek i położnych. Zgodnie z art. 54, ust. I ustawy o samorządzie w sprawach nieuregulowanych w ustawie do postępowania w sprawie odpowiedzialności zawodowej stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania karnego.
Z chwilą powołania samorządu zawodowego ustanawianie norm i egzekwowanie odpowiedzialności zostało przekazane pielęgniarkom i położnym, które tym samym uzyskały prawo do kreowania kierunku rozwoju praktyki zawodowej między innymi przez:
o "sprawowanie pieczy i nadzoru nad należytym wykonywaniem zawodu przez pielęgniarki i położne",
o "ustalenie i upowszechnianie zasad etyki zawodowej oraz sprawowanie nadzoru nad ich przestrzeganiem", o ustalenie standardów zawodowych i standardów kwalifikacji zawodowych",
o egzekwowanie od swoich członków dostosowania się do ustalonych reguł przez "orzekanie w zakresie odpowiedzialności zawodowej oraz sprawowanie sądownictwa polubownego".
W rozdziale 6 ustawy o samorządzie zapisano, że sprawy odpowiedzialności zawodowej pielęgniarek i położnych rozpatruje rzecznik odpowiedzialności zawodowej. Po zbadaniu zasadności wniesionej skargi umarza postępowanie lub w uzasadnionym przypadku naruszenia norm prawnych lub etycznych przekazuje sprawę do rozpatrzenia przez sąd pielęgniarek i położnych. W takim przypadku rzecznik odpowiedzialności zawodowej pełni funkcję oskarżyciela przed sądem pielęgniarek i położnych.
Odpowiedzialność, w przypadku zawodów mających w swej pieczy zdrowie człowieka, jest przede wszystkim kategorią etyczną. Etyka to nauka o moralności, wyznaczająca zasady postępowania. Szczególny rodzaj odpowiedzialności to odpowiedzialność przed samym sobą, będąca udziałem naszego sumienia, będąca przedmiotem publicznych rozpraw i ocen. Konsekwencją nieprzestrzegania norm etycznych są wyrzuty sumienia lub potępienie moralne przez innych. Pielęgniarka i położna zgodnie z ustawą o samorządzie podlega również karze w przypadku naruszenia zasad zapisanych w kodeksie etyki. II Krajowy Zjazd Pielęgniarek i Położnych dnia 4 grudnia 1995 r. podjął uchwałę w sprawie ustalenia zasad etyki zawodowej polskiej pielęgniarki i położnej (Uchwała Nr 9 z dnia 4 grudnia 1995 r.). W Kodeksie Etyki Zawodowej ustalono powinności pielęgniarek i położnych wobec podopiecznych, praktyki zawodowej, współpracowników i zawodu. Normy etyczne wyznaczają kierunek postępowania zawodowego w pracy codziennej i w przypadku dylematów etycznych, problemów towarzyszących pracy, szczególnie w zawodach fachowego pomagania. Normy etyczne pomagają w wykonywaniu zawodu pielęgniarki i położnej i podejmowaniu właściwych decyzji bez narażania się na sankcje moralne i prawne. Kolejny Kodeks Etyki Zawodowej Pielęgniarki i Położnej RP został przyjęty na IV Krajowym Zjeździe w grudniu 2003 roku.
Kodeks Etyki Zawodowej stanowi środek do uzupełnienia przepisów prawnych i służbowych, wykształcenia poczucia odpowiedzialności za następstwa działań, promocji i nobilitacji zawodu, umocnienia więzi profesjonalnych, wreszcie uświadomienia sytuacji konfliktowych i ułatwienia decyzji konfliktowych. Kodeks etyczny wskazuje, że reprezentanci pielęgniarstwa przyjęli zobowiązania i zaufanie, jakim obdarza ich społeczeństwo. Opracowanie kodeksu etycznego stanowi istotny akt dla przedstawicieli tego zawodu, zapewniając mu środki kierowania się zasadami samorządności w ramach zawodu, jaki wykonują. Kiedy pielęgniarka podejmuje pracę, dostaje zarówno zakres obowiązków, jak i zaufania, które na przestrzeni lat nauczono się kojarzyć z pielęgniarstwem. Dziedziczy obowiązek przestrzegania kodeksu zachowań związanych z wykonywanym zawodem i stosunków specyficznych dla pracy zgodnej z normami etycznymi.
W Kodeksie Etyki Zawodowej zapisano, że pielęgniarka i położna przestrzega praw osób będących pod ich opieką, objętych ich troską. Pacjent ma prawo do:
o świadczeń zdrowotnych odpowiadają cych wymaganiom wiedzy medycznej,
o wyrażania zgody lub odmowy jej udzielenia na określone świadczenia - po uzyskaniu odpowiednich informacji,
o uzyskanie informacji o swoim stanie zdrowia,
o poszanowania jego intymności i godności w czasie udzielania mu świadczeń zdrowotnych,
o umierania w spokoju i godności.
Pacjent w szpitalu ma prawo do:
o opieki pielęgnacyjnej przez osobę bliską lub przez inną wskazaną osobę,
o kontaktu osobistego, telefonicznego i korespondencyjnego z osobami z zewnątrz, o opieki duszpasterskiej.
Kodeks Etyki Zawodowej mówi, że pielęgniarka i położna nie ma prawa informować podopiecznego i rodziny o jego stanie zdrowia i rokowaniu; ma jednak prawo udzielać informacji w zakresie diagnozy pielęgniarskiej. Stanowi także, że pielęgniarka i położna zwolniona jest z tajemnicy tylko wobec innych członków zespołu terapeutycznego dla dobra postępowania leczniczo-pielęgnacyjnego i położniczego.
Do obowiązków pielęgniarki należy także zdobywanie i uzupełnianie kompetencji zawodowych, uważane za podstawowy obowiązek moralny. Zgodnie z Kodeksem Etyki Zawodowej każda pielęgniarka i położna powinna zabiegać o wykonywanie zawodu w warunkach zapewniających jak najwyższą jakość opieki pielęgniarskiej i opieki położniczej. Obowiązkiem jest sygnalizowanie braków i nieprawidłowości mających wpływ na proces pielęgnowania.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 19 stycznia 1993 r. w sprawie postępowania w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej pielęgniarek i położnych (Dz. U. z dnia 8.02.1993 r.) na podstawie art. 54, ustawy z dnia 19 kwietnia 1991 r. o samorządzie pielęgniarek i położnych okre śla, że rzecznik odpowiedzialności zawodowej obowiązany jest badać i uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść pielęgniarki lub położnej, której dotyczy postępowanie. Rzecznik odpowiedzialności zawodowej wszczyna postępowanie wyjaśniające, jeżeli uzyskał wiarygodną informację o przewinieniu z zakresu odpowiedzialności zawodowej. Rzecznik odpowiedzialności zawodowej przed wszczęciem postępowania wyjaśniającego bada z urzędu, czy nie zachodzą okoliczności wyłączające postępowanie. W przypadku stwierdzenia takich okoliczności, rzecznik odpowiedzialności zawodowej wydaje postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania, które doręcza wraz z uzasadnieniem pokrzywdzonemu i pielęgniarce lub położnej, na którą złożono skargę. Jeżeli okoliczności, o których mowa wyżej wystąpią w toku postępowania wyjaśniającego, rzecznik odpowiedzialności zawodowej wydaje postanowienie o umorzeniu wszczętego postępowania, które doręcza wraz z uzasadnieniem pokrzywdzonemu i pielęgniarce lub położnej, której dotyczy postępowanie.
Elunsia