Polska przemoc domowa - problemy, wyzwania i poszukiwanie rozwiązań.docx

Polska przemoc domowa - problemy, wyzwania i poszukiwanie rozwiązań

Niebieska Linia, nr 6 / 2005
Polska przemoc domowa - problemy, wyzwania i poszukiwanie rozwiązań
Jerzy Mellibruda

Okazją do tych rozważań jest dziesięciolecie Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie "Niebieska Linia", placówki Instytutu Psychologii Zdrowia, która moim zdaniem od wielu lat odgrywa istotną rolę w rozwijaniu polskiego systemu przeciwdziałania przemocy domowej.

Oprócz wspomnień, chciałbym również zająć się bardziej analitycznym spojrzeniem na przemiany związane z przeciwdziałaniem przemocy, a także na istniejące rozwiązania organizacyjne. Szczególnie zaś pragnę skoncentrować się na tym nurcie działań, które są związane z programem "Bezpieczeństwo w rodzinie", zainicjowanym przed laty i koordynowanym przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.
Problemy i działania, o których będę pisał, stanowią od wielu lat bardzo ważną część mojej aktywności zawodowej, dlatego w niektórych miejscach tekstu znajdzie się trochę wątków osobistych.

Trzy nurty
Od szeregu lat w przeciwdziałaniu przemocy domowej w Polsce można wyróżnic trzy główne nurty, które w wielu sytuacjach wzajemnie się przeplatają lub uzupełniają. Pierwszy związany jest z ochroną dzieci przed krzywdzeniem i wykorzystywaniem, drugi z feministycznymi działaniami na rzecz ochrony praw kobiet i walką o tzw. równy status płci, a trzeci z rozwiązywaniem problemów alkoholowych.
Nurty pierwszy i trzeci mają najdłuższą tradycję. Pamiętamy wielką postać i twórczość Janusza Korczaka w obronie krzywdzonych i zaniedbywanych dzieci, działalność Towarzystwa Przyjaciół Dzieci czy Komitetu Ochrony Praw Dziecka.
Zajmowanie się przemocą w rodzinach alkoholowych ma w Polsce bodaj jeszcze starszą tradycję, sięgającą do trzeźwościowej działalności w XIX wieku. W tym też nurcie działań przeciwko przemocy uczestniczę z moimi współpracownikami od ponad dwudziestu lat. Od samego początku tej pracy przyjmowaliśmy jednak założenie, że wszelkie formy działania i zasoby, które będą powstawały, powinny być dostępne dla wszystkich ludzi doznających przemocy, a nie tylko dla tych, którzy żyją w rodzinach alkoholowych.
Mimo oczywistych dowodów dramatyzmu i zakresu tego zjawiska, do końca lat 80. problematyka przemocy w rodzinie nie stanowiła w życiu publicznym i w działalności instytucji państwowych wyodrębnionego specyficznie problemu i obszaru zorganizowanej działalności zaradczej.
W tamtym okresie zjawisko przemocy w rodzinie w krajach Europy Zachodniej, USA i Kanadzie traktowane było jako ważny problem społeczny, już od co najmniej 10-15 lat. W czasie tych lat powstało wiele dokumentów organizacji międzynarodowych (ONZ, Rada Europy), które zalecały krajom członkowskim zmianę prawa i praktyki w celu skuteczniejszego przeciwdziałania przemocy w rodzinie i udzielania pomocy ofiarom.
W naszym kraju, mimo braku dokładn ych i aktualnych badań epidemiologicznych, zdaniem specjalistów zajmujących się rozwiązywaniem problemów alkoholowych, rozmiary i szkodliwość zjawisk związanych z przemocą w rodzinie wskazywały, że był to jeden ze szczególnie ważnych problemów społecznych. Wymagał on podjęcia szerokiego, dobrze zorganizowanego i zaplanowanego na wiele lat programu przeciwdziałania, którego realizacja powinna przyczynić się do poprawy stanu bezpieczeństwa życia codziennego, zagrożonego nie tylko przez tradycyjnych sprawców kradzieży i napadów.
Najczęściej identyfikowanymi ofiarami przemocy w rodzinie były i są nadal kobiety i dzieci. Istnieją jednak powody, by sądzić, że przemoc rodzinna (domowa) dotyczy także często ludzi starych i osób o upośledzonej sprawności z powodu chorób, kalectwa bądź niedorozwoju. Zdecydowana większość przypadków przemocy w rodzinie nie jest rozpoznawana przez system wymiaru sprawiedliwości.

Wspólny problem
W latach 1991-1992 problematyka przemocy w rodzinach została wprowadzona do Krajowego Programu Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Było oczywiste, że w bardzo wielu przypadkach przemoc w rodzinie jest związana z nadużywaniem alkoholu, chociaż alkohol nie jest samodzielnie działającym czynnikiem przyczynowym odpowiedzialnym za przemoc. Dzieci, współmałżonkowie i inni członkowie rodzin osób uzależnionych od alkoholu tworzą największą w Polsce (liczącą nie mniej niż 2 mln osób) populację o bardzo wysokim stopniu zagrożenia przemocą w rodzinie.
Istniejący w tamtych czasach w naszym kraju system przeciwdziałania przemocy w rodzinie i pomocy ofiarom należało uznać za wysoce niezadawalający. Krytycznie ocenialiśmy stan zasobów materialnych, organizacyjnych i specjalistycznych niezbędnych do skutecznego działania w tym zakresie. Wielu decydentów, władze rządowe i samorządowe nie miały świadomości, że jest to ważny problem społeczny i że dotyczy nie tylko skrajnie patologicznych rodzin, tradycyjnie zaliczanych do tzw. marginesu społecznego.
Niepokojącym i powszechnym zjawiskiem był również niski poziom wrażliwości społecznej wobec przemocy w rodzinie, przejawiający się obojętnością i milczeniem obserwatorów przemocy w środowisku sąsiedzkim, którzy nie podejmowali interwencji służącej przerwaniu przemocy i nie chcieli być świadkami w postępowaniu dowodowym przeciwko sprawcom.
W latach 90. zaczęło wzrastać zainteresowanie problemami przemocy w rodzinie i powstały nowe inicjatywy społeczne związane z przeciwdziałaniem przemocy i pomaganiem ofiarom.
Nieraz obserwowaliśmy, że problemy związane z przemocą w rodzinie wzbudzały u wielu ludzi silne zaangażowanie emocjonalne i ideologiczne. Szczególnie więc ważne było poszukiwanie rozwiązań pomocnych w przezwyciężaniu możliwych konfliktów i uprzedzeń, które mogły utrudniać rozwiązywanie tych problemów. Wielu ludziom towarzyszyło przekonanie, że zmniejszanie rozmiarów przemocy w polskich rodzinach i pomaganie ofiarom powinny być nadrzędnym celem, łączącym wszystkich ludzi dobrej woli, niezależnie od ich postaw i przekonań społecznych, politycznych czy religijnych.

Program
W latach 1994-1995 Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, jej współpracownicy i partnerzy zaczęli przygotowywać koncepcję programu "Bezpieczeństwo w rodzinie". Podstawą tego programu była diagnoza podstawowych problemów w tym obszarze, a za najważniejsze jego cele zostały uznane:

1.       Wprowadzenie do pragmatyki służbowego działania odpowiednich instytucji specyficznych procedur monitorowania i interwencji w sprawach przemocy w rodzinie.

2.       Przygotowanie i zainicjowanie procedur legislacyjnych uzupełniających istniejące braki w systemie prawnym, utrudniające skuteczne działania w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie.

3.       Zwiększenie liczby osób posiadających wiedzę i kompetencje praktyczne potrzebne do skutecznego radzenia sobie z problemami przemocy w rodzinie, wśród policjantów, sędziów i prokuratorów, kuratorów, pracowników socjalnych, pedagogów i pracowników służby zdrowia oraz członków gminnych komisji ds. przeciwdziałania alkoholizmowi.

4.       Zwiększenie ilości schronisk dla ofiar przemocy w rodzinie i punktów konsultacyjnych udzielających pomocy prawnej.

5.       Zwiększenie ilości specjalistycznych placówek (m.in. służby zdrowia) prowadzących programy pomocy psychologicznej dla ofiar przemocy w rodzinie i oddziaływań psychokorekcyjnych wobec sprawców.

6.       Wzmocnienie i rozwój stowarzyszeń i środowisk wzajemnej pomocy i samoobrony ofiar przemocy.

7.       Zwiększenie ilości gmin, w których działania gminnej komisji ds. przeciwdziałania alkoholizmowi obejmują interwencje wobec przemocy w rodzinie oraz są podejmowane lokalne inicjatywy służące pomocy dla ofiar.

8.       Uzyskanie przyrostu danych empirycznych i wiedzy praktycznej na temat przemocy w polskich rodzinach oraz sposobów rozwiązywania problemów z nią związanych.

9.       Zmiana stanu postaw i świadomości społecznej w zakresie przemocy w rodzinie, osłabienie stereotypów utrudniających zapobieganie przemocy i zwiększanie ilości informacji potrzebnych do obrony przed przemocą.

10.    Pozyskanie osób i instytucji znaczących dla życia społecznego do współpracy w zakresie przeciwdziałania przemocy w rodzinie oraz środków finansowych na realizację niezbędnych działań.

Ciekaw jestem, jak obecnie Czytelnicy "Niebieskiej Linii" oceniają, w jakim stopniu powyższe cele udało się osiągnąć i w jakich obszarach nadal istnieją największe deficyty i trudności - zapraszam do dzielenia się Waszymi opiniami w tej sprawie.

Kolejne kroki
Początek realizacji tego programu był imponujący. W 1995 roku w Instytucie Psychologii Zdrowia utworzono Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie "Niebieska Linia" i Studium Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie. 3 grudnia 1995 roku PARPA wspólnie z Parlamentarną Grupą Kobiet zorganizowała w Sejmie konferencję poświęconą przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, na zakończenie której uchwalona została "Polska deklaracja w sprawie przemocy w rodzinie".
W 1996 roku powstało Ogólnopolskie Porozumienie Osób, Instytucji i Organizacji Pomagających Ofiarom Przemocy w Rodzinie "Niebieska Linia". Znowelizowano także ustawę o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi - doszło do decentralizacji systemu rozwiązywania problemów alkoholowych, w wyniku którego przekazano samorządom gminnym większość zadań i środków finansowych, w tym także zadanie przeciwdziałania przemocy w rodzinach jako zadanie własne gmin.
W 1997 roku PARPA przeprowadziła ogólnopolską kampanię "Powstrzymać przemoc domową" ze słynnym zdaniem "Bo zupa była za słona", a w 1998 roku wprowadzono procedurę interwencji policji wobec przemocy w rodzinie "Niebieskie Karty". Od 1999 roku wydawany jest dwumiesięcznik "Niebieska Linia".
W 2000/2001 roku kampania "Dzieciństwo bez przemocy", symbolizowana obrazami dziewczynki molestującej misia, koncentrowała świadomość na przemocy wobec dzieci. W 2005 roku Ogólnopolskie Porozumienie "Niebieska Linia" obejmuje już ponad 2 tys. organizacji i instytucji zajmujących się przeciwdziałaniem przemocy w rodzinie.
Przez te wszystkie lata bardzo wiele się wydarzyło. Powstały setki placówek zajmujących się ofiarami przemocy, dziesiątki tysięcy pracowników różnych służb i instytucji publicznych oraz osób działających w organizacjach pozarządowych zostało przeszkolonych w zakresie przeciwdziałania przemocy. Powstało wiele badań i publikacji, a sprawy przemocy w rodzinie znalazły się w kręgu zainteresowania dziennikarzy i mediów, chociaż czasem przyjmuje to formy bardziej nastawione na eksponowanie sensacji niż rzetelne pokazanie problemu.
Samorządy lokalne, pomoc społeczna i policja sprawami przemocy w rodzinie zajmują się już systematycznie, chociaż teraz, gdy jest nas więcej i gdy widzimy więcej, nadal jesteśmy świadomi jeszcze ogromnych deficytów i zaniedbań w tym zakresie. Znacznie wolniej niż oczekujemy, zmieniają się postawy ludzkie ważne dla pomagania ofiarom i powstrzymywania sprawców.

Znaleźć wspólny język i cel
W działalności środowiska ludzi zajmujących się przede wszystkim rozwiązywaniem problemów alkoholowych i przemocą w rodzinach w minionych latach pojawiło się kilka problemów we współpracy z innymi środowiskami.
Pamiętam początki zorganizowanych działań związanych z edukacją publiczną i okoliczności towarzyszące kampanii z "zupą, która często jest za słona". Na początku kampania wzburzyła niektóre środowiska katolickie, zaniepokojone możliwością deprecjonowania przy tej okazji pozytywnego obrazu życia rodzinnego jako bardzo ważnej wartości. Obawy te i nerwowe reakcje nie trwały zbyt długo, jak sądzę w dużej mierze dzięki postawie duchowieństwa, a także hierarchów kościelnych, którzy wsparli przeciwdziałanie przemocy w rodzinie. Pamiętam ważne spotkanie przedstawicieli PARPA z Prymasem Józefem Glempem oraz rozmowy z biskupem drohiczyńskim Antonim Dydyczem, przewodniczącym Zespołu Apostolstwa ds. Trzeźwości przy Komisji Episkopatu Polski, którzy udzielili wsparcia kampanii i całemu programowi "Bezpieczeństwo w rodzinie".
Innym intrygującym, choć na szczęście minionym już zjawiskiem, były przed laty protesty środowiska trzeźwiejących alkoholików związanych z AA i klubami abstynenckimi, którzy na początku z irytacją przyjmowali zaangażowanie PARPA w przeciwdziałanie przemocy. Obawiali się, że publiczne kampanie w tej sprawie będą wzmacniać negatywne postawy społeczne wobec alkoholizmu jako choroby oraz trzeźwiejących alkoholików, którzy często heroicznym wysiłkiem utrzymują abstynencję oraz pragną się uwolnić od oskarżeń i poczucia winy za przemoc w rodzinach, której często byli sprawcami w przeszłości. Wiązało się to także z zaniedbywaniem problematyki agresji i przemocy w programach terapeutycznych realizowanych w lecznictwie odwykowym, w których koncentrowano się przede wszystkim na rozpoznawaniu i powstrzymywaniu uzależnienia jako choroby, a mniej na rozwijaniu zdolności do dźwigania odpowiedzialności moralnej i winy za złe czyny wobec członków własnej rodziny. Deficyty w podejmowaniu tych aspektów życia pacjentów w "odwyku" nadal istnieją, ale stosunek do przeciwdziałania przemocy w rodzinach zmienił się zdecydowanie na lepsze.
Jeszcze inne problemy występowały w nieodległej przeszłości w kontaktach z feministycznym nurtem walki o prawa kobiet. Niektóre działaczki miały wyraźnie ambiwalentny stosunek do programu przeciwdziałania przemocy w rodzinie związanego z rozwiązywaniem problemów alkoholowych oraz do procedury "Niebieskie Karty" stosowanej przez policję. Wydawało się, że miały obawy co do nadmiernego eksponowania alkoholu i alkoholizmu jako czynników odpowiedzialnych za przemoc wobec kobiet, która ich zdaniem przede wszystkim spowodowana jest problemami nierównego statusu płci i męskiej dominacji naruszającej prawa kobiet, obecnej w kulturze, obyczajach, w życiu społecznym i ekonomicznym. Potrzebne i pomocne okazały się wzajemne rozmowy i wyjaśnienia wskazujące, że za przemoc zawsze jest odpowiedzialna osoba, która jest sprawcą, a nie jej alkoholizm lub płeć, oraz że stereotypy i wzory kulturowe mogą odgrywać bardzo istotną rolę w powstawaniu i w powstrzymywaniu przemocy.
Nie jestem pewien, czy wspomniane wątpliwości w tym zakresie do końca zniknęły. Mam jednak wrażenie, że aktualnie zdecydowanie dominuje przekonanie, iż przeciwdziałanie przemocy w rodzinie jest naszą wspólną sprawą oraz że wszystkie nurty zajmowania się tą problematyką są potrzebne i mogą się wzajemnie uzupełniać i wspierać.

Błędna kategoria
Z ostatnich dyskusji i wątpliwości warto wspomnieć o jeszcze innej sprawie. Nie tak dawno pojawił się pomysł, by podział na ofiary i na sprawców przemocy zastąpić określeniem "osoby uwikłane w przemoc". Wzbudziło to żywą dyskusję i podzielam w niej negatywną opinię na temat próby zacierania w świadomości społecznej różnicy między ofiarami i sprawcami przemocy. Na takim podziale - ugruntowanym w całej tradycji zajmowania się problematyką przemocy (nie tylko domowej) i dokonywanym z perspektywy prawnej, moralnej i społeczno-kulturowej - oparty jest cały system interwencji prawno-administracyjnych oraz społeczno-moralnych.
Bez możliwości i gotowości do ustalania odpowiedzialności za akty przemocy nie byłyby możliwe działania różnych służb, instytucji i organizacji, brakowałoby mocnych argumentów przemawiających za decyzjami administracyjnymi i finansowymi niezbędnymi do budowy i rozwijania systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie.
Sądzę też, że rozróżnienie na ofiary i sprawców związane jest również z ogromnie ważnym problemem krzywdy osobistej i podziałem na skrzywdzonych oraz krzywdzących, jak również z problematyką poczucia winy za skrzywdzenie i przebaczania jego sprawcom oraz zadośćuczynienia skrzywdzonym. Pojęcie "uwikłania w przemoc" może utrudniać poruszanie się w tych bardzo złożonych labiryntach ludzkiego losu.
Kategoria wzajemnego "uwikłania w przemoc" maltretowanej kobiety lub dziecka oraz dokonującego przemocy męża lub rodzica komplikuje kwestię odpowiedzialności za przemoc. Obawiam się, że może przyczynić się do ponownego zasłaniania kurtyny, za którą rozgrywają się "awantury rodzinne" lub "skomplikowane sprawy intymnego współżycia kobiet i mężczyzn". Cytuję sformułowania, którymi jeszcze niedawno posługiwano się w Polsce, gdy pojęcie "przemoc w rodzinie" prawie nie było stosowane.
Przejawy takich zagrożeń już obserwujemy, gdy adwokaci sprawców - powołując się na "wzajemne uwikłanie w przemoc" klientów i ich małżonek oraz na fakt zapisania się klienta do programu terapeutycznego dla osób uwikłanych w przemoc - usiłują wpłynąć na decyzje sądu w sprawach o alimenty czy rozwód i podział majątku.
Sądzę więc, że nie powinniśmy usuwać z naszego słownika pojęć "ofiara" i "sprawca". Nie można też rezygnować z konsekwencji moralnych, prawnych i społecznych wynikających z posługiwania się tymi kategoriami.
Nieco inaczej podział ten wygląda, gdy na sprawę przemocy w małżeństwie spojrzymy z perspektywy psychologicznej. Dość często dostrzegamy wtedy złożony system interakcji różnych zjawisk i procesów przebiegających zarówno we wzajemnej relacji partnerów, jak i w psychice każdego z nich. Psycholog, analizując ich funkcjonowanie, dostrzega wzajemne powiązania tych zjawisk i skomplikowane związki przyczynowe - i nazwanie tego "wzajemnym uwikłaniem" psychologicznym jest uzasadnione. Uważam jednak, że analiza psychologiczna zjawiska przemocy, chociaż jest mi bliska i istotna, nie powinna odgrywać centralnej i dominującej roli w funkcjonowaniu systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie.
Uważam, za nietrafny pomysł zredukowania problematyki przemocy w rodzinie do psychologicznej analizy wzajemnych interakcji tego, co dzieje się w umyśle, uczuciach oraz reakcjach ofiary i sprawcy przemocy. W szczególności aktów przemocy w rodzinie nie wolno traktować jako zjawiska chorobowego lub zaburzenia psychicznego, chociaż zarówno u ofiar, jak i u sprawców występują zaburzenia emocjonalne.

Krzywdzenie dzieci
Jestem przekonany, że największym wyzwaniem przed którym stoimy w Polsce jest niska wykrywalność i mała skuteczność przeciwdziałania przemocy wobec dzieci ze strony rodziców i opiekunów. Nie ulega wątpliwości, że przemoc doznawana w dzieciństwie tworzy fundamenty pod wszelkie inne formy przemocy i przynosi najwięcej dotkliwych i długotrwałych szkód. Rozpoznawanie przemocy wobec dzieci, z wyjątkiem najbardziej drastycznych form krzywdzenia, jest bardzo trudne z oczywistych powodów, a jeszcze trudniejsze jest podejmowanie interwencji z zewnątrz oraz uzyskiwanie akceptacji społecznej dla zorganizowanych działań w tym zakresie.
Pamiętam ambiwalentne reakcje ujawniające się w trakcie kampanii "Dzieciństwo bez przemocy", sugerujące, że bohaterka spotu telewizyjnego, mała dziewczynka szarpiąca misia za uszy, daje zły przykład innym dzieciom i pokazuje, jak mogą być agresywne. Pamiętam również, jak w czasie niektórych regionalnych konferencji towarzyszących tej kampanii, dominującym tematem stawała się nie sprawa przemocy dorosłych wobec dzieci, ale problem przemocy dzieci wobec swych rówieśników.
Obserwujemy również od dwóch lat, że problematyka przemocy wobec dzieci, w praktyce konferencyjnej i medialnej, jest w dużym stopniu redukowana do spraw seksualnego wykorzystywania dzieci, co jest niezwykle dramatycznym i groźnym zjawiskiem, ale na pewno nie dominującym w obszarze krzywdzenia dzieci w rodzinach.
Jedynymi zorganizowanymi instytucjonalnie środowiskami, o szerokim zasięgu, w których można mieć bezpośredni kontakt z sygnałami przemocy wobec dzieci, jest szkoła oraz placówki socjoterapeutyczne i wychowawcze. Sądzę, że właśnie tam potrzebne są teraz sensowne i systematyczne działania szkoleniowe i organizacyjne zwiększające gotowość i zdolność do podejmowania zarówno interwencji, jak i działalności profilaktycznej w tym zakresie.
Wydaje mi się również, choć mogę się mylić, że nadal pozostaje jeszcze bardzo wiele do zrobienia przez samorządy lokalne w sprawie objęcia systematyczną opieką socjoterapeutyczną i psychologiczną dzieci z rodzin alkoholowych, które stanowią największą i najlepiej rozpoznaną populację dzieci doznających przemocy w domach rodzinnych.

Co dalej?
To, co wydaje mi się najważniejsze, to istnienie dużego i stale rosnącego środowiska ludzi zajmujących się przeciwdziałaniem przemocy domowej w Polsce. Postawy, wiedza i umiejętności tych osób, choć nadal wymagają doskonalenia, to nasz największy skarb, rokujący nadzieję na lepsze niż do tej pory podejmowanie wyzwań związanych z obecnością przemocy w polskich rodzinach i na skuteczniejsze jej przeciwdziałanie.
29 lipca 2005 roku Sejm uchwalił ustawę o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, która może zainicjować nowy etap w polskich działaniach służących pomaganiu ofiarom przemocy i zmniejszaniu rozmiarów tego zjawiska. Ustawa, tworząc prawne zobowiązania do prowadzenia przeciwdziałania przemocy w rodzinach na wszystkich szczeblach administracji rządowej i samorządowej, może być cennym wsparciem dla dotychczasowych wysiłków. Jednak to, czy jej zapisy przekształcą się w fakty, w dużym stopniu zależy od nas wszystkich.
Myśląc o tym, co udało się już osiągnąć, a co nadal jeszcze jest przed nami, pragnę przypomnieć sobie i Czytelnikom 6 zasad etycznych zawartych we wspomnianej "Polskiej deklaracji" z 1995 roku, z nadzieją, że zawarte w niej idee, będą nas motywować i wspierać w tym, co jest jeszcze do zrobienia:

·         Każdy człowiek ma prawo do życia w środowisku rodzinnym wolnym od przemocy, która jest naruszeniem praw i dóbr osobistych.

·         Człowiek doświadczający przemocy nie może być za nią obwiniany.

·         Dzieci i młodzież mają prawo do wzrastania w bezpiecznym środowisku wolnym od przemocy, a obowiązkiem dorosłych jest im to zapewnić.

·         Każdy człowiek doświadczający przemocy ma prawo do pomocy prawnej, socjalnej, psychologicznej i medycznej bez naruszania jego godności osobistej.

·         Każdy człowiek ma prawo do wiedzy potrzebnej do radzenia sobie z przemocą w rodzinie.

·         Każdy człowiek ma prawo do przeciwdziałania przemocy w rodzinie.

4