Pietrzak_Raczkowski_Szamotuly_tekst.pdf

Od przybytku głowa... boli

NAJSTARSZE MIASTO

Ryszard Pietrzak, Włodzimierz Rączkowski

Od przybytku głowa... boli

O kontekście i konsekwencjach

odkrycia pierwszej lokacji Szamotuł

I. UWagi WStęPne – „SzUkajcie a znajdziecie”?

archeologia często jest postrzegana jako dyscyplina zajmująca się po-

szukiwaniem śladów działalności człowieka z odległej przeszłości. długa

tradycja kolekcjonerska, która leży u podstaw dziewiętnastowiecznych

początków archeologii (por. Renfrew, Bahn 2002) w dalszym ciągu wyciska

swoje piętno na postrzeganiu jej istoty. i choć archeolodzy daleko już odeszli

od zwykłego kolekcjonerstwa, w dalszym ciągu aspekt „poszukiwania” czy

„odkrywania” jest ważny. Wynika to z dominującego empirycznego podejś

cia w archeologii, gdzie podstawą wnioskowania o przeszłości są „odkryte

fakty” (por. Mamzer, Ostojazagórski 2007).

zatem znacząca część wysiłków archeologów skierowana jest na poszuki-

wanie śladów człowieka i jego działalności w przeszłości. W ciągu ostatniego

półtorawiecza archeolodzy wypracowali wiele metod pozwalających im na

skuteczne i efektywne poszukiwania. i rzeczywiście dość często bywa, że

udaje się im odkryć to, co sobie zaplanowali, czego oczekiwali. jednak gdy

spojrzymy na najbardziej spektakularne odkrycia w historii archeologii, to

okazuje się, że bardzo wielu z nich dokonano przypadkiem (niekoniecznie

odkrywcami są sami archeolodzy) lub przy poszukiwaniu zupełnie czegoś in-

nego (zob. Bahn 1996). O ile ta pierwsza sytuacja nie może specjalnie dziwić,

to zaskakujące jest, że archeolodzy w trakcie swoich badań odkrywają rzeczy,

których się nie spodziewali. Wynika to z dwóch przynajmniej czynników. Po

pierwsze, podejmując jakieś badania archeolodzy bazują na dotychczasowej

Szamotuły. Karty z dziejów miasta 2, Szamotuły 2009

Ryszard Pietrzak, Włodzimierz Rączkowski

wiedzy i to ona ma istotny wpływ na ich oczekiwania oraz plany badaw-

cze. z drugiej strony – w dalszym ciągu stosowane w praktyce badawczej

archeologów metody mające na celu identyikację i wstępne rozpoznanie

stanowiska archeologicznego jeszcze przed przystąpieniem do badań wyko-

paliskowych są dalekie od doskonałości. nic zatem dziwnego, że zdarzają

się „niespodziewane sensacyjne odkrycia” albo „rozczarowujące wyniki

badań”. Wynika z tego, że stwierdzenie „szukajcie a znajdziecie” w wy

padku archeologii jest słuszne, ale tylko do pewnego stopnia. Szukając

bowiem, można znaleźć coś, czego się nie szukało. z taką sytuacją mamy

do czynienia właśnie w wypadku badań nad początkami średniowiecznych

Szamotuł.

ii. dOtychczaSOWa Wiedza O POczątkach SzaMOtUł

Wiedza o początkach i historii Szamotuł budowana była w oparciu o ana

lizy źródeł pisanych już od początków XiX wieku (gałka 1984: 5). Rozpro

szone wzmianki zebrane m. in. przez R. łopińskiego (1886) o wsi (Stare)

Szamotuły, targu, kościele Św. Marcina, siedzibie Szamotulskich oraz lo

kacji miasta pozwalały na „grę” tymi informacjami i konstruowanie coraz

to nowych obrazów prezentujących początki Szamotuł (por. m. in.: Münch

1946; gomolec 1956; kondziela 1963; gałka 1984; jurek 2006) w rozmai

tych konstelacjach czasowych i przestrzennych. O ile większość opracowań

bazuje na wnioskowaniu w oparciu o pojedyncze, rozproszone informacje,

to opracowanie t. jurka (2006) jest odmienne. Wszystkie istniejące lub

pośrednio wyinterpretowane informacje rozważane są na tle szerszych

procesów zachodzących w Wielkopolsce, a nawet w całej europie Środko-

wej. drobne wzmianki zatem wmontowane zostały w szerszy obraz i tym

samym uzyskały inne niż we wcześniejszych opracowaniach znaczenie.

z tego też powodu właśnie ta interpretacja początków Szamotuł wydaje się

być najbardziej przekonująca.

Według tej interpretacji (jurek 2006: 1621) na północ od dzisiejszych

Szamotuł, na prawym brzegu Samy, istniała wieś Szamotuły. jej właści

ciel, wojewoda tomisław, uzyskał dla niej prawo targu przed rokiem 1257.

W tej wsi też powstał kościół paraialny pod wezwaniem św. Marcina. nie

jest zatem wykluczone, że już wówczas wieś miała dość długą historię,

sięgającą może nawet Xi wieku (w oparciu o sugestię, że kościół Św. Mar-

cina mógł być wówczas ufundowany). Prawdopodobnie gdzieś w pobliżu

znajdowała się siedziba tomisława. najprawdopodobniej to też tomisław

lokował miasto Szamotuły. Mogło to nastąpić w latach 12841296. O ile

Od przybytku głowa... boli

w literaturze pojawiały się rozmaite sugestie dotyczące lokalizacji siedzi

by tomisława, to nikt nie kwestionował poglądu, że miasto było lokowane

w miejscu, gdzie dziś się znajduje.

zatem podstawowe pytania badawcze archeologów i historyków doty

czyły problemu identyikacji miejsc lokalizacji wsi Szamotuły (po lokacji

miasta przemianowanej na Stare Szamotuły i/lub Stare Miasto) oraz zwią

zanego z nią kościoła Św. Marcina. jeszcze na mapach z XViii i XiX

wieku wieś i kościół są zaznaczone (por. gałka 1984: 21, 23). Wynikałoby

z nich, że znajdowały się one na prawym brzegu Samy, kilkaset metrów

na południowy wschód od Szczuczyna (il. 1). niezbyt duża precyzja tych

map (w zakresie kartograicznego odwzorowania powierzchni ziemi oraz

skali) powoduje, że nie jest możliwe adekwatne „przełożenie” jej treści na

współczesne mapy. W konsekwencji analiza tych starych map pozwala na

wskazanie tylko przybliżonej lokalizacji wsi i kościoła. ta przybliżona lo-

kalizacja pozwalała wnioskować, że wieś i kościół znajdowały się w rejonie

dawnego wybierzyska piasku i późniejszego wysypiska śmieci przy drodze

z Szamotuł do Piotrkówek.

iii. aRcheOlOgiczne POSzUkiWania kORzeni SzaMOtUł

archeologiczne badania wykopaliskowe na prawym brzegu rzeki Samy

w rejonie wsi Mutowo prowadzone były od końca lat osiemdziesiątych

XX wieku. Początkowo objęto nimi obszar w pobliżu wspomnianego wy-

sypiska śmieci oraz eksploatowanej wówczas piaśnicy. niekontrolowany

pobór piasku na dużej powierzchni zniszczył pozostałości działań ludz

skich w przeszłości. Prace wykopaliskowe prowadziło najpierw Muzeum

archeologiczne w Poznaniu (w 1987 roku badaniami kierowały B. kirsch

ke i g. Soroka), a następnie Muzeum – zamek górków w Szamotułach

(w latach 19921994 badaniami kierował R. Pietrzak). Odkryto tam wówczas

cmentarzyska z Viii wieku p.n.e. (kultura pomorska), z iiiii wieku n.e.

(kultura wielbarska) i z przełomu XVi i XVii wieku (kirschke 2002: 229;

Pietrzak 1993: 43). Ponadto znaleziono tam pozostałości po osadach z iiiii

wieku n.e. (kultura wielbarska) i z okresu wczesnego średniowiecza (ViVii

oraz XiXii wiek – Pawlak, Pietrzak, Sikorski 1993: 59). tylko nieliczne

ślady osady z wczesnego średniowiecza mogły wskazywać na obecność

wczesnośredniowiecznej wsi Szamotuły (ryc. 1).

W 1995 roku szamotulskie muzeum ponownie podjęło poszukiwania.

R. Pietrzak na niewielką skalę przeprowadził prace wykopaliskowe w re-

jonie określanym przez szamotulan jako Stare Szamotuły. głównym celem

Ryszard Pietrzak, Włodzimierz Rączkowski

Ryc. 1: krzyżyk znaleziony w trakcie badań wykopaliskowych w re -

jonie starego wysypiska śmieci. Fot. P. Szejnoga

tego projektu badawczego była próba archeologicznej weryikacji źródeł

pisanych, a tym samym identyikacja lokalizacji pierwszego szamotulskiego

kościoła Św. Marcina oraz znajdującej się w jego pobliżu osady targowej.

Obszar badań wytypowano na podstawie wcześniejszych znalezisk

różnych przedmiotów ceramicznych i żelaznych na powierzchni pól (il. 2).

Oparto się również na badaniach powierzchniowych przeprowadzonych

w ramach archeologicznego zdjęcia Polski, w trakcie których wyznaczono

tutaj trzy stanowiska archeologiczne. Pośrednim źródłem wskazującym

na rejon poszukiwań była także informacja zawarta w opisie kościoła Św.

Marcina z 1755 roku. Wskazano wówczas, że znajdował się on w odległości

„1/4 tysiąca od kościoła kolegiackiego w Szamotułach”. nie była podana

jednostka miary. Przy przyjęciu założenia, że autorowi tej wzmianki chodziło

o tzw. milę polską, rejon potencjalnych poszukiwań generalnie pokrył się

z miejscem intensywnego występowania materiałów ceramicznych na po-

wierzchni pola uprawnego. jeszcze w XViii wieku, krótko po publikacji tego

opisu, kościół Św. Marcina rozsypał się ze starości (nowacki 1964: 352).

Próba odnalezienia pozostałości kościoła i osady została jednakże ogra

niczona przez ówczesnych właścicieli terenu, którzy zgodzili się na usytuo

wanie wykopów wyłącznie na obrzeżach pola uprawnego. Wykopami

sondażowymi objęto wówczas obszar o powierzchni 270 m 2 . W trakcie

Od przybytku głowa... boli

badań odkryto pozostałości osadnictwa pradziejowego, a także pozostałość

budynku mieszkalnego. ze względu na ograniczoną powierzchnię wykopów

rozpoznano tylko część tego datowanego na późne średniowiecze obiektu.

W oparciu o odkrytą część można z dużym prawdopodobieństwem określić

jego pierwotną wielkość. Rekonstruowane wymiary wynosiły około 5x7

metrów, natomiast wysokość mogła wynosić około 2,5 metra. trudno jest

określić rodzaj zastosowanej przy budowie budynku konstrukcji. Wydaje

się, że mogła być to konstrukcja sumikowołątkowa, szkieletoworamowa

albo szachulcowa. W zasypisku tego obiektu odkryto głównie liczne frag-

menty naczyń ceramicznych (il. 3) oraz przedmioty wykonane z żelaza, ta

kie jak: hak, gwoździe, nóż i fragment klucza. analiza pozyskanych źródeł

archeologicznych pozwalała datować odkryty obiekt na schyłek XiV wieku

(Pawlak, Pietrzak 2002: 202).

iV. „SzUkajcie a znajdziecie”

(chOć nie zaWSze tO, czegO SzUkacie)

archeologiczne badania wykopaliskowe nie dały jednoznacznych wyni-

ków co do identyikacji miejsca istnienia wsi i kościoła Św. Marcina. nieduże

wykopy sondażowe nie pozwoliły bowiem na właściwą interpretację odkryć,

szczególnie w kontekście poszukiwanego złożonego układu przestrzennego,

jakim była wieś. Również rozległy teren poszukiwań (około 10 hektarów),

na którym przypuszczano, że mogły znajdować się średniowieczna osada

i kościół, praktycznie wykluczał szersze stosowanie metody wykopaliskowej,

zwłaszcza przy niewielkich możliwościach inansowych. konieczne stało się

zastosowanie innej metodyki badań. Prace nad próbą odkrycia początków

Szamotuł zostały na pewien czas przerwane.

Wznawiając poszukiwania Starych Szamotuł, postanowiono odejść

od stosowanej dotąd stereotypowej procedury. typując rejon dalszych

badań, kierowano się przede wszystkim wcześniejszym rozpoznaniem

powierzchniowym, dotychczasowymi wynikami prac wykopaliskowych,

a także morfologią terenu. Ponowne podjęcie prac było spowodowane tak

że masową penetracją tego obszaru przez „poszukiwaczy skarbów” 1 . Pierw

szym krokiem w kierunku niestandardowej w Polsce procedury badawczej

1 jednego z nich udało się namówić do przekazania szamotulskiemu Muzeum

części jego „znalezisk”, wśród których były: średniowieczne klucze, fragment mie-

cza, grot strzały, sprzączka do pasa (ryc. 2), a także wykonane z brązu zapinki z po

czątków naszej ery (okres wpływów rzymskich), które być może należy łączyć z od

krytym wcześniej cmentarzyskiem z tego okresu (kultura wielbarska).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: