3_psychologia.pdf

Stres i radzenie sobie z nim

Wstęp

1. Koncepcje stresu w psychologii

2. Stres a organizm człowieka

2.1. Zapoczątkowanie reakcji stresowej

2.2. Stres a choroby

3. Radzenie sobie ze stresem

4. Szczegółowe aspekty związane ze stresem: stres przewlekły, pourazowy, zawodowy

4.1. Stresprzewlekły

4.2. Zespół stresu pourazowego

4.3. Streszawodowy

5. Zespół wypalenia zawodowego

Stres i radzenie sobie z nim

Wstęp

Stres jest jednym z najbardziej popularnych tematów w psychologii — świadczy o tym liczba

prac teoretycznych oraz badań poświęconych jego problematyce. Uczeni reprezentujący

liczne dyscypliny psychologiczne od lat badają stres i jego implikacje dla życia i zdrowia

człowieka. W ostatnim okresie obserwuje się dalszy wzrost zainteresowania tą

problematyką. Stresowi przypisuje się ważną rolę w powstawaniu wielu różnorodnych

zaburzeń funkcjonowania psychologicznego — jeśli ma on charakter przewlekły i intensywny

— przyczynia się do powstania nerwic, stanów depresyjnych oraz chorób

psychosomatycznych. Z drugiej strony, życie bez stresu nie jest możliwe. Jest on procesem

mobilizacji organizmu do walki, umożliwia przystosowanie się, opanowanie wymagań

rzeczywistości, jest szansą rozwoju człowieka. Aktualne koncepcje stresu główny nacisk

kładą nie na jego przyczyny, lecz na sposoby radzenia sobie z nim, które mogą być bardziej

lub mniej adaptacyjne.

W module zajmiemy się najbardziej znanymi w psychologii teoriami stresu, relacjami między

stresem a organizmem, sposobami radzenia sobie ze stresem, psychologicznymi

następstwami stresu, szczegółowymi aspektami związanymi z nim oraz zespołem wypalenia

zawodowego.

Stres i radzenie sobie z nim

1. Koncepcje stresu w psychologii

Za twórcę terminu stres uważa się powszechnie kanadyjskiego fizjologa i endokrynologa

Hansa Selyego (1907–1982), choć należy zauważyć, że używanie tego terminu nie zostało

zapoczątkowane jego pracami. Pojęcie stresu , zaczerpnięte z fizyki, funkcjonowało

wcześniej w języku potocznym, oznaczając napięcie nerwowe . W literaturze naukowej termin

stres wprowadził Walter Cannon (1871–1945), który w jednej ze swych prac poświęconych

endokrynologii użył terminu wielki stres emocjonalny , a w 1928 roku zwrócił uwagę lekarzy

na potrzebę zainteresowania się tym zjawiskiem (30). Cannon traktował stres jako reakcję

na zagrożenie , której funkcją jest stworzenie warunków przetrwania organizmu. Stres

według niego miał właściwości przystosowawcze, pomocnicze (15).

Najbardziej popularna koncepcja, autorstwa Selyego (26), ujmuje stres jako zespół

niespecyficznych zmian fizjologicznych powstających w organizmie na skutek działania

bodźców awersyjnych. Zmiany te zostały określone mianem ogólnego zespołu

adaptacyjnego ( General Adaptation Syndrom — GAS). Selye zauważył, że różnorodne

bodźce awersyjne wywoływały w organizmie zawsze te same zmiany. W obrębie ogólnego

zespołu adaptacyjnego wyodrębnił występujące po sobie fazy:

1. Stadium reakcji alarmowej — rozpoczyna się od fazy szoku, w której organizm

kontaktuje się ze szkodliwym bodźcem. Obok zmian specyficznych (np. oparzenie,

zranienie) występują również zmiany niespecyficzne (takie same, mimo różnych

czynników szkodliwych — spadek ciśnienia krwi, obniżenie ciepłoty ciała). Ze względu na

pojawienie się tych zmian następuje mobilizacja organizmu, w celu stawienia czoła

stresowi (wzrost ciśnienia krwi, podwyższenie temperatury).

2. Stadium odporności. W stadium tym organizm mobilizuje wszystkie dostępne siły do

walki ze stresorem, próbuje radzić sobie z nim. Jednocześnie (ze względu na ogólną

mobilizację) gorzej znosi inne bodźce, które w normalnym stanie nie mają dla niego

szkodliwego działania.

3. Stadium wyczerpania. Jeśli szkodliwe bodźce działają nadal, następuje rozregulowanie

funkcji organizmu i spadek zdolności obronnych. Organizm jest pobudzony, ale nie

zwalcza już stresora. W skrajnym przypadku może dojść do śmierci. Wyczerpanie

spowodowane jest zbyt długo działającym stresowym bodźcem lub zbyt częstym

pojawianiem się szkodliwego bodźca.

Stres i radzenie sobie z nim

Tak więc stres według Selyego jest reakcją na szkodliwe bodźce , opisaną głównie

w kategoriach fizjologicznych. W późniejszych pracach Selye uważał, że stres jest

niespecyficzną reakcją na wszelkie stawiane mu wymagania, co było rozszerzeniem

wcześniejszej koncepcji (26). Zasługą Selyego jest również wprowadzenie rozróżnienia

stresu na eustres i distres (przyrostek eu oznacza po grecku dobry, di — zły ). Aktywność

pod wpływem eustresu dodatnio wpływa na motywacje, jest konstruktywna, może prowadzić

do poprawy subiektywnej jakości życia. Distres ma charakter szkodliwy, osłabiający,

nadmierny. W praktyce wygląda to w ten sposób, że wraz ze wzrostem stresu (do pewnego

poziomu) poprawia się samopoczucie. Jeśli jednak stres rośnie nadal — osiąga on pewien

punkt maksymalny, po przekroczeniu którego staje się dla jednostki szkodliwy. Punkt

optymalnego poziomu stresu jest dla każdego człowieka inny, zależy między innymi od

wrodzonych czynników fizjologicznych i temperamentalnych (6). Tak więc natężenie stresu

(np. zawodowego) powodujące u jednej osoby dobre samopoczucie, wysoką produktywność

( eustres ), dla innej może być za wysokie, powodować dezorganizację i pogorszenie

funkcjonowania ( distres ).

Stres stricte psychologiczny zaczął budzić zainteresowanie badaczy po II wojnie światowej.

Zauważono wówczas pojawienie się wielu różnorodnych zaburzeń emocjonalnych u osób,

które brały udział w działaniach wojennych (tak zwany zespół zmęczenia walką). Zasadnicze

pytania, na które usiłowali odpowiedzieć naukowcy dotyczyły tego, w jakich warunkach

występuje pogorszenie funkcjonowania psychicznego człowieka oraz jacy ludzie są do tego

najbardziej predestynowani (opisywane zaburzenie nie występowały bowiem u wszystkich

osób, które brały udział w działaniach wojennych). Pod pojęciem stresu rozumiano

całokształt czynników, które wpływają na człowieka wykonującego trudne zadania, na

przykład zagrożenie życia, izolacja od bliskich, brak snu, pożywienia (23).

Z początkiem lat sześćdziesiątych XX w. zauważono, że zaburzenia podobne do tych, które

występowały u żołnierzy w czasie wojny i po jej zakończeniu, występują u wielu osób

w warunkach „pokojowego stresu” — wynikającego z życia codziennego. Reykowski (23)

podaje, że w pracach psychologicznych tego okresu terminem stres określano szczególny

rodzaj sytuacji bądź czynników działających na człowieka, które powodują napięcie

emocjonalne o znaku ujemnym. Warto przytoczyć również definicję Tadeusza

Tomaszewskiego , który ujmuje stres jako sytuację trudną , to jest taką, w której zachodzi

rozbieżność między zadaniami lub potrzebami człowieka a możliwościami zaspokojenia tych

potrzeb lub wykonania zadań (32).

Stres i radzenie sobie z nim

Odmienną teorię stresu zaproponowali w latach osiemdziesiątych XX w. George Everly

i Robert Rosenfeld (6). Wydaje się ona szczególnie istotna, gdyż stanowi przejście od

przedmiotowego do podmiotowego ujmowania stresu. Badacze ci definiują stres

następująco:

— stres jest reakcją na pewien bodziec;

— stres jest reakcją psychofizjologiczną, gdzie w grę wchodzą związki między ciałem

i psychiką. Oznacza to, że na stres reagujemy „całą osobą” (choć nie zawsze to

odczuwamy);

— stres obejmuje szeroki zbiór reakcji, które prowadzą do pobudzenia

psychofizjologicznego, a w ekstremalnych formach do zwolnienia, zahamowania czy

zatrzymania funkcji systemu (śmierci);

— bodziec wywołujący reakcję nazywa się stresorem i staje się nim w wyniku interpretacji

poznawczej , czyli przez znaczenie, jakie nadaje mu człowiek lub przez działanie

jakiegoś procesu, który jest stresogenny ze swej natury. Jeśli więc jednostka interpretuje

jakiś bodziec jako zagrażający, pojawia się stres. Ten sam bodziec może być odbierany

przez inną osobę jako obojętny — u osoby tej stres nie wystąpi. Z drugiej strony pewne

bodźce są stresowe same w sobie — jest to na przykład gorąco, zimno, hałas, ale też

(u niektórych osób) kofeina, nikotyna itp. Bodźce te nazywa się sympatykomimetycznymi

(te same bodźce dla różnych osób mogą być sympatykomimetyczne lub nie);

— u wielu osób chroniczne występowanie reakcji stresowej może prowadzić do dysfunkcji

lub uszkodzeń narządu końcowego, to jest narządu, w którym uwidoczniają się kliniczne

objawy stresu. Chorobę powstałą wówczas można nazwać psychosomatyczną (6).

Nowatorski charakter tej koncepcji polegał na zwróceniu uwagi na rolę jednostki

w przeżywaniu stresu, inaczej mówiąc na odpowiedzialności człowieka za swój stres .

Jest to zgodne z koncepcjami psychologii poznawczej oraz niezwykle popularnym obecnie

ujęciem poznawczo-behawioralnym. Zgodnie z nimi zachowanie człowieka jest procesem

uczenia się, którego efektem są nie tylko zewnętrzne zachowania, ale również (a nawet

przed wszystkim) określone struktury poznawcze. Struktury te, przebiegające świadomie

i/lub automatycznie, wpływają na reakcje emocjonalne i konkretne zachowania jednostki. Tak

więc funkcjonowanie, a także zdrowie psychiczne i równowaga wewnętrzna zależą od

sposobu myślenia człowieka (który jest dostępny m.in. przez analizę wewnętrznego

monologu, tego, co do siebie po cichu lub głośno mówi, jak tłumaczy sobie sytuacje), jego

interpretacji otaczającej rzeczywistości i siebie samego (5). Przykładowo: sytuacja

wystąpienia publicznego może być dla kogoś ogromnym stresem (osoba taka boi się

ośmieszenia, kompromitacji, odrzucenia). Dla kogoś innego, komu nie zależy tak bardzo na

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: