Zaburzenia regulacji u małych dzieci

Począwszy od urodzenia  rozwija się u dziecka zdolność regulacji stanów emocjonalnych i organizacji zachowania w odpowiedzi na to czego doświadcza. Z jednej strony zdolność ta jest uwarunkowana przebiegiem procesów dojrzewania (doskonaleniem się funkcji percepcyjnych i motorycznych), z drugiej zaś – rezultatem doświadczeń emocjonalno-społecznych, jakie dziecko zdobywa w toku interakcji powtarzających się w kontekście codziennych sytuacji.
 

Dobrze rozwinięte zdolności regulacyjne są podstawą adaptacji dziecka w środowisku i jednym z najważniejszych czynników prawidłowego rozwoju.

Według Stanleya Greenspana dla kształtowania się procesów regulacji najważniejsze są pierwsze dwa lata życia dziecka. Ewolucja tych procesów polega na stopniowym przechodzeniu od wrodzonych mechanizmów regulacyjnych opartych na reakcjach neurofizjologicznych do rozwijania złożonych strategii adaptacyjnych budowanych na indywidualnym doświadczeniu, strategii – które pozwalają  dziecku elastycznie i precyzyjnie dostosowywać własne funkcjonowanie do tego, co dzieje się wokół niego.
 

Zaburzenia procesów regulacji mogą być uwarunkowane konstytucjonalnie (jednym z ważniejszym czynników są trudności w przetwarzaniu bodźców sensorycznych) lub nieprawidłowym przebiegiem interakcji z najbliższymi opiekunami, co utrudnia tworzenie się ufnej więzi stanowiącej ważne ogniwo w rozwoju zdolności regulacyjnych u dziecka. W wielu przypadkach zaburzenia regulacji wynikają z interakcji niekorzystnych czynników konstytucjonalnych i relacyjnych.
 

U dzieci z konstytucjonalnie uwarunkowanymi trudnościami w przetwarzaniu wrażeń zmysłowych często dochodzi do wystąpienia zaburzeń regulacji. Zaburzenia te zostały opisane w klasyfikacji diagnostycznej zaburzeń psychicznych i rozwojowych w okresie niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa (DC: 0-3R). Do rozpoznania tego typu zaburzeń niezbędne jest współwystępowanie trzech typów objawów:
 

·         trudności w przetwarzaniu bodźców sensorycznych (nadmierna lub niedostateczna wrażliwość sensoryczna)

• problemów ruchowych

·         charakterystycznego wzorca zachowań wskazującego na problemy adaptacyjne (wzorce te zostały opisane szczegółowo w klasyfikacji DC: 0-3R)
 

Jeżeli opiekunowie są otwarci na specyficzne potrzeby sensoryczne dziecka i w toku interakcji potrafią adekwatnie na nie reagować, wówczas prawidłowy rozwój więzi emocjonalnej jest w stanie, w wielu przypadkach, skompensować problemy konstytucjonalne i w rezultacie proces rozwoju mechanizmów regulacji może nie zostać zaburzony. Ryzyko wystąpienia zaburzeń jest jednak wysokie gdy:
 

·         trudności w przetwarzaniu bodźców sensorycznych są bardzo nasilone lub stanowią jeden z problemów towarzyszących niepełnosprawności dziecka lub poważniejszym zaburzeniom rozwojowym

·         opiekunowie wykazują niewielką gotowość do zauważania sygnałów dziecka i adekwatnego reagowania na nie (lęk, depresja, nieprawidłowy rozwój osobowości rodziców, brak własnych pozytywnych doświadczeń wynikających z interakcji z rodzicami itp.)

Diagnoza zaburzeń regulacji powinna być z jednej strony skoncentrowana na rozpoznawaniu  wzorców zachowań dziecka, które mogą świadczyć o trudnościach sensorycznych, z drugiej zaś na przebiegu interakcji rodzice – dziecko.
 

W procesie diagnozy ważny jest nie tylko wywiad dotyczący rozwoju, ale również rozmowa z rodzicami o tym jak subiektywnie spostrzegają swoje dziecko, co sądzą o jego trudnościach oraz jak próbują sobie z nimi radzić. Bardzo istotnym źródłem informacji o przebiegu procesów regulacji jest obserwacja dziecka w jego naturalnym środowisku, w interakcjach z opiekunami jakie mają miejsce podczas codziennych rutynowych czynności takich jak jedzenie, ubieranie, zabawa, kąpiel itp. Wreszcie konieczna jest ocena funkcjonowania dziecka (nie tylko jego umiejętności ruchowych i poznawczych, ale również emocjonalnego stylu reagowania na znane i nowe sytuacje oraz zachowań społecznych w kontaktach z dorosłymi i rówieśnikami).Informacje uzyskane w procesie diagnozy powinny służyć zarówno do sporządzenia opisu obserwowanych zaburzeń regulacji jak i wyjaśnienia mechanizmów ich powstawania.

Wczesne rozpoznawanie problemów związanych z regulowaniem emocji i zachowania jest bardzo ważne, gdyż w przyszłości mogą one  prowadzić do rozwijania się różnego rodzaju zaburzeń internalizacyjnych i eksternalizacyjnych, mogą również hamować rozwój psychoruchowy dziecka. Pierwszymi symptomami, które powinny zwracać uwagę rodziców i specjalistów na to, że procesy regulacji mogą  nie przebiegać prawidłowo są utrzymujące się kłopoty z jedzeniem lub spaniem, nadmierny lub zbyt niski poziom aktywności, nieadekwatne do wieku formy zabawy oraz trudności emocjonalne i społeczne.

Terapia dzieci przejawiających zaburzenia regulacji, u podłoża których leżą konstytucjonalnie uwarunkowane trudności w przetwarzaniu bodźców sensorycznych, nie powinna ograniczać się wyłącznie do stymulowania poszczególnych kanałów zmysłowych, lecz musi również wspierać rodziców w tym, by podczas codziennych interakcji z dzieckiem pomagali mu rozwijać konstruktywne strategie adaptacyjne. Często budowanie prawidłowych relacji rodzice – dziecko jest w początkowym okresie współpracy z rodziną ważniejszym celem terapeutycznym niż sama stymulacja sensoryczna. Jest to tym ważniejsze, że podstawowym miejscem, gdzie odbywa się wspieranie rozwoju małego dziecka, nie jest gabinet terapeutyczny lecz właśnie rodzina. Rodzice muszą więc nauczyć się przede wszystkim odczytywać sygnały płynące od dziecka i adekwatnie reagować na nie, tak by mogli podczas codziennych czynności uwzględniać jego potrzeby sensoryczne. Dzięki temu łatwiej im będzie wprowadzać, z pomocą terapeuty, modyfikacje dotyczące trybu dnia, organizacji środowiska fizycznego oraz zabaw, które będą ułatwiały dziecku pokonanie trudności związanych z przetwarzaniem wrażeń zmysłowych.