(Z. Skorny , „Problemy samopoznania i samorozwoju”)
W literaturze naukowej spotyka się subiektywne i obiektywne określenie agresji :
· w ujęciu obiektywnym mianem agresywnych określa się zachowania występujące w formie ataku skierowanego przeciw określonym osobom lub przedmiotom , wyrządzające szkody moralne lub materialne , będące wskutek tego przedmiotem dezaprobaty społecznej ;
· zgodnie z ujęciem subiektywnym istotną cechą agresywnego zachowania się jest jego swoista motywacja , przejawiająca się chęcią szkodzenia lub niszczenia , wyrządzenia komuś krzywdy , spowodowania szkody lub zadania bólu ; istotnym składnikiem agresji jest występujące u agresora uczucie gniewu , złości lub nienawiści .
Szkody materialne polegają na uszkodzeniu ciała , zniszczeniu przedmiotów martwych , dewastacji środowiska naturalnego . Szkody moralne to zadany komuś ból , wytworzenie poczucia zagrożenia lub poczucia mniejszej wartości , wywołanie przykrych przeżyć emocjonalnych , ograniczających zdolność sprawnego działania .
(Z. Skorny , „Proces socjalizacji dzieci i młodzieży” , t.7 z serii „Biblioteka Psychologiczna”)
Rodzaje agresji są różne w zależności od przyjętego kryterium podziału :
1. podział agresji ze względu na objawy :
· a. fizyczna ;
· a. słowna (ironia , satyra , oszczerstwo , nieuzasadnione pretensje , plotkowanie itp.) ;
2. podział agresji ze względu na mechanizmy jej powstawania :
a) psychologiczne :
· a. frustracyjna ;
· a. naśladowcza ;
· a. instrumentalna ;
b) fizjologiczne :
· a. patologiczna .
Frustracja (łac. frustratio – zawód , udaremnienie) to przykry stan emocjonalny , pojawiający się wówczas , gdy jednostka usiłując zaspokoić jakąś potrzebę , natrafia na przeszkody nie do pokonania . Mogą to być przeszkody związane z otoczeniem lub przeszkody wewnętrzne . Frustracja to stan niezaspokojenia potrzeby lub potrzeb , jednakże człowiek znajduje się w takich okolicznościach , że może coś robić , żeby te potrzeby zaspokoić .
Deprywacja (łac. deprivatio – pozbawienie) to stan , w którym człowiek odczuwa brak zaspokojenia jakiejś potrzeby , zarówno biologicznej , jak i sensorycznej , emocjonalnej , kulturowej czy społecznej . Deprywacja to stan niezaspokojenia potrzeby lub potrzeb zasadniczo dłuższy , jednakże człowiek nie może niczego robić w kierunku ich zaspokojenia (np. gdy przebywa w więzieniu , może wystąpić deprywacja seksualna , kulturalna itp.) .
Istnieją różne koncepcje na temat pojawiania się agresji w wyniku frustracji :
1. J. Dollard - „pojawienie się agresji zawsze każe domyślać się frustracji” ; „każda frustracja zawsze prowadzi do jednej z form agresji” ;
2. N. E. Miller - „frustracja pobudza do szeregu różnych reakcji ; jednym z ich rodzajów są niektóre formy agresji” ;
3. R. R. Sears - następstwem frustracji bywa nie tylko agresja , ale też fiksacja , regresja lub substytucja ;
4. S. Rosenzweig - reakcjami na frustracje mogą być :
· agresywne reakcje frustracyjne :
- reakcje ekstrapunitywne - przejawiają się w agresji skierowanej na zewnątrz na określone osoby i przedmioty , manifestują się w wybuchach gniewu , wrogości , przypisywaniu innym winy za własne niepowodzenia ;
- reakcje intrapunitywne - przyjmują formę agresji skierowanej na własną osobę , poczucia winy , niezadowolenia z siebie , potępiania własnych czynów ;
· nieagresywne reakcje frustracyjne :
- reakcje impunitywne - nie towarzyszy im żadna forma agresji , pozwalają na rozładowanie w sposób nieagresywny stanów napięcia emocjonalnego wywołanego doznaną frustracją ;
w procesie rozwoju społecznego dziecka zmniejsza się liczba reakcji ekstrapunitywnych i intrapunitywnych , natomiast zwiększają się reakcje impunitywne .
Agresja frustracyjna może pojawić się w wyniku dłuższej frustracji . Występuje tu motywacja , przyjmująca formę poczucia krzywdy , uczucia gniewu , chęci szkodzenia lub wyrządzenia komuś przykrości . Agresja frustracyjna jest aktem świadomym .
Wg J. Dollarda istnieją trzy czynniki wyznaczające intensywność pobudzenia do agresji :
· rodzaj zablokowanej potrzeby ;
· zakres blokady potrzeby ;
· ilość doznanych uprzednio frustracji .
W powstawaniu agresywnego zachowania się dzieci i młodzieży szczególnie ważną rolę pełni blokada (badania A.Bandury , R.H.Waltersa , Z.Skornego) :
· potrzeby afiliacji , spowodowana oziębłością uczuciową rodziców , brakiem z ich strony objawów serdeczności i życzliwości , nadmierną surowością oraz stosowaniem licznych kar fizycznych (postawa odrzucenia i unikania) ;
· potrzeby uznania społecznego , spowodowana zbyt częstym upominaniem , wytykaniem różnych wad i braków , stawianiem za przykład dobrze uczących się lub wzorowo zachowujących się kolegów (postawa nadmiernych wymagań) ;
· potrzeby samodzielności , wywołana zbyt licznymi zakazami i nakazami pochodzącymi od dorosłych , nadmiernym ograniczaniem samodzielności .
ale też blokada potrzeby miłości , bezpieczeństwa , sprawiedliwości , akceptacji , czułości , przyjaźni , swobody , intymności , życzliwości , a u dzieci - wspólnego spędzania wolnego czasu z rodzicami .
Agresywne zachowanie się bywa także następstwem oddziaływania określonych modeli zachowania się . Występuje wówczas proces modelowania , który U. Bronfenbrenner określa jako „wykonanie przez podmiot działania podobnego symbolicznie lub konkretnie do tego , które uprzednio wykonał model” .
Wystąpienie tego rodzaju agresji stanowi wynik mimowolnego naśladownictwa modeli agresywnego zachowania się , z którymi dana osoba styka się w swym otoczeniu . Modelem bywa zachowanie się rodziców , innych domowników , sąsiadów , kolegów , przechodniów na ulicy , postaci eksponowanych za pomocą filmu lub telewizji itp. Modele wpływają na zachowanie przede wszystkim wtedy , gdy są nimi osoby znaczące . W tej sytuacji zostaje uruchomiony mechanizm identyfikacji , powodujący wystąpienie dążenia do upodobnienia się do ubioru , sposobu mówienia lub zachowania się modela .
Pod wpływem oddziaływania wzorów agresywnego zachowania się agresja może wystąpić u osób , które uprzednio nie były narażone na frustrację . U. Bronfenbrenner twierdzi , że „zachowanie agresywne , a nawet okrucieństwo , można wywołać u osoby , która nie ma najmniejszych podstaw , by czuć się skrzywdzona , a po prostu miała okazję obserwować zachowanie agresywne tylko i wyłącznie w roli widza” . Brak jest wtedy natomiast motywacji typowej dla agresji frustracyjnej . Dany osobnik nie uświadamia sobie , że zachowuje się agresywnie , ani też nie zdaje sobie sprawy ze związku między własnym zachowaniem się a oddziaływaniem określonych wzorów .
Motywem agresji instrumentalnej są określone cele działania . Agresja odgrywa rolę instrumentu , narzędzia umożliwiającego osiągnięcie celu . Realizacja celu działania dokonuje się za pośrednictwem właściwej strategii postępowania , kształtującej się pod wpływem dotychczasowych doświadczeń życiowych . W rezultacie warunkowania i wzmacniania utrwalają się czynności przynoszące danemu osobnikowi określone korzyści . W miarę nabywania nowych doświadczeń następuje różnicowanie reakcji agresywnych (unikanie sytuacji , w których realizacja celu jest niemożliwa) .
Wystąpienie agresji instrumentalnej zależy od ukształtowanych u danej osoby postaw oraz związanej z nimi hierarchii wartości .
Przyczyn tego rodzaju agresji należy szukać w procesach chorobowych zachodzących w układzie nerwowym . Powodują one powstanie zaburzeń w zachowaniu się , przyjmujących formę zachowań agresywnych jako swoistych symptomów niektórych chorób nerwowych i psychicznych (np. schizofrenii) oraz zaburzeń osobowości (np. psychopatii) . Wskutek uruchomienia odpowiednich mechanizmów fizjologicznych osoba chora zachowuje się agresywnie mimo braku wpływu frustracji , modeli agresywnego zachowania się lub celów działania realizowanych za pośrednictwem agresji .
Dalsze rodzaje agresji wyróżnione zostały przez Janusza Reykowskiego w oparciu o jego własną teorię osobowości . Oprócz w/w wyróżnił on następujące rodzaje agresji :
1. agresja z sieci wartości :
a) agresja , która służy do potwierdzenia , a szczególnie do podwyższenia poczucia własnej wartości - są dwa sposoby podwyższania własnej wartości ; ten rodzaj agresji pokrywa się , zawiera się w agresji frustracyjnej ;
b) agresja , która wynika z określonego systemu i hierarchii wartości - dany człowiek ma taką hierarchię wartości , na której szczycie jest wartość nazwana „niszczeniem innych” (np. sataniści) ;
c) agresja , która jest odpowiedzią na niszczenie czegoś wartościowego (np. dzieł sztuki) przez jakąś jednostkę - jest ona następstwem oburzenia zrodzonego pod wpływem takich niszczycielskich czynów ; ten rodzaj agresji wielu ludziom wydaje się zjawiskiem pozytywnym ;
2. agresja związana ze stymulacją układu nerwowego człowieka - każdy człowiek potrzebuje specyficznego poziomu pobudzenia układu nerwowego ; negatywny jest zarówno zbyt duży dopływ bodźców do układu nerwowego , jak i zbyt mały , który powoduje uczucie nudy , monotonii ; jeżeli człowiek znajduje się przez dłuższy czas w takich warunkach życiowych , że do jego układu nerwowego dopływa zbyt mało bodźców , może - często bezwiednie - zacząć zachowywać się agresywnie ; ażeby doszło do wystąpienia takiego rodzaju agresji , muszą być spełnione następujące warunki :
· występuje słaba stymulacja układu nerwowego (zbyt mało lub zbyt dużo bodźców) ;
· monotonia życia ;
· jednostka jest uboga w zainteresowania , nie wie , jak zająć siebie w wolnym czasie , ujawnia raczej niską inteligencję ;
3. agresja poznawcza - występuje jako skutek rozbudzonej potrzeby poznawczej w danej sytuacji (np. dziecko przejawiające agresję wobec małych zwierzątek w celu penetracji , poznania) ;
4. agresja jako potwierdzenie własnej tożsamości - zaspokaja ona potrzebę własnej tożsamości ; występuje szczególnie u chłopców i mężczyzn , dla których męskość utożsamia się z byciem agresywnym ; wiąże się to albo z takim modelem ojca , albo z brakiem ojca , ale też ze wzorcem „silnego mężczyzny” zaczerpniętym z filmów ;
5. agresja na bazie potrzeby kontroli nad otoczeniem - o ile człowiek ma świadomość , że ma niezaspokojoną potrzebę kontroli nad otoczeniem , zwłaszcza przez dłuższy czas , albo poczucie (subiektywne , irracjonalne) , że ta potrzeba może nie być zaspokojona w najbliższym czasie , że ktoś zagraża zaspokojeniu tej potrzeby itp. , to wówczas taki człowiek może zareagować agresją ; im większą człowiek ma wiedzę i większe umiejętności , tym większą ma kontrolę nad otoczeniem ; potrzeba kontroli nad otoczeniem należy do podstawowych potrzeb psychicznych człowieka i w różny sposób stara się ją zaspokoić ; jeśli ta potrzeba jest zagrożona , to może wystąpić agresja jako sposób na zapobieżenie niezaspokojenia lub jako zaspoko...
psychologia