WOJCIECH KRAWCZUK-PIECZĘCIE ZYGMUNTA III WAZY.pdf

WOJCIECH KRAWCZUK

PIECZĘCIE ZYGMUNTA III WAZY

(KING SIGISMUND VASA’S SEALS)

Kraków 1993

ArchNet Naukowy Portal Archiwalny

===================================================================

Wstęp

Jakkolwiek badania sfragistyczne mają w Polsce długą tradycję, to dociekania

historyków dotyczyły najczęściej średniowiecza. Taki stan rzeczy trwa zresztą do dziś,

jedynym za to fundamentalnym opisem pieczęci wszystkich polskich królów jest dzieło

Mariana Gumowskiego 1 . Mimo pewnych niedociągnięć stanowi ono nadal punkt wyjścia dla

badaczy. Sytuacja w sfragistyce polskiej jest i tak dobra – niektóre kraje, np. Szwecja nie

mają katalogów pieczęci nowożytnych władców. Nadmiar źródeł skłaniać może do pewnego

lekceważenia „nieistotnych” zagadnień sfragistyki. Z drugiej jednak strony bogactwo

materiału daje historykowi szansę skompletowania wszystkich odcisków używanych przez

daną kancelarię tłoków i na dokładne prześledzenie zasad ich używania. Praca ta nie ma być

wyłącznie inwentaryzacją pieczęci Zygmunta III Wazy. Jest to też próba opisania ich

znaczenia prawnego oraz wyjaśnienia żywego sporu, dotyczącego właśnie „ Sigillum Regni ”.

Koniecznym okazało się rozszerzenie badań o pieczęcie litewskie i szwedzkie

Zygmunta III. Powodem było albo współpieczętowanie różnymi tłokami, np. w odniesieniu

do Inflant, lub używanie niewłaściwych pieczęci – np. szwedzkich do spraw Korony.

Zaprezentowane zatem zostaną wszystkie odnalezione pieczęcie kancelarii tego króla.

1 M. Gumowski, Pieczęcie królów polskich Kraków 1910. Ustalenia z tej pracy powtórzył M. Gumowski w

podręczniku Sfragistyka, Warszawa 1960 wydanym wspólni z M. Haisigiem i S. Mikuckim. Zob. też M.

Gumowski Handbuch der Polnischen Siegelkunde Graz 1966.

=============================================================

www.archiwa.net

ArchNet Naukowy Portal Archiwalny

===================================================================

Charakterystyka pieczęci Rzeczypospolitej

W dobie Zygmunta III sposób używania pieczęci w kancelariach Rzeczypospolitej

Obojga Narodów różnił się od zwyczajów obowiązujących np. w kancelarii królestwa

Szwecji.

Podczas przekształceń ustrojowych Korony i Litwy w średniowieczu i w wieku XVI

wykształciły się pieczęcie państwowe o pełnej mocy prawnej ( sigillum authenticum ) czyli:

majestatyczna, wielka i mała koronna, wielka i mała litewska. Obok nich funkcjonował

prywatny sygnet króla.

Duża liczba pieczęci państwowych wynikała stąd, iż istniały cztery kancelarie; dwie

koronne i dwie litewskie. Każdy z pieczętarzy dysponował jednym tłokiem. Odciśnięcie go

było ostatecznym uprawomocnieniem dokumentu 2 . Podpis króla nie zawsze był do tego

konieczny. Postrzeganie funkcji pieczęci ulegało zmianom. Konstytucje XVI wieku mówią o

potrzebie zgodności wydawanych z kancelarii dokumentów z prawami, nie wspomina się w

nich o sigillacji. Oczywistym było, że dokument musi być opieczętowany, ale nie znana była

jeszcze pieczęć pokojowa. Nie było zatem problemu legalności jej używania. Pojawia się on

dopiero w drugiej połowie XVI wieku 3 . Pieczęcie państwowe, wielkie i małe, mimo, że

różniły się rozmiarami miały taką samą moc prawną 4 .

Sigillum Regni

Z czasów panowania Zygmunta III znamy aż 11 tłoków pieczęci państwowych:

koronnych i litewskich. Określenie „pieczęć państwowa” jest nieco mylące, współcześnie

używano nazwy „ Sigillum Regni ”. Na początku XVII wieku oznaczała ona tak pieczęcie

koronne, jak i litewskie (jakkolwiek można się spotkać z określeniem „ Sigillum Magni Ducati

Lithuaniae ”). W projektach konstytucji z roku1605, w artykule „ strony nieużywania sygnetu ”

stwierdzono, iż kancelaria używać ma tylko „ Coronnych pieczęci które przy pieczętarzach są

tak Polskich iako Litewskich ”- termin „ pieczęć koronna ” jest tu właśnie dosłownym

tłumaczeniem „ Sigillum Regni ” 5 .

2 R. Heidenstein Cancellarius sive de dignitate et officioCancellarii Regni Poloniae , ed. A. Kempfi, Warszawa

1960. s. 36.

I. Kieniewicz Projekt ordynacji kancelaryjnej za Henryka Walezego , [w:] Przegląd Historyczny, t. LXXVIII

1987, s. 719 – 720.

3 Gumowski, Sfragistyka , op. cit., s. 181 – 182.

4 Volumina Legum, ed. J. Ohryzko, Petersburg 1859 t. I ,f. 296, t. II f. 617, t. III f. 925

5 Archiwum Państwowe (AP) Gdańsk, 300 29\69 k. 249

=============================================================

www.archiwa.net

ArchNet Naukowy Portal Archiwalny

===================================================================

Formuła korroboracyjna na końcu dokumentu stwierdzała jego uwierzytelnienie przez

podpis królewski i przywieszenie pieczęci. Niektóre korroboracje mówią tylko o pieczęci (np.

w tzw. sublewacjach czyli zawieszeniu banicji). Czasem, jak np. w pozwach, mandatach czy

listach królewskich korroboracji brak, jednak mimo to zawsze dokumenty te uwierzytelnia

pieczęć koronna, czy litewska. Oto dwa przykłady formuły:

In cuius rei fidem et firmius testimonium praesentem concesionem nostram cum omnium

ordinum Regni nostri publice celebratis constitutionibus Regni nostri inseri hasque litteras

manu nostra propria subscriptas Sigillo appenso Maiestatis Regni nostri muniri

mandavimus 6 .

In cuius rei fidem praesentes manu nostra subscriptas Sigillo Minori Regni nostri

consignari et communiri iussimus et mandavimus 7 .

Pieczęć majestatyczna

W hierarchii pieczęci państwowych najwyżej stała majestatyczna, wspólna dla Korony i

Litwy. Nie stwierdzono faktów przywieszania jej na dokumentach dla poddanych

szwedzkich. Z interesujących nas lat 1587 – 1632 znane są aż dwa jej tłoki 8 . Używano ich

jednak rzadko. Już w założeniu symboliczny obraz władcy w majestacie umacniać miał

szczególnie ważne akty. Przy używaniu tych tłoków używano często kontrsigillację,

wskazującą , która kancelaria wystawiła dokumen t 9 . O nieczęstym korzystaniu z „majestatu”

świadczą kłopoty podkanclerzego Piotra Tylickiego. W liście do kanclerza Jana Zamoyskiego

z maja 1598 martwił się wielce taką sprawą:

Zapomniałem był i oto się dołożyć W(aszej) M(iłości), jeśli majestatowa pieczęć ma być

przyłożona ( do układu z Turcją – przyp. W. K. ). Niemiałem się od kogo dowiedzieć jako

ostatni raz było uczyniono, bo tu nie masz jeszcze X(iędza) Pstrokońskiego 10 a ni X(iędza)

secretarza wielkiego 11 , którzy o tym wiedzieli, takem się jednak resolwował żeby majestatowe

pozawieszać, niebendzieli się to WM zdało, tedy odjąwszy te, większą zwyczajną która jest

przy WM każesz WM zawiesić 12 .

6 Archiwum Główne Akt Dawnych (AGAD) Warszawa, dok. perg. 1629

7 AP Kraków, dok. depozytowy 179

8 Zob. katalog pieczęci poz. 1 i 2. Tłoki te różniły się wielkością i umieszczeniem tytułu szwedzkiego, na tłoku

większym umieszczono go zaraz po polskim. Nie stwierdzono różnic w funkcjach obu pieczęci – zachowało się

jednak ich niewiele. Zob. też „Tytulatura”

9 AP Kraków dokument perg. 692, Muzeum Narodowe w Krakowie biblioteka Czartoryskich dok. perg. 1063,

1065

10 Maciej Pstrokoński, od 1588 sekretarz, od 1591 do IV 1598regent kancelarii mniejszej koronnej. Został

podkanclerzym w 1605, kanclerzem w 1606. Polski Słownik Biograficzny (PSB) t. XXIX, s. 265 – 271.

11 Był nim wówczas Wawrzyniec Gembicki, przyszły pieczętarz i prymas. PSB, t. VII, s. 382 – 384.

12 AGAD, Archiwum Zamoyskich (AZ) 257 list 9.

=============================================================

www.archiwa.net

ArchNet Naukowy Portal Archiwalny

===================================================================

Dokumenty te miały świadczyć o potędze Rzeczypospolitej, toteż, jak czytać można

tamże Obadwa są chendogo i porządnie przepisane. Sznury do nich złote przyprawione i wosk

biały iarzęczy 13 jakoś WM pisac raczył .

Pieczęcie koronne i litewskie

W codziennym użyciu były inne pieczęcie, wspomniane już wielkie i małe, koronne i

litewskie. W zasadzie wszystkie dokumenty i listy wychodzące z kancelarii powinny być nimi

właśnie opieczętowane. Używano ich też do utwierdzania druków urzędowych – konstytucji

sejmowych, uniwersałów 14 . Pisma do Inflant miały być od 1589 wydawane pod dwoma

pieczęciami; koronna i litewską, ze względu na podległość prowincji tak Koronie jak i

Litwie 15 . Jeśli idzie o kancelarie litewską, to wydaje się, ż e pieczęć wielka i mała

funkcjonowały tam na podobnych zasadach co w kancelarii koronnej. Nie można zgodzić się

z M. Gumowskim, który opisując pieczęcie wielkie litewskie, stwierdził stanowczo, iż „(...)

Statut Litewski z 1563 r. (?) poświęca im osobny rozdział wymieniając szczegółowo jakie listy

i dokumenty maja nimi być pieczętowane” . Wśród artykułów II Statutu z 1566 roku znajduje

się owszem ustęp poświęcony pieczęci hospodarskiej, dotyczy on jednak funkcjonowania

pieczęci sądów ziemskich, zwanej w tekście łacińskim „sigillum nostrum municipale” 16 . Nie

dotyczy on wcale pieczęci kancelarii Wielkiego Księstwa.

Pieczęcie państwowe były atrybutem kanclerskim i znakiem za pomocą którego

pieczętarz jako „custos legum” potwierdzał zgodność wydanego dokumentu z prawami

Rzeczypospolitej. Jeśli uważał, że prawa te zostały w jakiś sposób naruszone, mógł odmówić

odciśnięcia tłoku. W czasach Zygmunta III zdarzyło się to nie raz. Tak np. podkanclerzy

Tomasz Zamoyski odmówił przyłożenia pieczęci koronnej pod aktem rozejmu ze Szwecją z

1629 roku w Altmarku. Zastąpić go w tym musiał kanclerz Jakub Zadzik 17 . Czasem odmowa

wynikała z prywaty. Kanclerz Jan Zamoyski obraził się w 1605 roku na króla i wzdragał się

długo przed opieczętowaniem nominacji podkanclerskiej dla Macieja Pstrokońskiego. Dodać

trzeba, że Pstrokoński wywodził się ze stronnictwa niechętnego kanclerzowi 18 . Czasem inne

13 Jarzany – biały, jasny, świeży ( o wosku ); „Jarzany wosk cera virginea”. S. Reczek, Podręczny Słownik

Dawnej Polszczyzny , Wrocław 1969, s. 137

14 M. Cytowska, Bibliografia druków urzędowych XVI wieku , Wrocław 1951, s. 15., E. Triller, Bibliografia

konstytucji sejmowych XVII wieku w Polsce , Wrocław 1963, s. XIII

15 Volumina Legum t. II s. 278., K. Lepszy, Walka stronnictw w pierwszych latach panowania Zygmunta III ,

Kraków 1929, s. 119.

16 Sfragistyka , op. cit.., s. 180. Statut Litewski z 1566 roku , wyd. F. Piekosiński, Archiwum Komisyi Prawniczej ,

t. VII, Kraków 1900, s. 80.

17 J. Seredyka, Rzeczpospolita w ostatnich latach panowania Zygmunta III (1629 – 1632 ), Opole 1978, s. 15.

18 PSB, T. XXIX, s. 268.

=============================================================

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: