JEDNOSTKA FRAZEOLOGICZNA
jako obiekt badań frazeologii
➔ Jednostka frazeologiczna to podstawowa jednostka we frazeologii.
➔ Polska frazeologia nie ma syntetycznego opracowania.
1. PROBLEMY NAZEWNICZE
➔ Różne określenia ogólne: idiom, idiomatyzm, zwrot, frazem, grupa frazeologiczna, związek frazeologiczny → szereg nierównoważnych określeń; chaos nazewniczy.
➔ IDIOM (<gr.) → na gruncie greckim był rozumiany jako właściwość, cecha szczególna, zwłaszcza językowo. W XVI wieku pojawia się w Europie, a w XIX wieku – w Polsce. Idiom jest rozumiany jako: 1. 'właściwość, szczególnie językowa'. 2. 'język narodowy, dialekt, język prowincjonalny'. 3. 'osobliwe formy językowe – osobliwe dla pisarza a. będące znamieniem ducha narodu'. 4. 'właściwości nieprzekładalne z języka na język'. Początkowo używano tego terminu w znaczeniu drugim.
➔ W XIX wieku pojawił się też termin IDIOTYZM ('osobliwa forma językowa'), który dał początek wyrazom typu bohemizm, germanizm itp.
➔ Stanisław Skorupka zaproponował odróżnienie idiotyzmu z jednej strony od idiomu, idiomatu, zwrotu idiomatycznego z drugiej. Idiotyzm miał być pojęciem nadrzędnym i oznaczać wszelkie osobliwe konstrukcje, frazeologiczno-stylistyczne i gramatyczne. Idiom miał odnosić się tylko do konstrukcji frazeologiczno-stylistycznych.
➔ Dziś we frazeologii idiom to: 1. 'charakterystyczna dla danego języka frazeologiczno-stylistyczna konstrukcja, nieprzekładalna na inny język'. 2. 'odpowiednik frazeologizmu w ogóle'. 3. 'pewien typ frazeologizmu'.
➔ FRAZEM → pojęcie wprowadzone przez Wojciecha Chlebdę; miało to być określenie różnorodnych, wielowyrazowych, formalnie ustabilizowanych konstrukcji, tzn. frazeologizmów, ale też terminów złożonych, czyli zestawień słowotwórczych (typu pospolite ruszenie, czarna dziura, oko cyklonu, maszyna do pisania), przysłów, wyrażeń funkcyjnych (np. dopóty..., dopóki...; w związku z...; a to ci dopiero; jeszcze czego), skrzydlatych słów.
➔ Szybko zaczęto frazemu używać w innych znaczeniach. Dziś jest rozumiany jako: 1. 'frazeologizm'. 2. 'typ frazeologizmu'. 3. 'wszelkie wielowyrazowe konstrukcje' (jak u Chlebdy). 4. 'wielowyrazowa, utrwalona formalnie konstrukcja nie spełniająca kryteriów frazeologiczności, nie będąca frazeologizmem'.
2. KRYTERIA FRAZEOLOGICZNOŚCI
Zgromadzone z różnych prac przez Andrzeja Bogusławskiego:
1. Odtwarzalność → frazeologizmy to nie produkty języka, ale jego składniki. Przywołuje się je z pamięci w gotowej postaci, a nie tworzy za każdym razem na nowo.
2. Wysoka częstotliwość występowania komponentów frazeologizmu w swoim towarzystwie → np. połączenie nie wylewać za kołnierz ma wyższą frekwencję niż jego elementy w towarzystwie innych wyrazów.
3. Wielowyrazowość graficzna.
4. Wielowyrazowość fonologiczna → przynajmniej dwa samodzielne akcentuacyjnie wyrazy (np. na bakier nie spełnia tego wymogu).
5. Nieciągłość → jednostka frazeologiczna jest zbudowana z komponentów, które można przestawiać albo coś między nie wstawić.
6. Nieglobalna fleksyjność → są tutaj trzy możliwości: 1. Każdy z komponentów przyjmuje swoje wykładniki fleksyjne (odmieniają się oddzielnie: białego kruka). 2. Tylko jeden komponent się odmienia, pozostałe są znieruchomiałe fleksyjnie (nie wylewajmy za kołnierz). 3. Żaden komponent się nie odmienia (starej daty).
7. Nieregularność znaczeniowa → znaczenie globalne frazeologizmu nie wynika z sumy znaczeń komponentów, lecz jest nad nimi nadbudowane.
8. Obrazowość → cecha często wymieniana, ale trudna do zdefiniowania. Jest to zdolność jednostki frazeologicznej do wywoływania w umyśle odbiorcy przedstawień, obrazów. W miarę zacierania się motywacji obrazowość ta maleje. Np. w iść na udry, zbić z pantałyku występują nekrotyzmy, tj. wyrazy martwe, nie używane poza frazeologizmem, przez co motywacja jest niezrozumiała, a jednostka frazeologiczna – nieobrazowa.
9. Ekspresywność → frazeologizmy to produkty tzw. wtórnej nominacji. Oznacza to, że powstały nie po to, by wypełnić lukę w słownictwie (względy nominatywne), ale po to, by wyrażać emocjonalny stosunek mówiących do tego, o czym mówią.
10. Fragmentaryczność składniowa → frazeologizm nie stanowi zdania w sensie gramatycznym, musi być uzupełniony kontekstem, wprowadzony do zdania.
11. Brak referencji do określonego przedmiotu → frazeologizm nie jest znakiem w sensie logicznym; użytkownik musi ustalić referencję (np. To jest biały kruk).
12. Elementarna słownikowość → frazeologizmy są elementami słownika, języka.
3. DEFINICJA JEDNOSTKI FRAZEOLOGICZNEJ (za Lewickim)
➔ Względnie stabilne, utrwalone społecznie połączenie wyrazów, nieregularne w planie wyrażania (tj. w planie formalnym) i/lub w planie treści.
➔ Żeby uznać twór za jednostkę frazeologiczną, musi on spełniać przynajmniej dwa z trzech poniższych kryteriów:
1. Minimum dwuakcentowość.
2. Zbudowana zgodnie z regułami współczesnej gramatyki z komponentów współcześnie utożsamianych z wyrazami.
3. Nieciągłość.
➔ Nieprototypowe jednostki frazeologiczne spełniają tylko jedno z kryteriów albo nie spełniają ich wcale. np. hokus-pokus i fiu-bździu spełniają tylko kryterium pierwsze (dwuakcentowość). Od dawna – tylko kryterium trzecie (nieciągłość); według zasad współczesnej gramatyki powinno być od dawnego, bo nie ma dziś pprzymiotnika dawien. Według Lewickiego tego typu jednostki można arbitralnie uznać za frazeologizmy; decydować ma o tym tradycja leksykograficzna.
➔ Wyróżniki jednostki frazeologicznej (za Lewickim):
1. Wielowyrazowość → są tu dwa stanowiska: niektórzy badacze uważają, że komponenty frazeologizmu nie są wyrazami, ani z punktu widzenia gramatyki, ani semantyki. Nie jest to jednak prawda (choć oczywiście część komponentów się całkowicie lub częściowo desemantyzuje , deleksykalizuje) – ludzie mówią np. dzieci pluły sobie w brody zamiast poprawnego w brodę, bo uważają komponenty tego frazeologizmu za normalne wyrazy. Za
obligatoryjne
2. tym stanowiskiem przemawiają też wszelkie defrazeologizacje.
3. Względna stabilność.
4. Utrwalenie społeczne → miernikiem tej cechy jest odnotowanie jednostki w słowniku.
5. Nieregularność → znaczeniowa i formalna (!od dawna zamiast poprawnego gramatycznie od dawnego; !sterany życiem zamiast sterany przez życie – dawny syntetyczny narzędnik sprawczy; !wyjść za mąż zamiast za mąż – dawna końcówka biernika równa mianownikowi; !leżeć bykiem zamiast leżeć jak byk – dawny syntetyczny narzędnik porównawczy).
6.
fakultatywne
7. Obrazowość.
8. Ekspresywność.
aniona