Wstęp Zakończony włanie XX wiek skłania do zastanowienia się i refleksji na temat jego znaczenia i konsekwencji dla dalszych losów ludzkoci. Do truizmów należy spostrzeżenie, że był to wiek niesłychanie dynamiczny i bogaty w wydarzenia, tak pozytywne, jak i o negatywnych skutkach. Dynamikę tę zapowiadał już poprzedni wiek XIX, który rozpoczšł proces uprzemysłowienia i szybkiego rozwoju. Rok 1900 nie stanowił cezury rozdzielajšcej epoki. Procesy zapoczštkowane w XIX wieku trwały nadal aż do 1914 r. Dopiero wybuch wielkiej wojny, która trwała przeszło cztery lata i spowodowała wielkie zmiany, w skali globalnej, jak i w odniesieniu do poszczególnych osób, spowodował istotny przełom w wydarzeniach. Stšd niektórzy historycy chcš, by nowy wiek datować nie kalendarzowo od 1901 r. lecz od wybuchu tej wojny w 1914 r. Wojna zakończyła się rewolucjš, która generalnie przekształciła całš Europę i w pewnym sensie wiat w całoci. Wojna zrodziła nowe ideologie i ruchy społeczno-polityczne, jak np. komunizm, faszyzm, narodowy socjalizm, a następnie dyktaturę proletariatu, drugš wojnę wiatowš i podział wiata na dwa wzajemnie zwalczajšce się systemy polityczne. Była to także wojna prowadzona innymi metodami i w inny sposób. Nazwano jš zimnš wojnš". Trwała ona do rozpadu ZSRR i obozu państw socjalistycznych w latach 1989- 1991. Stšd zakończenie tej rywalizacji wydawało się tak wielkim wydarzeniem, iż wielu publisystów uznało jš za moment kończšcy ten burzliwy i bogaty w wydarzenia wiek. Tymczasem 11 wrzenia 2001 r. terroryci islamscy dokonali ataku na Stany Zjednoczone wywołujšc nowy szok w wiecie. Dopiero ten fakt właciwie skończył burzliwe dzieje XX wieku. W tym momencie dopiero wiat wkroczył w nowy XXI wiek globalizacji i zwišzanych z niš przeobrażeń Wiek XX był jednoczenie okresem rozpadu tworzonego w XIX w. systemu kolonialnego i wyzwalania się ludów i narodów z zależnoci kolonialnej i politycznej oraz szybkiego rozwoju gospodarczego, w którym szczególnš rolę odegrały Stany Zjednoczone Ameryki; przyjęły one niekwestionowanš rolę przywódczš w skali globalnej w wiecie. Niezależnie od wojen i rewolucji wiek XX przyniósł wielki skok w rozwoju badań naukowych i techniki. Rozbito jšdro atomu i przystšpiono do korzystania z energii jšdrowej. Zbudowano rakiety i podjęto pierwsze loty na inne planety. W wieku tym, człowiek po raz pierwszy postawił swš stopę na księżycu oraz wysłał sondy na inne planety. Generalnie bioršc znany dotšd wiat okazał się mały i ciasny. Ziemia została zmierzona, zważona i zbadana. Człowiek poznał lepiej sam siebie, przeprowadzajšc wiele badań i eksperymentów biologicznych i medycznych. Zlikwidowano lub ograniczono wiele chorób i plag gnębišcych dotšd ludzkoć. Ludzie uzyskali duże możliwoci przedłużenia życia jednostki i całych narodów. Przeciętna długoć życia ludzkiego uległa wydłużeniu. Znacznej poprawie uległy warunki życia. Znakomity skok uzyskano w rozwoju komunikacji i łšcznoci; wiat przekształcił się w jednš wielkš wioskę, której mieszkańcy mogš bez przeszkód porozumiewać się szybko ze sobš, podejmować wspólne działania i badania. W tej sytuacji rozbudowie uległy też badania historyczne. Ludzie XX wieku pasjonowali się przede wszystkim archeologiš, antropologiš, paleontologiš, odkrywajšc zapomniane cywilizacje i kultury. Badania te prowadziły do wniosku, że cywilizacja ludzka istnieje o wiele dłużej niż dotšd sšdzono. Istotne zmiany w poznaniu wiata i człowieka nastšpiły na skutek badań realizowanych w latach 1950-1970, a więc już po II wojnie. Historię wiata szacowanš w poczštku XIX wieku na kilka tysięcy lat wydłużono do wielu milionów lat. Wielkiego znaczenia nabrały badania wierzeń i mitów oraz badania zachowań poszczególnych jednostek i zbiorowoci. Na tej podstawie podjęto prognozowanie przyszłoci. Poczynania te wydajš się nadal bardzo skomplikowane i trudne do realizacji. Mimo rozwoju badań i rozszerzenia wiedzy o człowieku i przyrodzie przyszłoć można prognozować jedynie w ogólnych zarysach. Ludzie interesowali się nie tylko odległš przeszłociš ale również tš najbliższš. W miarę upływu lat badali też dokonania ostatnich dni. Wiedza o minionym XX wieku jest już bardzo duża. O wydarzeniach tego wieku powstała już wielka literatura, obejmujšca tak badania szczegółowe, monograficzne, jak i opracowania syntetyczne, obejmujšce dzieje wiata w całoci. Na szczególnš uwagę zasługiwały konflikty zbrojne i wojny. Im też powięcono najwięcej opracowań. Uwagę przycišgały też odkrycia geograficzne i naukowe. Pasjonowały one zwłaszcza młodzież, która przejawiała nadal wielkš pasję w poszukiwaniu prawdy i pogłębianiu swej wiedzy. Poszczególni badacze historii XX wieku sš na ogół zgodni w ocenach najważniejszych wydarzeń. Występujš jednak między nimi poważne różnice zdań w rozkładaniu akcentów i ferowania ocen wydarzeń bardziej szczegółowych i kontrowersyjnych ideologicznie. Nadal jedne nurty i kierunki ideologiczne i polityczne ocenia się bardziej krytycznie lub bardziej łagodnie. Oceny te nie sš stałe w czasie. Wydarzenia, ludzie i ruchy polityczne oceniane negatywnie lub krytycznie w jednej epoce nabierajš innych wymiarów w innych epokach lub w ocenie innych badaczy. Fakt ten powoduje, iż historycy nie sš w stanie opracować jednolitej oceny XX wieku ani ustalić miarodajnych do tej oceny faktów i wydarzeń. Jedni z nich akcentujš dzieje ideologii i ruchów politycznych, inni zajmujš się dziejami gospodarki, jeszcze inni kwestiš społecznš czy badaniami kosmosu. W wielu krajach podejmowano już próby opracowania syntezy wiedzy na temat rozwoju wiata w XX wieku. Przodujš w tym badacze krajów anglosaskich, Niemcy i Francuzi. Niektóre z tych prac przetłumaczono już na język polski. Oryginalnych polskich, opracowanych przez polskich historyków, syntez historii wiata w XX wieku jest jednak niewiele. Historycy polscy do tego czasu bardziej interesowali się dziejami niektórych państw i Europy, której powięcili wiele monografii i syntez. Natomiast dzieje wiata XX wieku w całoci nie znalazły w Polsce jeszcze wielu dziejopisów. W roku 1934 w Polsce wydano pracę zbiorowš pod redakcjš Henryka Mocickiego i Jana Cynarskiego pt. "Historia XX wieku". Jest to pierwsze polskie wydawnictwo podejmujšce ten problem ale wykładem swym sięga tylko wielkiego kryzysu ekonomicznego lat 1929-1933. Synteza Ludwika Bazylowa wydana po raz pierwszy przez Ksišżkę i Wiedzę w 1981 r., obejmuje tylko okres do końca I wojny wiatowej (1789-1918). Seria PWN kończy się syntezš Janusza Pajewskiego obejmujšcš historię powszechnš okresu 1871-1918. Miała ona już kilka wydań, ale swym wykładem sięga też tylko do końca I wojny wiatowej. Syntezy poszczególnych państw Ossolineum majš bardziej monograficzny charakter. Przedstawiono w nich dzieje wielu różnych państw, ale nie sš to syntezy historii wiata XX wieku w całoci. Natomiast dotychczasowa seria Wydawnictwa Poznańskiego pt. "Zrozumieć dzieje" ma nieco innych charakter. Opracowanie Tomasza Schramma w tej serii, pt. "Wiek XX" (Poznań 1999) ma bardzo popularny charakter. Ideę przedstawienia wielkiej syntezy historii powszechnej XX wieku podjęło Wydawnictwo Kurpisz w Poznaniu, które w latach 1999-2000 wydało serię prac prezentujšcych dzieje XX wieku. W serii tej opublikowano: Stanisław Sierpowski, Historia powszechna XX wieku. Między wojnami 1919-1939 (Tom 1 i 2; Poznań 1998, 1999); Antoni Czubiński, Druga wojna wiatowa (Tom 1 i 2; Poznań 2000) i Wiesław Olszewski, wiat po roku 1945 (Tom 1 i 2; Poznań 2000, 2001). Wraz z monografiš I wojny wiatowej Janusza Pajewskiego stanowiš one pewnš całoć prezentujšcš dzieje XX wieku. (...) Historia tradycyjna - pisze Edgar Morin - opisała nam wrzawę i wciekłoć bitew, zamachów stanu, szaleńczych ambicji. Unosiła się na grzbiecie fal i zawirowań, w których nowa historia" widziała jedynie pianę wydarzeń. Ta nowa historia, dzi już mocno przestarzała, opierała się na tezie, że prawda o przeszłoci kryje się w determinizmie ekonomiczno-społecznym. Potem stała się etnograficzna, wieloaspektowa. Dzi wydarzenie i przypadek, które gwałtownie wkroczyły do nauk fizycznych i biologicznych, powracajš do nauk historycznych. Nie mówi się już o pianie, lecz o wodospadach, wartkim nurcie, zmianie biegu historycznego potoku (...) Antropologia historyczna powinna rozpatrywać łady, niełady, organizacje sobie przeciwstawne lub wchodzšce ze sobš w kombinacje i mieszajšce się z sobš w cišgu czasu historycznego w korelacji z potencjałem ładu - nieładu - organizacji właciwymi umysłowi/mózgowi Homo sapiens-demens. Powinna rozpatrywać różne formy organizacji społecznej, jakie pojawiły się w czasie historycznym, poczšwszy od Egiptu faraonów, Aten Peryklesa, aż po współczesne demokracje i totalitaryzmy jako przejawy potencjału antropo- społecznego". Prezentowana Czytelnikowi nowa wersja historii powszechnej XX wieku stanowi ujęcie porednie pomiędzy popularnym ujęciem T. Schramma a szczegółowymi opracowaniami zaprezentowanymi przez Wydawnictwo Kurpisz. Nawišzuje ono do serii PWN i prezentuje bardziej poszerzonš , a nie zupełnie skrótowš i popularnš wersję historii powszechnej XX wieku. Oddajšc ten tom w ręce Czytelnika autor ma nadzieję, że przybliży on w pewnym sensie skomplikowane dzieje wiata i ludzkoci ostatniego wieku. Znajomoć tych dziejów może okazać się przydatna w interpretowaniu wydarzeń bieżšcych i prognozowaniu najbliższej przyszłoci.
ptomaszew1966