7. Na drodze do Ligi więtej Podczas gdy Radziwiłł kłócił się z władzami Wenecji, których skrupuły dotyczšce higieny wynikały z obawy przed niezadowo- leniem Porty, i otrzymał wprost z Rzymu radę, by się dłużej na próżno nie przemęczać, negocjacje dotyczšce sojuszu austria- cko-polskiego przeszły w zręczniejsze, mniej janiepańskie, a mi- mo to delikatniejsze ręce. Pani Małgorzata Kotowska, małżonka pewnego królewskiego sekretarza i zaufanego Radziwiłłów, którš Bethune rekomendował "autant d'estime et d'amitie qu'elle en merite",1 a która za odpowiedniš rekompensatę obiecała fran- cuskiemu ambasadorowi sprawozdanie ze wszystkich swych po- czynań, zajęła się w Pradze wraz z innym klientem Radziwiłłów, Platerem, sprawami polskiego dworu z tak wielkim powodzeniem i zręcznociš, że pod koniec roku przymierze obronne między Leopoldom I i Janem III było gotowe do akceptacji. Buonvisi dopomógł ze swej strony i w ten sposób tajna konferencja z 8 stycznia 1680 roku przesłała Zierowskiemu polecenie, by za- proponował w Warszawie sojusz, w celu wspólnej obrony prze- ciwko sułtanowi. Propozycję miało rozważyć zebranie senatorów, ministrów i posłów wybranych na ostatni sejm, zwołane 11 stycznia w War- szawie. Na sesji tej Martelli i Zierowski zmierzyli swe siły z si- łami Bethune'a i Francuz zatryumfował raz jeszcze, chociaż nie otrzymał najmniejszej pomocy od swego rzšdu. Większoć obec- nych odrzuciła sojusz obronny, uznała natomiast za zasadniczy sojusz ofensywny. O burzliwych debatach, które miały zostać utrzymane w tajemnicy, dowiedzieli się wszystkiego nie tylko najbardziej zaangażowani w tę sprawę obcy dyplomaci. Dzisiaj 1 wyrazami uznania i przyjani, na jakie zasługuje Na drodze do Ligi więtej wiemy, że przyczyn decyzji tej "konwokacji" nie należy spro wadzšc jedynie do intryg Bethune'a. Raczej trzeba na tym na miastkowym sejmie dopatrzeć się oddziaływania wewnętrznyci politycznych planów, które wyjawili Sobiescy prawdopodobni ze względu na wojnę z Turcjš. Poszczególne punkty programu, jaki nakrelił sobie władcę były ze sobš w nierozerwalnym zwišzku. Gdy Jan III zawiera lub rozwišzywał przymierza, mylał wówczas również o wspar ciu, jakiego mu one mogš dostarczyć dla stworzenia silnej mo narchii dziedzicznej, miał przed oczyma małżeństwo wybraneg przez siebie następcy i jego prawa do tronu. I odwrotnie, stwo rżenie nowoczesnego absolutnego państwa miało zapewnić Polsc szansę umocnienia się na zewnštrz, tak w czasie wojny, jak i po koju. Podczas pierwszych lat swego panowania musiał się mo narcha przede wszystkim zajmować obronš przed tureckim nie bezpieczeństwem. Dyplomacja i sprawy militarne pochłaniały g prawie bez reszty. Następnie należało stworzyć dobrze zorgani zowanš partię królewskš i - dla Polski niezbędny warunek - zebrać potrzebne rodki finansowe. Teraz, w momencie pokój europejskiego - każdy zdawał sobie sprawę, jak jest on kru chy - przed wznowieniem walki z niewiernymi i wobec szwan kujšcego zdrowia króla, jak i ze względu na wiek obecnie trzy nastoletniego księcia Jakuba, tym pilniejsza stała się reform konstytucji. Jan III, przygotowujšc jš, miał trzech najbliższyc współpracowników: swego kuzyna prymasa Wydżgę, swojeg szwagra kanclerza wielkiego koronnego Wielopolskiego i dotych czasowego ambasadora w Istambule Jana duńskiego, swego dłu goletniego powiernika. Wszyscy trzej, jak dotychczas, zaliczać się do przyjaciół Francji. Uzupełniali się też wzajem swoim tem peramentem. Prymas, leniwy i gadatliwy, dowcipny, inteligentny i powier2 chowny, był jakby powołany do tego, by ten niepopularny rodę zaradczy uczynić dla senatu i posłów ziemskich możliwym d przełknięcia. Wielopolski, poważny, solidny, milczšcy i z grunt uczciwy - on jeden odmawiał wcišż każdemu przyjęcia pens; bšd darów pieniężnych; oczywicie był dostatecznie bogaty, b sobie pozwolić na tę bezinteresownoć - musiał redagować prc jekty prawodawcze. Gniński za, chociaż przesšdny i niezwyk] kapryny, był dzięki swoim wybitnym przymiotom umysłu włas ciwym człowiekiem do każdej intrygi, niezrównanym strategiei i wypróbowanym taktykiem polskiego parlamentaryzmu, do teg 138 Rozdział 7 nie mniej uzdolnionym dyplomatš. "Beaucoup d'esprit, un des | plus fins et des plus adroits du royaumer",1 "canning, crafty, and of long experience"2 - tak przedstawiajš tego właciwego ! spiritus rector zagranicznej i wewnętrznej polityki Sobieskiego ! w latach poprzedzajšcych wielkš wojnę tureckš dwaj, tak wy- soko cenieni, obcy obserwatorzy, jak de Lumbres i Hyde. Z tego współdziałania króla z jego trzema doradcami, a przede wszystkim z jego władczyniš Marysieńkš, powstał w kwietniu 1679 roku projekt Wielopolskiego, konstytucja uwzględniajšca w zupełnoci wymagania czasu i miejsca. Tak więc utrzymane w niej zostały liberum veto i kilka innych schlebiajšcych pol- skiej odrębnoci, samych w sobie dziwacznych, ba, nawet szkod- liwych postanowień, na przykład to, że władcy wolno wydawać akta tylko po łacinie lub po polsku, że może nadawać tytuły wy- łšcznie ważne za granicš. Najistotniejszym jednak było wzmoc- nienie władzy królewskiej. Elekcja miała być zachowana - Jan III chciał wprowadzić monarchię dziedzicznš na drodze fak- tów, a nie poprzez prawo - jednakże odbywałaby się, na wzór konklawe, w cišgu dwudziestu dni. Monarsze miałyby zostać przydane stałe organa doradcze, a władza hetmanów, która mo- gła prowadzić do tworzenia siły przeciwnej królowi, miała być ograniczona przez stworzenie liczniejszych stałych stanowisk do- wódczych. Regularny żołd dla stałego wojska, stworzenie z Ukrainy pogranicznego księstwa, zakaz obecnoci stałych obcych posłów - to były podstawy polskiego dobrobytu, po- mylnoci polskiego państwa. Projekt uzupełniono jeszcze kon- ceptami, które ograniczały liberum veto, jak to tylko było możli- we, i stanowiły regułš decyzję większoci. Za wszystkimi tymi szczegółami kryła się, oczywicie, wcišż ta sama myl zasadnicza, żeby pozbawić władzy oligarchię i za- pewnić królowi właciwe kierownictwo wszystkimi sprawami dotyczšcymi państwa. Jeli już myl ta doszła do głosu, nawet pod tak niewinnym nagłówkiem jak reforma porzšdku obrad, wówczas rozgorzały namiętnoci. Podobnie zdarzyło się również, gdy wyledzono, że dwór przez sprzedaż wyższych urzędów za- pewnia sobie poważne rodki finansowe, szczególnie jednak obu- rzano się wtedy, gdy próbował on jakimikolwiek okrężnymi dro- 1 umysł żywy, jeden z najprzenikliwszych ł najsprawniejszych w całym królestwie 2 zdolny, przebiegły i bardzo dowiadczony Na drodze do Ligi Swięte]_ gami zapewniać pierwszeństwo najstarszemu księciu i innym członkom królewskiej rodziny przed pozostałymi obywatelami państwa. W XVII wieku owe, dla nas mieszne, kłótnie ceremonialne, te debaty o pierwszeństwo przy stole i na sali balowej były w swej istocie wyrazem walki o zewnętrzne oznaki władzy. Kiedy Sobiescy uparcie walczyli o miejsce, które zajmowała siostra Jana III czy ojciec Marysieńki, kiedy chciano chłopca Jakuba poprzez najosobliwsze podstępy w jaki sposób wyróżnić - tak, na przykład, podczas pewnej procesji w ostatnim momencie wsu- nšł się on między ojca i najwyższych rangš senatorów; wówczas natychmiast marszałek wielki koronny skłonił swš buławę i za- przestał sprawowania urzędowej funkcji - znaczyło to wtedy dla znawcy tyle, co: my Sobiescy i nasi najbliżsi jestemy ludmi wyjštkowego rodzaju, znaczymy więcej niż zwykli miertelnicy; mamy owo wyjštkowe prawo do władzy. I dlatego "republikań- scy" magnaci bronili się przed każdym hołdem dla królewskiej rodziny, przed małżeństwem Jakuba z obcš księżniczkš, przed paktami z obcymi dworami, krótko: przed wszystkim dosłownie, gdyż zza wszystkiego szczerzyło zęby w umiechu widmo abso- lutyzmu. Również zza nabożnego malowidła, które nosiło podpis "Chrzecijańska liga przeciwko niewiernym". Tylko więc dlatego większoć uczestników konwokacji ze stycznia 1680 roku grzmia- ła przeciwko sojuszowi obronnemu, że został on zaproponowana przez dwór, i żšdała ofensywnego przymierza z cesarzem, ponie- waż uchodziło ono za niemożliwe. Tej krajowej opozycji przyszłe z pomocš obca intryga. Z poczštku byli to drobni truciciele Baluze i Piccinardi, ter pierwszy Francuz, ten drugi Włoch w służbie cesarskiej; oba, starali się pracowicie utopić w błocie i brudzie Sobieskiego i Po- laków. Pełne nienawici plotki Baluze'a stworzyły w Wersali wrażenie, że Jan III i jego małżonka ulegajš karygodnej wpro żšdzy chciwoci, że trwoniš życie na najgłupszych i najnikczem niejszych rozrywkach, a cały naród odnosi się do nich z odrazš Piccinardi natomiast donosił, że Jan III oszukuje cesarza, Węgrze tak dzi, jak przedtem otrzymujš pomoc z Polski, a o wojnii z Turkami nikt w tym kraju nie myli poważnie. Sobieski, kto remu skończyła się już cierpliwoć i który wiedział od dawni o podżegawczych intrygach obu złoliwych kreatur, zażšdał \ lutym 1680 roku od ich przełożonych, żeby położyli kres teg rodzaju korespondencji. Włoch został wydalony z kraju, Balu 140 Rozdział 7 ze'owi wolno było jaki czas przebywać w ukryciu poza Warsza- wš, następnie po kilku miesišcach zniknšł całkowicie z powierzch- ni polskiej ziemi. Niestety, raporty ambasadora Bethune'a nie przyczyniały się w rezultacie do niczego lepszego niż doniesienia podwładnego mu agenta, mimo że markiz dumnie się wzbraniał, by wymie- niano go w jednym rzędzie z tamtym człowiekiem. Małostkowoć i krótkowzrocznoć owego wysoko postawionego przedstawiciela Francji była jeszcze bardziej pożałowania godna, gdyż objawiała się w szczególnej nieumiejętnoci wczuwania się w mentalnoć ludzi, z którymi Bethune miał kontakt na co dzień. Nieumiejęt- noć ta brała się z sieci intryg...
ptomaszew1966