10

Krzysztof Noweta                                                                                    Kalisz dn. 21.10.2002 r.

Nauczyciel Zespołu

Szkół Budowlanych w Kaliszu

„Wybrane aspekty profilaktyki antysuicydalnej”.

1.     Szkic sytuacyjny:

Sytuacja egzystencjalna współczesnego człowieka, poddanego transformacjom gospodarczym, społecznym, politycznym, kulturowym czy religijnym, jest bardzo powikłana i trudna. Stoi on w obliczu kryzysu wartości, doświadcza ekspansji negatywnych obyczajów, pustki egzystencjalnej i boryka się z wielkimi zagrożeniami.[1] Uczestnicząc w życiu społecznym nastawionym na osiąganie wartości konsumpcyjnych (charakterystycznych dla epoki postindustrialnej i jej obecnej fazy usługowej) doświadcza krzywdy i niesprawiedliwości. Przestaje ufać i z przerażeniem myśli o dniu jutrzejszym. Zazdrości wszystkim wszystkiego, nie potrafi znaleźć się wśród innych, nie postrzega ich jako partnerów, lecz jako wrogów stojących na drodze do osiągnięcia obranych celów. Zamiast wspólnie organizować czas, poszerzać horyzonty myślowe, uczestniczyć w świecie trwałych wartości, szuka on zapomnienia w alkoholu i innych formach ucieczki, np. w samobójstwie. Powodem nieustannej troski człowieka i częstym źródłem jego patologicznych lęków, są – jak wykazują badania – obawy przed: chorobami, starością, wojną, złymi ludźmi, gwałtami, napadami, wszelkimi innymi formami przemocy, utratą pracy, bliskich czy własną śmiercią. W obliczu takich zagrożeń ludzie tracą sens życia. Także poczucie pustki życiowej z pewnością najbardziej zagraża nam współczesnym.[2] Skala wartości człowieka w tak trudnej rzeczywistości często ulega zakłóceniu. Zniechęcony, znużony i pogrążony w beznadziei człowiek traci w końcu odniesienie do ostatecznych wartości, do Boga. Jego głęboką tęsknotę do szczęścia, której spełnienie jedynie w Bogu mogłoby nastąpić, próbuje zaspokoić przez powierzchowne, nazbyt przemijające wartości. W ten sposób tęsknota do szczęścia staje się rządzą coraz łatwiejszego i przelotnego użycia. Zamiast spodziewanej pełni, czeka człowieka w końcu pustka wewnętrzna i niechęć do życia.[3] Wiele rozczarowanych tym faktem osób, nie widzących możliwości wyjścia z takiej sytuacji, wyizolowanych, pozbawionych przyjaciół, pogrążonych w rozpaczy, skrzywdzonych, zaczyna myśleć o tak drastycznym rozwiązaniu tego impasu, jak samobójstwo. I jeśli w porę nie nadchodzi pomoc z zewnątrz, to niestety część tych osób dokonuje aktu autodestrukcji.

2.     Profilaktyka antysuicydalna.

W obliczu powyższych rozważań rodzi się potrzeba dokonania analizy możliwych strategii i form przeciwdziałania zachowaniom samobójczym oraz wyodrębnienia tych grup społecznych, do których w pierwszym rzędzie takie inicjatywy winny być kierowane.

2.1.          Strategie profilaktyczne.

Erwin Ringel - austriacki suicydolog - powiada, że co najmniej 80 % przypadków samobójstw (jeśli nie wszystkie), były uprzednio zapowiadane ściśle określonymi sygnałami, które nazwał występowaniem syndromu presuicydalnego. Jego decydującymi elementami są: zawężenie, hamowana i skierowana przeciw sobie agresja oraz fantazje samobójcze.[4] „Psychiczne zahamowania, które tworzą zespół presuicydalny można usunąć, istnieje wiele możliwości pomocy w przypadku poszczególnych konstelacji problemowych (...). Najpierw jednak należy przekazać podstawową rzeczową informację, która pomaga bliźniemu poznać i zrozumieć proces prowadzący do samobójstwa, a potencjalnemu samobójcy ukazać konieczność i możliwość leczenia jego teraźniejszego stanu i chronić go tym samym przed zbyt wczesnymi reakcjami”.[5]

Wnioskując z powyższych możemy stwierdzić, że pierwszą strategią, która wyłania się na polu działalności antysuicydalnej jest gruntowne zapoznanie społeczeństwa z mechanizmem powstawania i funkcjonowania zespołu presuicydalnego. Sam Ringel powiada jednak, że w przeważającej większości przypadków dochodzi do przeoczenia sygnałów tego zespołu przez społeczeństwo.[6] Trzeba zatem wspomóc powyższą strategię projektami, które doprowadzą do wystarczającej mobilizacji społeczeństwa w dostrzeżeniu i udaremnieniu mechanizmów prowadzących do samobójstwa. Podążając za cytowanym wyżej suicydologiem wyłonimy więc kolejne trzy wspierające strategie.

Drugą proponowaną tu strategią będzie przeciwdziałanie i naprawa zaburzonych stosunków międzyludzkich. Na czoło wysunie się potrzeba przemiany relacji społecznych w kierunku żywej obecności; tak by wyróżnikiem tych relacji były: gotowość znalezienia czasu dla drugiego człowieka, prowadzenie z nim dialogu, znajomość jego motywacji i przeżyć oraz głęboki szacunek wobec powyższych przejawów uznania godności drugiego.[7]

Na trzecią pozycję wśród strategii wychodzi konieczność zmiany społecznego nastawienia do outsajderów i ludzi słabych. Izolowanie osób różniących się od nas statusem ekonomicznym, słabych socjalnie wszystkich rodzajów, chorych psychicznie, nadmiernie wrażliwych, należących do mniejszości narodowych, różnych rasowo, jest zaprzeczeniem ich osobowej godności. Jest wreszcie pogłębianiem ich alienacji a przez to popychaniem ku autodestrukcji. Potrzeba więc przyznania im należnego miejsca i troski nie tylko w strukturach państwowych, społecznych lecz nade wszystko w świadomości i wrażliwości każdego z nas.[8]

Do czwartej strategii może należeć rozwój i pogłębienie wiedzy suicydalnej poprzez współpracę i zaangażowanie naukowców różnych dyscyplin z suicydologami. Dogłębne poznanie tego ludzkiego fenomenu, wszystkich jego aspektów, uwarunkowań, struktury i możliwości rozwiązań pozwoli coraz skuteczniej przeciwdziałać zjawisku samobójstwa i minimalizować jego następstwa. Istotne jest także mądre kształtowanie postaw wobec obserwowanych aktów suicydalnych i takie wyważanie stanowisk społecznych, które nie będzie ani przemilczaniem ani sensacyjną przesadą.[9]

Podejmowane działania w tworzeniu programów i strategii wychowawczych w dziedzinie profilaktyki suicydalnej mogą być – moim zdaniem – wzbogacone o osiągnięcia amerykańskiego badacza problematyki uzależnień W.B. Hansena. Wydaje się bowiem możliwa korelacja jego osiągnięć związanych z oceną skuteczności strategii realizacji programów profilaktyki uzależnień z wykorzystaniem ich w działalności antysuicydalnej. W „Raporcie dla Ministrów Stanów Zjednoczonych”[10] przedstawia on gradacje skuteczności strategii w oddziaływaniach na młodzież. Do grupy projektów oddziaływań omówionych powyżej chciałbym również dołączyć z pracy Hansena jeszcze cztery.

Piątą z kolei strategią mogą być więc oddziaływania dotyczące zmiany przekonań normatywnych społeczeństwa. Należy zakwestionować nieprawidłowe oczekiwania i przekonania społeczeństwa, np.: co do skali tego zjawiska, a w ich miejsce podać prawdziwe. Fenomen samobójstw, jak wskazują badania, objawia się jako „zaraźliwy”, jeśli więc zostanie obalony fatalistyczny obraz przekonań, że bardzo wielu młodych właśnie przez samobójstwo rozwiązuje problemy (choć wg. badań jest to najaktywniejsza w tym zakresie grupa), wtedy być może nastąpi spadek naśladowczych aktów autodestrukcji. Uważam, że warto by zbadać jaki procent młodych prawidłowo rozwiązuje swoje problemy czy kryzysy, nie uciekając się do samounicestwienia i miast epatować wskaźnikami samobójstw, wskazywać na liczbę rozwiązań prawidłowych.

Szóstą propozycją strategiczną jest praca nad rozwojem ku uczestnictwu w świecie wartości i kształtowaniu własnej hierarchii wartości. Człowiek kierując się w swoim rozwoju ku wartościom, ujmując je odpowiednio i służąc im, nie tylko odpowiada na ich przyciągające ku sobie wezwanie, lecz przede wszystkim samego siebie rozwija i kształtuje jako wartość.[11] Biorąc pod uwagę normę personalistyczną w rozwoju osoby należy pamiętać, że jest ona takim bytem, dla którego właściwe i pełnowartościowe odniesienie stanowi miłość. W przesłaniu etycznym tej normy zawiera się zawsze obowiązek afirmacji ponadrzeczowej i ponadkonsumpcyjnej wartości osoby ludzkiej.[12] Aby owo afirmowanie miłością przyjęło właściwy kształt potrzeba, by jako podstawę dla hierarchii miłości i hierarchii wartości w człowieku przyjąć pierwej hierarchię bytów.[13] Miłość niższą podporządkować miłości wyższej, skierowanej ku Bogu. Od jakości tego uporządkowania bowiem zależeć będzie czy serce człowieka zrodzi dobro czy zło; czy doprowadzi w działaniu do rozwoju cnót czy też popchnie przez degradację do bestialstwa lub autoagresji.[14] Człowiek dla zachowania swej równowagi psychicznej, dla prawidłowego rozwoju osobowości i normalnego funkcjonowania w społeczeństwie nieodzownie potrzebuje wartości. Wartości oraz uzewnętrzniające je cele i dążenia życiowe są z kolei wyznacznikiem ludzkich zachowań, nadają kierunek osobowemu rozwojowi. Wybór określonego systemu wartości stanowi w istocie o filozofii życia danego człowieka. Jeżeli ów człowiek w konsekwencji życia zdoła uzasadnić swe działania dzięki obranej hierarchii wartości, to działania te nabiorą sensu. Wartość celów i motywów naszej działalności jest bowiem tym, co decyduje o sensowności naszego życia. Sens życia, który chcemy osiągnąć, nie wyraża się w ramach czysto teoretycznych, ani wyłącznie w kategoriach praktycznych, lecz w wymiarach wartości do realizacji, do udziału w nich, jest to więc sens aksjologiczny.[15] Uważam, że rozwój w kierunku odnalezienia takiego sensu życia jest wyjściem na przeciw zagrożeniu, jakie niesie ze sobą zawężenie świata wartości, będące jedną z cech syndromu presuicydalnego.

Siódmą strategią działań antysuicydalnych może być ukazywanie alternatywnych sposobów życia człowieka. Istotnym czynnikiem zespołu presuicydalnego jest także zawężenie sytuacyjne, w którym „okoliczności przeżywane są jako zagrażające, nie ulegające zmianom, nie dające się przezwyciężyć, a więc jako warunki posiadające przemożną siłę.[16] Wydaje się więc pożądane, by młody człowiek w swym rozwoju został niejako wyposażony w szeroki wachlarz propozycji, zachowań i rozwiązań, z których mógłby skorzystać w przyszłości znajdując się w trudnych sytuacjach.

Ósmą i ostatnią propozycją strategii antysuicydalnych będzie zwiększanie dostępności do różnych form pomocy w kryzysie. Ten projekt, ściśle złączony z poprzednim jest właściwie urzeczywistnianiem tych propozycji w profesjonalny i strukturalny sposób. Wiąże się z tworzeniem miejsc pomocy, z udostępnieniem szerokiej społeczności informacji o tych miejscach, jak również ze zwiększeniem jakości i rodzaju proponowanych rozwiązań.

Wysuwane przeze mnie propozycje strategii z pewnością nie wyczerpują wszystkich możliwych projektów oddziaływań, uważam jednak, że mogą one stanowić cenną wskazówkę w budowaniu integralnych systemów zapobiegawczych. Na podstawie analiz i obserwacji sądzę bowiem, że tylko integralne podejście do problemu samobójstw, korzystające z wielu dostępnych metod i środków, biorące pod uwagę wszelkie uwarunkowania tego fenomenu, może dać realne rezultaty zapobiegawcze.

2.2.          Adresaci profilaktyki antysuicydalnej oraz niektóre propozycje form zapobiegawczych.

Termin „zapobieganie” jest zespołem tych działań, których celem jest zwalczenie pojawiania się i rozwoju określonego zjawiska w danym społeczeństwie. Żadne prawidłowe działanie zapobiegawcze nie może się odbyć bez używania metod, które są stosowane do osiągnięcia zamierzonego celu. Działania zapobiegawcze winny być systematyczne i powiązane ze sobą w ramach dokładnie zaplanowanych i przeprowadzanych programów wielosektorowych. Zgodnie z tradycyjną klasyfikacją oddziaływań zapobiegawczych możemy wyróżnić ich trzy stopnie:

a/ profilaktyka I stopnia – mająca na celu zapobieganie wzrostowi i rozprzestrzenianiu się zjawiska wśród szeroko pojętej społeczności, badająca ewentualne przyczyny danego zjawiska i osłabiająca ryzyko jego powstawania;

b/ profilaktyka II stopnia – mająca na celu zapobieganie rozprzestrzenianiu się i wzrostowi zjawiska w zagrożonej społeczności, w grupach wysokiego ryzyka;

c/ profilaktyka III stopnia – mająca na celu zapobieganie zjawisku nawrotów, często identyfikowana z leczeniem i rehabilitacją.[17]

Brunon Hołyst podaje bardziej rozwiniętą klasyfikację poziomów oddziaływań prewencyjnych:

·        oddziaływanie edukacyjne na całe społeczeństwo w kierunku wyrobienia sobie postaw antysuicydalnych;

·        oddziaływanie na populację potencjalnie zagrożoną pojawieniem się postaw presuicydalnych;

·        oddziaływanie instytucjonalne i pozainstytucjonalne na osoby, które znalazły się już w sytuacji presuicydalnej;

·        oddziaływanie w sytuacji suicydalnej;

·        oddziaływanie na jednostki w sytuacji postsuicydalnej.[18]

Z powyższych zestawień wynika, że pierwszym adresatem jest całe społeczeństwo. Istotną rolę będą tu miały do odegrania: rodzina, szkoła, Kościół oraz media. Profilaktyka domowa, rodzinna, powinna przede wszystkim opierać się na budowaniu właściwych relacji między jej członkami. Powinna prowadzić do tworzenia klimatu wartościowego spędzania wolnego czasu i rozwoju zainteresowań; umiejętności kształtowania charakteru wzrastających w niej osób; wrażliwości sumienia i poszanowania norm, wartości, obyczajów; do kultywowania tradycji i wychowania religijnego oraz szacunku i naśladowania autorytetów. Badania dotyczące wyłonienia czynników chroniących (przed negatywnymi zachowaniami dzieci i młodzieży) ujawniły cztery czynniki potwierdzające powyższe wnioski. Do tego zbioru należą:

-         silna więź z rodzicami, prawidłowe relacje międzyosobowe;

-         zainteresowanie nauką szkolną, hobby;

-         regularne praktyki religijne;

-         respektowanie norm, praw i wartości oraz skłonność do poszanowania autorytetów.[19]

Profilaktyka szkolna powinna brać pod uwagę nie tylko intelekt ucznia, lecz zwrócić baczną uwagę na jego sferę emocjonalną. Kształtować właściwe, osobowe relacje wśród uczniów, stawiać jasne wymagania ze świadomymi konsekwencjami, nie zniechęcać uczniów lecz pozytywnie motywować ich do rozwoju oraz uczyć odpowiedzialności i troski o innych. Tak ukształtowani uczniowie sami mogą być pierwszymi, którzy udzielą wsparcia i odwiodą od samobójstwa zrozpaczonych przyjaciół. Dobrą propozycją jest organizowanie różnych wycieczek krajoznawczych. Na walor antysuicydalny takich wycieczek zwraca uwagę w swoich wykładach suicydolog –  Adam Czabański, rozwijają one bowiem horyzonty ucznia, a ukazując mu piękno świata zwiększają szansę na wyrobienie postaw proegzystencjalnych. Szkoła ma także dużą możliwość tworzenia sytuacji do rozmów i odpowiedzi na problemy nurtujące młodych, a wychowując prorodzinnie może podkreślać wartość życia w każdym jego stadium rozwoju.

Nieocenioną rolę w profilaktyce antysuicydalnej odgrywa Kościół Chrystusa. Prowadzi on bowiem człowieka ku jego osobowej pełni. Dojrzała osobowość nie może być pozbawiona tej wartości, jaką jest Bóg, bo albo będzie to osobowość ku sensowi życia zakotwiczona w Absolucie, w Miłości, albo będzie to życie bezsensowne, zniewolone, życie na własny rozrachunek i własną zgubę.[20] Tak więc religia przyczynia się do profilaktyki antysuicydalnej przez to, że pozwala odnaleźć sens życia, jak i przez naukę o tym, że tylko Bóg jest Panem życia i śmierci.[21]

„Sposób w jaki ludzie korzystają ze środków społecznego przekazu może być źródłem wielkiego dobra i wielkiego zła”.[22] Znane są bowiem przypadki samobójstw naśladowczych dokonanych pod wpływem informacji medialnych. Dlatego narastającą potrzebą obecnych czasów, w których świat jest „globalną wioską”, będzie położenie nacisku na etos przekazywania informacji, tworzenia opinii, ukazywania rzeczywistości. Jan Paweł II w Orędziu na XXXIII Światowy Dzień Środków Społecznego Przekazu w 1999 r. powiada, że „kultura mądrości” winna uchronić medialną „kulturę informacji” przed staniem się bezsensownym gromadzeniem informacji. Ale nie tylko ich ilość, lecz jakość pozostawia dziś wiele do życzenia. Epatowanie przemocą, erotyką, drastycznością tragedii z pewnością nie wzniesie nas ku wyżynom człowieczeństwa, lecz jeszcze bardziej osłabi naszą wrażliwość. Instrukcja duszpasterska o środkach społecznego przekazu Communio et Progressio stwierdza, że: „media są powołane by służyć ludzkiej godności, pomagając ludziom dobrze żyć i uczestniczyć jako osoby w życiu społeczności. Media czynią to, gdy skłaniają ludzi do uświadomienia sobie własnej godności, wnikania w myśli i uczucia innych, kultywowania postawy wzajemnej odpowiedzialności i kształtowania w sobie osobistej wolności, szacunku dla wolności innych i zdolności do dialogu.

Drugim adresatem, wyznaczonym przez profilaktykę II stopnia są grupy podwyższonego ryzyka presuicydalnego. E. Ringel wymienia tu szereg grup społecznych:[23]

a/ ludzie starzy, osamotnieni;

b/ nieuleczalnie chorzy i silnie cierpiący;

c/ osoby uzależnione;

d/ osoby prześladowane z powodów rasowych, religijnych i politycznych, mniejszości narodowe;

e/ uchodźcy;

f/ uciekinierzy, migranci;

g/ kryminaliści;

h/ ludzie przeżywający kryzysy miłosne, małżeńskie problemy;

i/ ludzie w trudnej sytuacji socjalnej;

j/ ludzie młodzi;

k/ osoby najbliższe samobójcom;

l/ ludzie, którzy ulegli ciężkim wypadkom;

ł/ kobiety z syndromem postaborcyjnym;

m/ młode wdowy czy wdowcy;

n/ ofiary molestowania seksualnego, przemocy w rodzinie, sieroty, dzieci z dysfunkcją „kozła ofiarnego” z rodzin alkoholowych.

W rozwój tej profilaktyki powinny zaangażować się struktury rządowe, konieczna jest tu współpraca wielu resortów: oświaty, kultury, pracy, finansów, zdrowia i opieki społecznej, etc.[24] Konieczne jest zaangażowanie samorządów i organizacji pozarządowych. Różnorodność i ilość grup zagrożonych wymaga bowiem skomasowanych wysiłków wielu instytucji. Warto zorganizować w tym celu szkolenia dla grup zawodowych, czy powołać do istnienia w lokalnych środowiskach „Centra zapobiegania samobójstwom”.[25] Troskliwy wgląd w grupy zagrożenia suicydalnego oraz intensywne wsparcie tych ludzi przez społeczeństwo powinno znacznie ograniczyć liczbę samobójstw.[26]

              Ostatnim adresatem znajdującym się w spektrum profilaktyki III stopnia są osoby, które znalazły się już w sytuacji presuicydalnej, osoby znajdujące się aktualnie w sytuacji suicydalnej oraz osoby w położeniu postsuicydalnym. Jak pisze A. Czabański, najbardziej rozpowszechnioną metodą pomocy w takich stadiach jest udzielenie jej drogą telefoniczną.[27] Istotne jest, jak mówi B. Hołyst, by wówczas nawiązać więź z rozmówcą, dokonać oceny kryzysu, pozwolić rozmówcy na wyrażenie uczuć i poszukać możliwych rozwiązań.[28] Nie bez znaczenia jest także udostępnienie pomocy psychiatrycznej, psychologicznej, socjalnej, prawniczej czy duszpasterskiej,  osobie znajdującej się w kryzysie. Niektóre kliniki w Stanach Zjednoczonych proponują także organizowanie grup wsparcia – samopomocowych dla osób przeżywających kryzysy a także dla ich bliskich.

3.     Zakończenie.

Mam świadomość, że praca ta nie wyczerpuje wszystkich aspektów i form profilaktyki antysuicydalnej. Widząc jednak pewne jej braki w jasnym sformułowaniu podstawowych strategii zapobiegawczych pozwoliłem sobie na postawienie wniosków z tego zakresu, a także na krótki rys sytuacyjny i analizę etapów profilaktyki. Podejmując się w swojej codziennej pracy zadań związanych z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych, widzę niektóre styczne tej działalności z profilaktyką antysuicydalną. Dlatego postuluję tutaj zwrócenie bacznej uwagi na dorobek naukowy suicydologów, tak by zagadnienia związane z problematyką samobójstw były bardziej dostrzegane przez specjalistów ds. uzależnień. Postuluję także stworzenie pomostów pozwalających na wzajemną współpracę profilaktyków obu dziedzin. Istotnym wezwaniem dla osób zaangażowanych w profilaktykę antysuicydalną niech będzie stworzenie integralnego i wielosektorowego programu zapobiegania samobójstwom, tak by w swoim zakresie obejmował on (w perspektywie antropologicznej) oddziaływania na wszystkie sfery człowieka; z wykorzystaniem wszelkich możliwych strategii, metod i form profilaktycznych; z zaangażowaniem odpowiednich instytucji i służb społecznych oraz uwrażliwiający na ten problem każdego z nas.

Bibliografia:

1.     Arendarska A., Wojcieszek K., Przygotowanie do profilaktyki domowej, Warszawa 1995.

2.     Balcerowska-Noweta D., Miłość i jej ład wg. ks. Konstantego Michalskiego, Gniezno 1999.

3.     Cekiera Cz., Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych. Metody. Programy. Ośrodki. Zakłady. Wspólnoty, Lublin 1993.

4.     Czabański A., Młodzież wobec samobójstwa, Poznań 1997.

5.     Hansen W.B., School – based Substance Abuse Prevention: A Review of the State of the Art. In Curriculum, 1980 – 1990, Health Education Research.         (Hansen W.B., School – Based Alcohol Prevention Programs, Alcohol World, vol. 17, no. 1, 1993).

6.     Hołyst B., Samobójstwo – przypadek czy konieczność, Warszawa 1983.

7.     „L’Osservatore Romano”, nr 7, 1988.

8.     Mariański J., W poszukiwaniu sensu życia. Szkice socjologiczno-pastoralne, Lublin 1990.

9.     Michalski K., Między heroizmem a bestialstwem, Częstochowa 1984.

10. Noweta K., Pijaństwo i alkoholizm a wartości moralne. Rozważania z zakresu psychologii i etyki teoretycznej w piśmiennictwie ostatniego dziesięciolecia, Gniezno 1999.

11. Noweta K., Rozwój wyznaczony przez ujmowanie wartości, w sferze działań profilaktyczno-naprawczych wobec patologii alkoholowych. Rola wartości w rozwoju ku pełnej dojrzałości osoby, w: „Pegaz”, Rocznik PWT w Warszawie, O/Konin, nr 9/2000.

12. Papieska Rada ds. Środków Społecznego Przekazu, Etyka w środkach społecznego przekazu, w: „L’Osservatore Romano”, nr 4, 2001.

13. Płużek Z., Psychologia pastoralna, Kraków 1991.

14. Ringel E., Samobójstwo – apel do innych, w przekł. M. T. Mojka i K. Pejga, Warszawa 1993.

15. United Nations Interregional Crime and Justice Research Institute, Kompendium wiedzy o profilaktyce, przekł. pod red. A. Marczak-Krupa, Warszawa 1996.

16. Wójtowicz A., Osoba i transcendencja. Karola Wojtyły antropologia wiary i Kościoła, Wrocław 1993.