JanNitecki s�owniczek PRZYS��W Ba Warszawa 1993 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Projekt ok�adki, strony tytu�owej i ilustracje Jerzy Flisak Redaktor Maria G�rbiel-Zi�lkowska Redaktor techniczny ��fonika Rudnik-Kulikowska Korektor Marek Biegalski t l � Mwpli^^^^ ki9kw^^ Vmw^w Wfc(� p^W^ ^ \w^nu ^r^ ^ ^^ /n^ p a w i w vi i ^wy.i/i. Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1993 ISBN 83-02-05126-8 Warszawa 1993 Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Wydanie pierwsze Ark. druk. 5,5/32 Papier offset, kl. III, 70g Zak�ad Us�ug Wydawniczo-Poligraficznych �Bratex" Druk: Cieszy�ska Drukarnia Wydawnicza ul. Pokoju l, 43-400 Cieszyn Pami�ci Profesor Jadwigi Nowak Spis tre�ci WSIe? ................................. 7 Szko�a ................................. 13 O nauce, m�dro�ci i sposobach uczenia si� ........... 15 O trudzie pracy nauczyciela i metodach wychowawczych .... 23 Rady i wskazania dla dobrego sprawowania ........... 30 O wadach i o przywarach uczniowskich ............. 41 Weso�a szko�a, czyli o �artach, weso�o�ci i swawoli ....... 48 Przys�owia i porzekad�a szkolne ................. 51 Zdrowie ................................ 55 O zdrowiu jako warto�ci i profilaktyce zdrowotnej ....... 57 O chorobie i leczeniu ....................... 59 O z�ych i dobrych nawykach �ywienia .............. 63 O na�ogach, a w szczeg�lno�ci o pija�stwie ........... 66 Wiara, religia ............................. 71 O Bogu w �yciu ludzkim ..................... 73 Pouczenia dla wierz�cych ..................... 76 Wskazania moralne z etyki chrze�cija�skiej ........... 82 O grzeszno�ci i zak�amaniu moralnym .............. 85 O sk�adnikach wiary i rzeczach ostatecznych .......... 94 �ycie spo�eczne, moralno�� .................... 101 O rado�ciach i smutkach �yciowych ............... 103 O warto�ciach moralnych w �yciu spo�ecznym .......... 107 O wadach ludzkich i przywarach �yda spo�ecznego ...... Ul . Weton Uwagi i nauki �yciowe .............. 121 � Wst�p Cz�owiek obywatel 1 patriota ............... ,33 O ojczy�nie, Polakach i umi�owaniu ziemi ojczystej 135 O warto�ciach obywatelskich i patriotycznych ' ' ' 137 � O problemach pa�stwa i obywateli ............ IAQ � Praca .... & �������������������......... 147 l O pracy jako warto�ci w �yciu ludzkim .... 140 'J Praca w �wietle wiary ............''''' �-, '-f Jak pracowa� i gospodarzy� .....'''''''' ,,, m O lenistwie i z�ych nawykach w pracy . . . . KB Przys�owia s� trwale zakorzenione w ojczystym j�zyku; wzboga- � � �����....... ^^ ^ swoj� urod�, J�dmo�ci�", m�dro�ci� i humorem. '''"''''"''������ � �������....... 163 } Pos�uguj�c si� przys�owiami, ch�tnie, cho� niekiedy mimowol- 0 rodzicach, dzieciach i wychowaniu w rodzinie . ........ i65 f nie, pouczamy, ostrzegamy, pi�tnujemy, radzimy czy wyja�niamy. O rodzinnych problemach .................... [ ^Q � Sprawiaj� to specyficzne cechy tego, w zasadzie jednozdaniowego, Wa�niejsze �r�d�a ^ tworu j�zykowego, jego w�a�ciwo�ci praktyczne i u�ytkowe oraz '''''�������������� 175 � funkcje spo�eczne. Do szczeg�lnych cech przys�owia nale�y jego ^1 alegoryczno��, obrazowo��, charakter dydaktyczny, niezmienno�� ^^ tre�ci i powszechno�� wyst�powania. Prawie ka�de z nich ma pe- � wien sens moralny, pouczaj�cy, bo zawsze zawiera ono jaki� na- kaz lub zakaz, czy przestrog�, jak nale�y lub nie nale�y post�po- ! wa�. Te cechy sprawi�y, i� przys�owia uznano za wyraz �m�dro�ci � narod�w". i Z innych cech, spotykanych cz�sto w przys�owiach, wyr�ni� (mo�na prostot�, dosadno�� i �artobliwo��. Prostota przys�owia wyra�a si� zwi�z�o�ci�, lapidarno�ci�, wy- razisto�ci� i rymem, u�atwiaj�cym �atwe zapami�tywanie (Mile ' blizny dla ojczyzny; I w ko�ciele grzesznych wiele; Lepsza cnota ni� � w�r z�ota). Dosadno�� przys�owia polega na celno�ci wypowiedzi, a nieraz : tak�e uszczypliwo�ci, trafiaj�cej w samo sedno ludzkich wad y i przywar (Krowa, kt�ra du�o ryczy, ma�o mleka daje; Trafi�a kosa i na kamie�: Nie pomo�e bielidio, kiedy baba straszydle). f �artobliwo�� przys�owia cz�sto jest zwi�zana z dosadno�ci�, refleksyjno�ci�, oddaj�c� w spos�b zabawny, komiczny i dowcip- ny r�ne sytuacje �yciowe, a tak�e ludzkie zachowania, postawy, u�omno�ci charakteru. Humor niekt�rych przys��w ma niekiedy zaskakuj�c� puent� (Zachcia�o si� kozie m�a, posz�a za wilka; Po�lij os�a, za nim trzeba pos�a). Przys�owia same si� zachwalaj� w spos�b nie budz�cy w�tpli- wo�ci. Pr�b� tego samochwalstwa mog� by� stwierdzenia: Kto si� trzyma przys��w, ten si� m�drym stanie, bo przys�owia dobrze ucz�, trzeba zwa�a� na nie. Przys�owia by�y i b�d� zawsze m�dro�ci� narod�w. Id�c tropem tych m�dro�ci ludowych, zacz��em si� zag��bia� w bogate zbiory przys��w polskich. W jednym z zakurzonych tom�w natrafi�em na my�l: Najdro�szy klejnot m�odo�ci dobre wychowanie i pilne �wiczenie. To w�a�nie przys�owie by�o inspiracj� do napisania tego s�owniczka. Ksi��ka zawiera przys�owia i wyra�enia przys�owiowe zgrupo- wane w 28 dzia�ach tematyczno-problemowych. Wyb�r jest adre- sowany do Czytelnik�w bez wzgl�du na wiek, p�e�, do�wiadczenie �yciowe i percepcj� intelektualn�. Ka�dy - komu bliskie s� sprawy szeroko poj�tej edukacji, samopoznania i samowychowania, po- prawnych kontakt�w mi�dzyludzkich, kreowania w�asnej osobo- wo�ci - wiele w nim znajdzie dla siebie. W przys�owiach utrwali�y si� najbardziej uniwersalne normy, idea�y i warto�ci. Cz�sto wywodz� si� one z tre�ci Biblii, z m�dro- �ci staro�ytnych i z dzie� klasyk�w literatury. S� one kulturowym poradnikiem, pe�nym zdroworozs�dkowej m�dro�ci, obfituj�cym w warto�ciowe rady, wskaz�wki i pouczenia. Warto�ci edukacyjne i praktyczna u�yteczno�� przys��w sprawiaj�, i� mog� one spe�nia� r�norodne funkcje w dzia�alno�ci wychowawczej szko�y, domu rodzinnego, a tak�e w samowychowaniu ludzi m�odych. To przy- s�owiowe �ziarno pszeniczne" dla szko�y i wychowawc�w mo�e stanowi� �rodek do uatrakcyjnienia pracy dydaktyczno-wycho- wawczej. Postawy i warto�ci ukazane w przys�owiach powoduj�, i� maj� one swoisty sens dydaktyczny. Ich refleksyjno�� i metafo- ryczno�� ��cz� rozum z wyobra�ni�, my�lenie z poznawaniem. Znajomo�� warto�ciowych przys��w (Z�ota wytopionego z �u�lu my�li ludzkiej) mo�e poszerzy� wiedz� o cz�owieku i kontaktach mi�dzy lud�mi, s�u�y� wzbogacaniu w�asnej osobowo�ci, a tak�e prowadzi� do samopoznania. Ich tw�rcza kontemplacja mo�e pom�c w rozwi�zywaniu problem�w szkolnych i �yciowych, wyzwala� potrzeb� doskonalenia, zwi�ksza� wra�liwo�� na �wiat oraz czyni� �ycie pe�niejszym i bogatszym. Lektura przys��w mo�e by� czynnikiem poszerzaj�cym wyobra�ni� i odgrywaj�cym swoist� rol� w �wiadomym wyborze warto�ci rozwijaj�cych uczu- cia spo�eczno-moralne. Ma to znaczenie dla okre�lenia swojego miejsca i roli w �yciu spo�ecznym, kszta�towania charakteru i stosunku do �wiata. W tym zakresie warto�ci edukacyjne przy- s��w s� nieprzebrane. Mo�na nimi ilustrowa� r�ne sytuacje wychowawcze, przekazywa� wzory i idea�y wsp�ycia spo�eczne- go, wytyka� wady i u�omno�ci charakteru ludzkiego. Przys�owiami zg��bia si� sens takich poj��, jak: etos pracy, uczciwo��, szacunek dla os�b starszych, godno��, wytrwa�o��, od- powiedzialno��, dobro, mi�o�� bli�niego, przyja��. Przys�owia sta- nowi� czynnik wychowania spo�eczno-moralnego przez demasko- wanie ob�udy, fa�szu i pozor�w; przez o�mieszanie pochlebstwa, pieniactwa, sk�pstwa, plotkarstwa czy grubia�stwa; przez napi�t- nowanie zawi�ci, pod�o�ci, kradzie�y, oszustwa czy pija�stwa. Ta- kich i wielu innych grzech�w spo�ecznych nie oszcz�dzaj�. Z uwagi na form� literacko-j�zykow� i refleksyjn� �artobliwo�� s� bliskie uczniom. Bogactwo j�zykowe, barwno��, r�norodno��, aluzyj- no�� i wieloznaczno�� poszerzaj� i wzbogacaj� zunifikowany cz�sto, a nawet zwulgaryzowany obszar j�zyka uczniowskiego. Przyj�ta jako przys�owie my�l Jana Zamoyskiego: Zawsze takie Rzeczypospolite b�d�, jakie ich m�odzie�y wychowanie to pi�kne wskazanie z wieku XVI aktualne do dzisiaj. Historia wychowania zawiera w sobie wielo�� i r�norodno�� kierunk�w oraz pr�d�w wychowawczych. Zmienno��, z�o�ono�� i rozleg�o�� tej problematyki zmusza cz�stokro� wychowawc�w do szukania jednoznacznych stwierdze�, kt�re sprawdzi�y si� w prak- tyce pedagogicznej i kt�re s� nacechowane trwa�o�ci� oraz �ycio- wym rozs�dkiem. W tych poszukiwaniach pomocn� mo�e okaza� si� rada, sprzed prawie pi�ciu wiek�w, Biernata z Lublina, kt�ra wesz�a w przys�owia: Bierz rad� od przypowie�ci [przys��w], nie pot�piaj ich prosto�ci. Uznanie zdroworozs�dkowej wiedzy, tak potrzebnej we wsp�czesnym �yciu, popularyzuj� pedagodzy-kla- sycy tej miary, co Celestyn Freinet. Przys�owia mog� by� pomocne w roz�adowywaniu konflikt�w szkolnych i napi�cia emocjonalnego. Weso�o�� i radosny �miech w szkole to oznaka jej normalno�ci i dobrze poj�tego autentyzmu wychowawczego. Weso�o�� i humor nauczyciela b�d� go czyni� uczuciowo bli�szym dla jego podopiecznych. I o tym m�wi� przys�owia: Kto si� nigdy nie �mieje, od tego zimno wieje. Zaw�dy trwalszy owoc dowcipu ni� si�y. Dowcip bystry do wszystkiego sobie u�atwi drog�. Lektura tej ksi��ki mo�e stanowi� �r�d�o wiedzy poznawczej i wskaza� moralnych, przydatnych do kszta�towania postaw i hierarchii warto�ci. Z my�l�...
doranis