20. Neoklasycyzm (1760—1830 r.)

Wiadomości ogólne

Druga połowa XVIII w. — to okres, kiedy wynalazki techniki . zapoczątkowały rewolucję przemysłową, miejsce ustroju feu­dalnego zajął kapitalizm, a idee oświecenia podważyły pod­stawy absolutyzmu i dominację religii. Kosztowna sztuka baroku i rokoka, będąca na usługach monarchów i Kościoła, musiała ustąpić.

Znużenie przerostem wybujałych form barokowych i no­we idee skłaniały do stosowania prostych, przejrzystych i spo­kojnych kompozycji. Nasilił się kłasycystyczny nurt palladiański, żywy w wielu krajach przez cały okres panowania baroku. Bezpośredni wpływ na ukształtowanie się klasycyzmu miało zafascynowanie antykiem związane z rozwojem archeologii i odkryciem w pierwszej połowie XVIII w. Pompei i Herkulanum — rzymskich miast zasypa­nych w 79 r. przez popioły Wezuwiusza, a nieco później odkryciem greckich świątyń w Paestum i Segeste. Starożyt­ność popularyzowały także dzieła Winckelmanna1 i innych teoretyków na temat historii sztuki starożytnej, świetne ryciny Piranesiego2 i teksty wybitnych pisarzy idealizujące świat antyczny.

Klasycyzm pojawił się we Francji i Anglii już w XVII w., a w innych krajach Europy i Ameryki Północnej około 1760 r. i trwał wszędzie do ok. 1830 r. Starożytne formy były wiernie odwzorowywane, rzadziej stanowiły inspirację twór­czą. Architektura spokojna, elegancka, z czasem bardziej monumentalna i surowa podążała w kierunku akademickim według wytycznych Palladia lub w kierunku hellenistycznym, tworząc dzieła podobne do starożytnych pierwowzorów grec­kich, uważanych za największe osiągnięcie sztuki. Twórcy czerpali też z form sztuki etruskiej, rzymskiej i egipskiej. Po raz pierwszy w historii architektury forma nie wynikała z warunków środowiskowych i funkcji obiektu oraz nowych osiągnięć konstrukcyjnych. Zacierał się wyraz architektonicz­ny obiektów. W kształty starożytnej świątyni pogańskiej przyoblekano zarówno kościoły chrześcijańskie, jak i banki, muzea i inne obiekty użyteczności publicznej. Mnożono mi­niatury rzymskich Panteonów i świątyń Westy, a także formy starożytnych grobowców pełniących całkiem inną funkcję.

Mimo że istniały już możliwości wykorzystania w budow­nictwie żelaza, nie stosowano go w tzw. wielkiej architek­turze. Rozwijały się natomiast wszystkie rzemiosła artystycz­ne związane z wyposażeniem wnętrz, a także urbanistyka. Place miejskie zakładano w miejscach przecięć głównych szerokich arterii, czyli w węzłach komunikacyjnych, przy czym starannie zestawiano w harmonijną całość architekturę, zieleń i elementy wodne.

Przykłady architektury klasycystycznej w Europie

Głównym ośrodkiem sztuki europejskiej była Francja. Wczes­ną fazę francuskiego klasycyzmu stanowił styl Ludwika XVI, następną — styl dyrektoriatu, po którym rozwinął się styl cesarstwa (empire).

Styl Ludwika XVI panował we Francji w latach 1760— 1792. Łączył on klasyczne elewacje z wnętrzami, w których dostrzegamy reminiscencje uspokojonego rokoko. Panneaux stały się wówczas prostokreślnymi polami dekoracyjnymi, często zaznaczonymi tylko delikatnym ornamentem barwnym, naklejoną tapetą lub gobelinem. Dominowały kolory: biały, cytrynowy, blado niebieski i różowy. Lekkie sprzęty lakierowano na biało. W po­równaniu ze stylem Ludwika XV nastąpiło znaczne uprosz­czenie form.

5-1. Pałacyk Petit Trianon — elewacja północna (arch. J. A. Gab­riel)

We wczesnej fazie francuskiego klasycyzmu zrealizo­wano zaprojektowane przez Jacques'a Ange'a Gabriela (1698-—1782) urbanistyczne rozwiązanie paryskiego placu Ludwika XV (obecnie plac Zgody) oraz jedno z najwybitniej­szych dzieł Gabriela — niewielki pałacyk Petit Trianon (ilustr. 5-1). Obiekt ten wybudowany w latach 1762—1764 w parku wersalskim dla pani de Pompadour odznacza się klasyczną prostotą i doskonałością proporcji.

J. A. Gabriel zaprojektował też wersalski teatr na pianie wykształconym jeszcze w okresie baroku. Nieco później klasycyzm ukształtował odmienny typ rozwiązań funkcjonalnych obiektów widowiskowych.

Budownictwo teatralne rozwijające się we Francji od połowy XVIII w., tj. od czasów Moliera, wzbogaciło się w okresie klasycyzmu o liczne obiekty, m.in. teatr w Lyonie — Jacques'a Germaina Soufflota (1713 —1780) i teatr Odeon w Paryżu — zaprojektowany przez Marie Josepha Peyre'a

(1730—1788). Na szczególną uwagę zasługuje dzieło Victora Louisa (1731 — 1800) — Teatr Wielki w Bordeaux (ilustr. 5-2) z monumentalną kolumnadą koryncką w fasadzie (elewa­cji frontowej) i arkadowymi podcieniami w pozostałych ele­wacjach. Wybudowany w latach 1773—1780 stał się pierwo­wzorem wielu teatrów, które odróżniały się od barokowych rozbudowaną powierzchnią pomieszczeń pomocniczych (przedsionków, szatni, bufetów i sal towarzyskich) oraz głę­boką sceną, umożliwiającą bardziej wystawne przedstawienia.

5-2. Rzut poziomy teatru w Bordeaux (arch. V. Louis)

W drugiej połowie XVIII w. powstał monumentalny koś­ciół św. Genowefy w Paryżu (ilustr. 5-3), przemianowany na Panteon. Zaprojektowany przez jednego z najwybitniejszych architektów francuskich — Jacquesa Germaina Soufflota na­leży do nielicznych z tego okresu przykładów twórczej myśli architektonicznej zainspirowanej sztuką antyku.

Za czasów dyrektoriatu (1795 — 1799) zaznaczyła się dążność do upraszczania form i do symetrii

5-3. Kościół św. Genowefy przemianowany na Panteon w Paryżu (aren. J. G. Soufflot) — rzut i widok

W ornamentyce prócz motywów greckich i rzymskich pojawiły się formy egipskie (kwiaty lotosu, sfinksy), a także symbole republikańskie (np. czapki frygijskie1). Styl dyrek­toriatu znalazł odbicie przede wszystkim w meblarstwie i de­koracji wnętrz.

W pierwszym piętnastoleciu XIX w. wykształcił się we Francji styl cesarstwa (empire), związany głównie z okresem panowania Napoleona I. Bryły empirowych obiek­tów cechuje monumenta1izm i reprezentacyjność podkreślona symetrią kompozycji i kolumnowymi por­tykami. Starano się wiernie naśladować wzory antyczne, czego przykładem jest gmach paryskiej giełdy (Palais de la Bourse) zaprojektowany przez Alexandre'a Theodore'a Brog-niarta (1739—1813) i kościół św. Magdaleny w Paryżu (ilustr. 5-4) odbudowany po rewolucyjnych zniszczeniach jako Świątynia Sławy. Pierre Vignon (1763 —1828) nadał temu obiektowi kształt rzymskiego peripterosu o ośmiokolumnowym korynckim portyku prowadzącym do jednoprzestrzennego wnętrza przekrytego trzema płaskimi kopułami.

5-4. Kościół św. Magdaleny przemianowa­ny na Świątynię Sławy w Paryżu (arch. P. Yignon) — rzut i widok, fot. L. Raplewski

Do wzorów rzymskich nawiązywały też paryskie pomniki wzniesione w okresie pierwszego cesarstwa francuskiego. Kolumna z posągiem Napoleona, którą zaprojektował Jacąues Gondouin (1737—1818) wraz z J.B. Leperem, ustawiona w latach 1806—1810 na placu Vendóme na pamiątkę bitwy pod Austerlitz, ma formę podobną do starożytnej kolumny Trajana. Łuk tryumfalny wzniesiony na Place du Carrousel według projektu Pierre'a Fontaine'a (1762—1853) i Char­les^ Perciera (1764—1838) przypomina starożytny Łuk Sep-tymiusza Severa w Rzymie. Jedynie Łuk Tryumfalny  na Place de 1'Etoile, zwanym obecnie placem Charles'a de Gaulle'a, zaprojektowany przez Jeana Chalgrina, odróżnia się od rzymskich pierwowzorów oryginalną kompozycją de­koracji i ogromnymi wymiarami.

Empirowe ornamenty dekoracyjne — symbole i atrybuty władzy: orły rzymskich legionów, sztandary, girlandy, wieńce laurowe i rózgi liktorskie, emblematy wojenne, medaliony i monogramy ,,N" gloryfikowały wojskowy geniusz Napoleo­na i przywodziły skojarzenia ze starożytnym Imperium Rzym­skim. Po wyprawach cesarza i wzroście zainteresowania sztu­ką Egiptu i Grecji, wśród motywów dekoracyjnych pojawiły się lwy, chimery1, liry, harfy, skrzydlate postacie geniuszów, wazy i kariatydy.

Wnętrza empirowe utrzymane w jasnych kolorach zapeł­niano masywnymi meblami o pompatycznych formach. Ścia­ny dzielono na regularne pola wypełnione malowidłami na­śladującymi pompejańskie. Sufity zdobiono sztukateriami, a marmurowe i drewniane posadzki układano w dekoracyjne ornamenty.

Styl empire i jego charakterystyczne detale zanikły dość nagle po upadku Napoleona. Architektura końcowego okresu klasycyzmu we Francji nie obfitowała w wybitne dzieła w związku z osłabieniem i wyniszczeniem kraju przez wojny.

W Anglii sztuka klasycy styczna rozwijała się w latach panowania Jerzego I, II, III i IV (łącznie: 1714—1830) i dlatego często jest nazywana stylem Jerzych (Geor-gian Style). Anglię uważa się za kolebkę klasycyzmu. Utrzy­mujący się tam od XVI w. nurt klasycy żujący, palladiański, przeciwstawiał się skutecznie upowszechnieniu bujnych form barokowych i wcześniej niż w innych krajach przerodził się w klasycyzm. W latach 1715—1750 powstawały liczne obiekty czerpiące inspirację z dzieł Palladia, a wśród nich wiele wzorowanych na włoskiej willi Rotondzie.

W latach sześćdziesiątych XVIII w. Robert Adam (1728—1792) i jego brat James (1734—1794) stworzyli odmianę angielskiego klasycyzmu, która wkrótce stała się w Anglii stylem dominującym. Architekturę w stylu Adamów cechowała 1ekkość form, klasyczne proporcje, staranne wykończenie wnętrz oraz drobny płaski ornament z wici roślinnych, palmet i medalionów wiernie naśladujących wzory greckie i rzymskie. Robert Adam zaprojektował m.in. pałac wiejski Kedleston Hali w Derbyshire i gmach uniwersytetu w Edyn­burgu, a razem z bratem wiele różnych budynków w Edyn­burgu i Londynie.

Czołowe miejsce wśród budowli klasycy stycznych w Ang­lii zajmuje londyńskie British Museum (ilustr. 5-6) z lat 1823—1847. Jego autorem był Robert Smirke (1781 — 1867), którego dziełem jest także gmach teatru Covent Garden w Londynie.

W czasie pełnego rozkwitu klasycyzmu powstał w Anglii silny prąd romantyczny i tzw. szkoła gotycka. Wywarły one wpływ na ukształtowanie się w całej Europie kierunku romantycznego w różnych dziedzinach, także w ar­chitekturze i planowaniu ogrodów wzorowanych na natural­nym krajobrazie. Ogrody takie, zwane angielskimi, zrywały z osiowością założeń i nienaturalnością form charakteryzują­cych ogrody francuskie.

5-6.     British  Museum  w  Londynie  (arch.   R.   Smirke)  —  część frontowej elewacji

5-7. Brama Brandenburska w Berlinie (arch. K.G. Langhans)

W Niemczech klasycyzm zapanował pod koniec XVIII w. Największy rozwój osiągnął w pierwszym trzydziestoleciu XIX w., kiedy równolegle zaczęły narastać tendencje roman­tyczne. Niemieckie budowle klasycystyczne, których twórcy czerpali inspirację prawie wyłącznie z architektury starożytnej Grecji, były monumentalne, ale niekiedy cechowała je pewna_ surowość i ocięża­łość form. Przedstawicielem wczesnego klasycyzmu był Karl Gothard Langhans (1732—1808) — twórca Bramy Brandenburskiej w Berlinie (1788—1791 — ilustr. 5-7) wzo­rowanej na ateńskich Propylejach. Po 1810 r. najwybitniej­szym pruskim architektem był Karl Friedrich Schinkel (1781 —1841), który z równą swobodą posługiwał się reper­tuarem form klasycznych, jak gotyckich. Główne jego klasy­cystyczne dzieła powstały w Berlinie: Nowa Wartownia przy Unter den Linden (1816—1818), gmach Teatru Narodo­wego (1818—1821) i Stare Muzeum — muzeum starożytno­ści (1822 i 1824—1830). Schinkel zaprojektował też wiele pałaców i dworów poza stolicą Niemiec (także na terenie Polski).

We Włoszech klasycyzm podążał za wzorami sztu­ki starorzymskiej. Wiele kościołów z tego okresu naśladuje Panteon, a wzniesiony w Mediolanie na cześć Napoleona Łuk Pokoju tylko nieznacznie różni się od an­tycznych. W Mediolanie powstał w latach 1776—1778 ogrom­ny gmach słynnej opery La Scala zaprojektowany przez Giuseppe Piermariniego (1734—1806). Rzut (ilustr. 4-54) i bardzo bogata dekoracja wnętrza opery są jeszcze zdecydo­wanie barokowe. Teatry powstawały też w innych miastach

Włoch,  m.in.:  w  Wenecji  — teatr  La Fenice1, w  Genui — teatr Carlo Fenice, a w Neapolu — teatr San Carlo.

Na terenie Rosji obiekty klasycystyczne cechuje duża skala i ogromny przepych wnętrz. Z niespoty­kanym gdzie indziej rozmachem realizowano tam zespoły urbanistyczne, np. kompleks Petersburga i założenia pałaco-wo-ogrodowe w Pawłowsku i Carskim Siole. Do najciekaw­szych dzieł architektury klasycystycznej Petersburga należą: gmach Admiralicji (ilustr. 5-8) Andrieja Dymitrowicza Za charowa (1761 —1811), Teatr Aleksandrowski i Sztab Gene­ralny Caiio Rossiego (1775 —1849) oraz sobór Kazański Andrieja Nikiforowicza Worochnina (1760—1814). W latach 1821 —1824 Osip Iwanowicz Beauvais (1784—1834) wzniósł gmach Teatru Wielkiego w Moskwie.

5-8. Gmach Admiralicji w Petersburgu (arch. A. D. Zacharow)

Klasycyzm w Polsce

Pierwsze dzieła wczesnoklasycystyczne, jak fasada kościoła Karmelitów w Warszawie Efraima Schroegera (1727—1783) i pałace projektowane przez Charles'a Pierre'a Coustou, poja­wiły się w Polsce jeszcze przed wstąpieniem na tron Stani­sława Augusta. Jednak rola jaką król odegrał w kształtowaniu się polskiej sztuki klasycystycznej sprawiła, że wczesny kla­sycyzm (1760—1795) npsi miano stylu Stanisława Augusta. Styl ten czerpał z wielu źródeł jednak głównie inspirowany był sztuką francuską. Obej­mował architekturę, dekorację wnętrz, malarstwo i rzeźbę.

Ośrodkiem kultury była wówczas Warszawa. Z początku tworzyli artyści sprowadzeni z zagranicy, później także pol­scy. Głównym architektem króla był Włoch, Domenico Mer-lini (1730—1797). Jego najważniejsze realizacje — to wnęt­rza Zamku Królewskiego oraz zespół Łazienek w Warszawie. ZejpóXJąziejikowski obejmował usytuowane w krajobrazo­wym parku obiekty: Biały Domek, Ermitaż, kordegardy, pała­cyk Myśłewicki, Pomarańczarnię (w której do dziś zachował się jeden z nielicznych przykładów teatru dworskiego), amfi­teatr Na Wyspie i letnią rezydencję króla — pałac Na Wodzie (ilustr. 5-9). Pałac ten, przebudowany w latach 1775—1795 z pawilonu-łazienki Lubomirskich, ma elewację południową nawiązującą do wersalskiego Petit Trianon. Elewację północ­ną, wykonaną według projektu Jana Chrystiana Kamsetzera (1753 —1793), zdobi kolumnowy portyk zwieńczony tympanonem.

W stylu stanisławowskim oprócz form klasycystycznych występują formy barokowe, reprezentowane, np. przez nie­które niezwykle bogate wnętrza zamkowe utrzymane w bar­wach złota i zieleni, a także przez wygięte kształty balustrad, wolutowe wsporniki balkonów i motywy muszli w zwień­czeniach okien pałacu Na Wodzie.

5-9. Pałac Na Wodzie w Łazienkach warszawskich — fot. J. Bogusz: u góry — elewacja południowa (aren. D. Merlini), u dołu — elewacja północna (arch. J. Ch. Kamsetzer)

Przykładem wczesnej kompozycji klasycystycznej jest elewacja pałacu Potockich1 w Krakowie (ilustr. 5-10) z okre­su przebudowy obiektu w latach 1777—1783. Podział fasady pilastrami wielkiego porządu, zwieńczenie trójkątnym tympanonem i balustradową attyką wywodzą się z baroku, jednak motywy dekoracyjne z antycznego repertuaru form nadają jej nowy wyraz.

5-10. Pałac Potockich w Krakowie — elewacja po przebudowie w latach 1777—1783 — fot. J. Bogusz

W polskim klasycyzmie zauważyć można trzy nurty: palladiański, antykizujący i awangardowy. Podstawową cechą nurtu awangardowego było zestawianie prostych brył geometrycznych wzajemnie się przenikających lub łączonych ze sobą. Cecha ta najwyraźniej zaznaczyła się w twórczości ET Schroegera i Szymona Bogumiła Zuga (1733—1807). Pierwszym awangardowym dziełem był zbór ewangelicko-augsburski w Warszawie (ilustr. 5-11), wznie­siony w latach 1777—1779 według projektu Sz. B. Zuga. Świątynia odróżnia się od obiektów barokowych brakiem dekoracji rzeźbiarskich i rozczłonkowaną bryłą, złożoną z centralnego walca oraz prostopadłościennego portyku i ane­ksów na osiach głównych. Surową formę kompozycji pod­kreślają doryckie kolumny portyku i boniowane płaszczyzny ścian.

5-11. Zbór ewangelicko-augsburski w Warszawie (arch. Sz. B. Zug) — widok i rzut poziomy, fot. J. Bogusz

5-12. Kamienica Roeslera i Hurtiga przy ul. Krakowskie Przedmieś­cie w Warszawie (arch. Sz.B. Zug) — fot. E. Sęczykowska

W architekturze świeckiej lat siedemdziesiątych XVIII w. odzwierciedlał się rozwój życia umysłowego, nauki, oświaty i kultury oraz zalążki ustroju kapitalistycznego. Wznoszono muzea, obserwatoria, ratusze i inne gmachy użyteczności publicznej. Nowością były budynki pełniące funkcje domów bańkowo-handlowych i kamienic czynszowych. W 1785 r. powstała przy Krakowskim Przedmieściu w Warszawie ka­mienica projektowana przez Sz.B. Zuga dla domu hand­lowego Roeslera i Hurtiga (ilustr. 5-12) z przyziemiem przeznaczonym na sklepy i trzema piętrami odnajmowanych mieszkań.

W okresie porozbiorowym zamarła działalność architek­toniczna w miastach, rozwijało się natomiast budownictwo prowincjonalne. Wówczas to powstał charakterystyczny w polskim krajobrazie typ pałacu i dworu z gankiem kolum­nowym. Klasycystyczne formy wprowadzili do zespołów pa­łacowych: Stanisław Zawadzki (1743 —1806) w Dobrzycy (w województwie wielkopolskim) i Lubostroniu — ilustr. 5-13 (w województwie kujawsko-pomorskim), Chrystian Piotr Aigner (1756—1841) w Igołomii pod Krakowem i w warszawskim Natolinie, a Jakub Kubicki (1758—1833) w Radziejowicach (w województwie mazowieckim), Biała-czowie (w województwie łódzkim), Pawłowicach (w województwie   wielkopolskim)   oraz   Bejscach   —   ilustr.   5-14 (w województwie świętokrzyskim).

5-13. Pałac w Lubostroniu (arch. S. Zawadzki) — widok i rzut

Po roku 1815, w czasach Królestwa Kongresowego, zno­wu ożywił się ruch budowlany w Warszawie i w wielu szybko rozwijających się miastach. Kraj przekształcał się z rolniczego w rolniczo-przemysłowy. Powstawały huty i fab­ryki, a dla rzemieślników i robotników wznoszono domy według typowych projektów, najczęściej parterowe z pięt­rowym ryzalitem środkowym, wspartym na kolumnach. Bu­dowano hale targowe, budynki rogatek, zajazdów i poczt, liczne kamienice oraz reprezentacyjne gmachy administracji państwowej.

5-14. Pałac w Bejscach (arch. J. Kubicki) — widok i rzut, fot. J. Bogusz

W Warszawie wzniesiono w latach 1818—1822 pałac Belweder (ilustr. 5-15) zaprojektowany przez Jakuba Kubic-kiego — autora wcześniej wymienionych pałaców klasycys-tycznych, a także pawilonów rogatkowych na granicach stoli­cy. W latach 1818—1819 powstał Pałac Namiestnikowski przebudowany z pałacu Radziwiłłów według projektu Chrys­tiana Piotra Aignera, który zaprojektował też dom Petyskusa (1820 r.) przy pl. Teatralnym, fasadę kościoła św.  Anny i sąsiadujący z nią odwach w budynku klasztoru bernardynów (1820—1821), a także kościół św. Aleksandra (1818—1825 — ilustr. 5-16). Głównym twórcą architektonicznego ukształ­towania Warszawy był Antonio Corazzi (1792—1877) —je­den z najwybitniejszych przedstawicieli późnego klasycyzmu w Europie. Sprowadzony z Florencji działał w Polsce w la­tach 1818 —1847, tworząc dzieła o wyważonych proporcjach, umiejętnie zestawionych bryłach, monumentalnych portykach i powściągliwej dekoracji. Zaprojektował on m.in.: gmach Towarzystwa Przyjaciół Nauk (Pałac Staszica — ilustr. 5-17) z lat 1820—1823, gmach Komisji Rządowej Spraw We­wnętrznych (1823 r.), pałac Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu (1824—1825), pałac Ministra Skarbu (pałac Lubec-kiego — 1825 i\), gmach Banku Polskiego i Giełdy (1825—1828) oraz Teatr Wielki (1825—1832), a ponadto wiele kamienic i innych obiektów w stolicy i poza nią.

5-15. Pałac Belweder w Warszawie (arch. J. Kubicki) — fot. WSiP

W omawianym okresie powstały monumentalne założenia urbanistyczne,  m.in.  plac Bankowy i  plac Teatralny  oraz końcowy odcinek Krakowskiego Przedmieścia przy wlocie na „ulicę Nowy Świat w Warszawie, zaprojektowany przez An­toniego Corazziego. |W wielu miastach wyburzano obwarowa­nia średniowieczne (Kraków, Poznań, Warszawa, Piotrków), aby stworzyć otwarte place i nowoczesne arterie komunika­cyjne.

5-16. Kościół św. Aleksandra w Warszawie (arch. Ch.P. Aigner) — widok i rzut poziomy, fot. WSiP

5-17. ...