Osadnictwo grodowe na ziemiach Dolnych i Górnych Łużyc.doc

ęłęóOsadnictwo grodowe na ziemiach Dolnych i Górnych Łużyc.

Grody słowiańskie pierwotnie o charakterze niemal wyłącznie obronnym, z czasem oprócz znaczenia strategicznego, odgrywały również ważną rolę w organizacji polityczno - terytorialnej, administracji, sądownictwie, gospodarce i jako ośrodki kultu. Wielość funkcji zatem nie pozwala na przedstawieniu w tak krótkim referacie opisu grodów w sposób przekrojowy a jedynie wyróżnienie tych cech charakterystycznych dla grodów na Łużycach, które wyróżniają je od reszty osad grodowych słowiańszczyzny .
Badając literaturę przedmiotu daje się zauważyć znamienny fakt: niezwykle bogata jest literatura dotycząca plemion słowiańszczyzny połabskiej, skromna natomiast - ta dotycząca osadnictwa między Nysą Łużycką a Łabą, szczególnie dotyczy to Łużyc Dolnych. Wcześniejsza utrata niepodległości, skromniejsze badania archeologiczne, mniejsze zaludnienie, wreszcie brak źródeł pisanych powodują niechęć wśród badaczy tego okresu do zajmowania tematem mojej pracy.
Zająć się chciałem grodami na terytorium Łużyc ograniczając się do okresu w którym grody te zamieszkiwała w pełni wolna i suwerenna ludność słowiańska. Późniejsze losy często zapomnianych grodzisk, bądź to wpisują się w historię miast niemieckich1 bądź stanowią osierocone i zaniedbane pomniki przodków.
Pierwszorzędne znaczenie odgrywają grody w procesie kształtowania się osadnictwa słowiańskiego na ziemiach zachodnich jak i później gdy grody te stanowić musiały swego rodzaju forpocztę w zmaganiach z ekspansją niemiecką. I tak przechodzimy do pierwszego poważnego problemu jaki chciałbym poruszyć w tym opracowaniu. Problem ten stanowi pytanie o czas powstania grodów.
Niegdyś budowę grodów wraz z wałami obronnymi datowano dla zachodniosłowiańskiej grupy osadniczej w tym i na terenach Łużyc na VI i VII stulecie. Budowę tychże grodów wraz z wałami je okalającymi na terenie Europy środkowo- wschodniej wiązano już z okresem merowińskim, sądząc, że wraz z przybyciem Słowian na te terytoria jednocześnie rozpoczęła się faza intensywnego zagęszczania sieci osadniczej a najbardziej widocznym przejawem było właśnie wznoszenie ufortyfikowanych grodów, i proces ten miał trwać aż do końca wieku X.2, czyli ostatecznej utraty niepodległości.
Tymczasem nowsze badanie archeologiczne przeczą tej tezie. Wśród archeologów niemieckich zajmujących się tym problemem w ostatnich latach powołać się należy przede wszystkim na Henninga który to badacz uznaje, że największy przyrost budowy grodów słowiańskich na Górnych i Dolnych Łużycach miał miejsce dopiero w końcu IX wieku!
Przy analizie osadnictwa plemion zachodniosłowiańskich należących do grupy południowej oprzeć się musimy przede wszystkim na osiągnięciach archeologii, pierwsza bowiem wzmianka o okręgach grodowych łużyczan pochodzi dopiero z połowy IX w.3 Żadne źródła pisane zatem nie naświetlą nam historii grodów, kiedy mowa o osadnictwie słowiańskim i kilkuwiekowej tradycji rozwoju grodów. Problem dokładniejszego określenia czasu powstawania grodów na Łużycach obrazuje nam skale problemu badawczego jaki stoi dziś przed archeologią. Przez całe lata utrzymywał się w archeologii Polskiej i Niemieckiej pogląd, że proces budowy grodów na Łużycach jako dobrze ufortyfikowanych jednostek administracyjnych - XXX civitates 4- rozpoczął się już we wspominanym VII w., tymczasem Joachim Henning w swych pracach badawczych5 oprawszy się na analizie dendrolochronologicznej6 doszedł do zupełnie innych wniosków. Metoda ta wymaga dobrze zakonserwowanych pni drzew, które poza środowiskiem bagiennymi i rzecznymi są stosunkowo rzadko zachowane w stanie kopalnym. Jednak dzięki prowadzonym pracom wykopaliskowym udało zdobyć niezbędny materiał badawczy głównie ze studni i aż 25 wałów obronnych grodów Dolnołużyckich7. Podczas analizy dendrologicznej okazuje się, że wały obronne w grodach na Łużycach powstawały w zupełnie innych przedziałach czasu. Od bardzo wczesnych aż po dość późne ( jak na przykład osada w Duben8) dlatego też nie jest możliwa unifikacja wyników badań dla tego regionu. Proszę sobie wyobrazić jaką trudność przysparza archeologom wyciąganie ogólnych tez odnośnie mieszkańców grodu, ich życia i działalności skoro trudno jest nawet jednoznacznie określić dokładną datę budowy grodów. Osobnym problemem jest lokalizacja wymienionych grodów i umieszczenie ich na mapie archeologicznej Łużyc (np: Liubusa wzmiankowany trzykrotnie przez Thietmara) Pomniejsze grodziska są ponadto obecnie zbyt mało czytelne w terenie, wiele z nich uległo zniszczeniu w wyniku prac ziemnych albo znajduje się teraz na obszarze gęsto zaludnionym. Podstawowym elementem pozwalającym w trakcie badań archeologicznych stwierdzić czy dana warstwa kulturowa i przedmioty lub ślady budynków w niej odkryte są pochodzenia słowiańskiego jest ceramika.
Jednym z typów ceramiki charakterystyczną dla wielu ośrodków na Łużycach jest ceramika typu Tornow (zespół osadniczy typu Tornow-Klenica), z charakterystycznym dwustożkowym kształtem i plastycznym ornamętem. (Ryc. 24 Leciejewicz Słowianie Zachodnii str. 85)
I to właśnie Tornow, Koło Calau (dawniej Tarnów) jest przykładem doskonale przebadanej osady wraz z przyległym gródkiem schronieniowym, istniejąca w kilku fazach od VII/ VIII po X wiek. Całe stanowisko przebadano w sposób "totalny" tzn., że odnaleziono takie elementy jak: droga, granice pomiędzy gospodarstwami, miejsce pędzenia dziegciu. Odróżniono budynki gospodarcze od mieszkalnych, a także odnaleziono kuźnię i pracownię garncarską. Tornow skupiał na początku swego istnienia przy grodzie schornieniowym 8 podobnych wielkością gospodarstw, zamieszkanych najpewniej przez wielkie rodziny, liczące w sumie ok. 300 osób10. Na miejscu Gródka schronieniowego powstał tam później silnie ufortyfikowany gród (o powierzchni 0,4 ha, otoczony wałem drewniano ziemnym z zasiekiem) - siedziba wielmoży i jego drużyn. (Rys wg. J. Hermann).
Przyjrzyjmy się teraz grodom które powstały w ostatniej ćwierci IX wieku. (od 875 do 900)11
Presenchen- osada położona nieco na południe od Tornow z szerokim, 60 metrowym wałem obronnym. Dzięki stosunkowo dużej liczbie wykopanych drzew nadających się do analizy dendrologicznej ( przede wszystkim 300 letnich dębów ) udaje się z wielką precyzją określić momenty budowy i przebudowy wałów obronnych. Z wielkim prawdopodobieństwem możemy określić wiek powstawania wału na rok 886. W podobnym przedziale czasowym powstawał i przebudowywał się grody na Dolnych Łużycach takie jak Ragów, Zieckau jak i Lübbenau gród leżący nad Sprewą wybudowany niedługo przed 900 rokiem.
Innym ciekawym przykładem grodu istniejącego na terytorium Dolnych Łużyc jest Lűbben, gród ten powstał przy dogodnym przejściu przez rozlewiska doliny Sprawy. Na piaszczystej wydmie, wyniesionej 4 m. nad poziom otaczających ją bagnistych terenów. Badania wykopaliskowe (prowadzone w latach 1966-67) pozwoliły stwierdzić, że dwufazowy gród broniony był pojedynczym wałem i nawodnioną fosą, Ustalono także, że młodszy wał, postawiony na miejscu starszego, wykraczał poza pierwotny obwód. Co świadczyć ma o tendencjach rozwojowych grodu. Pierwotne wejście do grodu prowadziło przez płaską groblę. Do zabytków ruchomych należała ceramika także typu Tornow.12 Dzięki zintensyfikowaniu badań niemieckich archeologów w latach dziewięćdziesiątych więcej możemy powiedzieć o grodach wcześniej zupełnie nie znanych, a odkrywanych np.; dzięki zdjęciom lotniczym. (tak uzupełniono wiedze o najbardziej na zachód wysuniętym grodzie łużyckim Dahme nad rzeką o tej samej nazwie.)
Ważniejszym grodem plemienia Łużyczan był też Dobryług- Doberlug osada na terenie Dolnych Łużyc, leżąca wśród bagnistych nizin na wschodnim brzegu Małej Elstery przy drodze do Chociebuża. Więcej możemy powiedzieć dziś o osadnictwie w Luckau gdzie prowadzono badania w 2 miejscach Luckau i Luckau-Fressdorf. W Luckau właśnie prowadzono w latach 95', 96' badania na wzgórzu zamkowym gdzie odkryto szczątki wczesnośredniowiecznej osady pod murami powstałego później na tym miejscu zamku13. Odkryto tam ślady ceramiki wspomnianej tu grupy typu tornow, i tym samym ustalono kogo siedzibą była ów osada.14 Właśnie częstą konsekwencją istnienia grodu były narodziny miasta rozwijającego się stopniowo z podgrodzia. Proces ten został zakłócony na Łużycach jak i później całej Słowiańszczyznie Połabskiej przez żywioł germański zdolny do wchłonięcia ewoluujących skupisk osadniczych, wymazując ich dawny słowiański charakter. Liczne na Łużycach są przykłady grodów które z czasem zamieniały się w grodziska, z wałem pierścieniowatym świadczącym tylko o swym dawnym istnieniu i obronnych funkcjach w przeszłości.
Na Dolnych Łużycach liczne są grody których największy rozwój przypada dopiero na lata od 900 do 914 r. takie jak Duben, Beesdau, Langengrassau, Kaden, Saßleben Przyp 23. Jak i jeszcze później, przyjmując periodyzacje za Henningiem w latach 917-931 oraz 932-947.
Czas na parę ogólnych twierdzeń dotyczących grodów na Łużycach.
Przyjąć musimy apogeum rozwoju budowlanej działalności (przynajmniej takiej działalności o której mamy dostateczne dane), że przypada ona na lata 891-893. Intensywna budowa i rozbudowa wałów obronnych łużyckich grodów w tym okresie wydaje się być logiczną konsekwencją zagrożenia ze strony germańskich najeźdźców. Później daje się zaobserwować spadek działalności budowlanej co sygnalizować może spokojniejsze czasy. Wyprawy zaczepne Henryka z polecenia jego ojca księcia Saksonii Otta, przeciw Słowianom od 905, 906 doprowadziły do dalszej intensyfikacji rozbudowy grodów i ich obronnych funkcji. Od roku 932 wiedza archeologiczna przeplata się z nieco bogatszą wiedzą ze źródeł historycznych.
Kryterium lokalizacji grodu była trudna dostępność terenu. Na terytorium Łużyc występują zatem grody usytuowane na bagnach (te z oczywistych względów najbardziej charakterystyczne miały jednocześnie wyodrębnić gród z reszty krajobrazu), wyspach, półwyspach, naturalnych wzniesieniach i górach a także przy ujściach i zakolach rzek. Duża obronność naturalna tych terenów była czasem przyczyną, że wały obronne budowano tylko od najbardziej dostępnej strony, a na krawędziach stromych zboczy wznoszono jedynie umocnienia palisadowe15. Budowa taka wydatnie zmniejszała nakład pracy włożonej w budowę umocnień. Warto wspomnieć tylko, że wzniesienie przeciętnego grodu wymagało ok. 5-8 tysięcy dni pracy, niektóre zaś umocnienia wymagały nawet 20- 40 tyś dni pracy.16 Na Łużycach podobnie jak w Czechach konstrukcje wału drewniano- ziemnego posiadają dodatkowo licowanie kamienne co niewątpliwie wyróżnia je spośród innych tego typu konstrukcji i jest charakterystyczne dla budownictwa wyżynnego.
Grody na Łużycach tworzą wyraźny pas osadniczy. Pas ten w kierunku wschodnim nie przekraczał Sprawy, na co mamy wyraźne dowody u Thietmara. Problem dyskusyjny to sprawa lokalizacji grodu głównego (plemiennego) łużyczan którym była jak się powszechnie mniema Liubusua ( Luibusua, Lubusza, Lubisz). Lokalizacja grodu jest dotąd sporna. Próbowano utożsamić go z Lubuszem nad Odrą, Lubiążęm. Ttwierdzono że Liubusua jako gród główny leży na terenie dzisiejszego miasta Lűbben nad Sprawą , przy trasie prowadzącej do Dolnych Łużyc. Na południe od miasta zachowało się bowiem znaczne grodzisko pierścieniowate o którym była mowa wyżej17.
Hipotez jest zresztą wiele, jak ta, że chodzi tu o wieś Lebusa położonej w obwodzie Herzbergskim18. Jednak to nie próby lokalizacji osad są tematem tej pracy a próba weryfikacji tego co wiemy o już odkrytych grodach.
Możemy zatem wskazać pewne cechy charakterystyczne grodów na Łużycach.
Grody te cechuje w zestawieniu z innymi grodami słowiańskimi stosunkowo znaczna liczba zapożyczeń architektonicznych, o ile typowo słowiański charakter zachowują konstrukcje wałów obronnych grodu, o tyle na przykład budownictwo mieszkalne utraciło wiele cech rodzimych będąc pod wpływem wyżynnego budownictwa sudecko-alpejskiego19 (Łużyce Górne) lub innych wpływów germańskich wyrażających się w tendencji łączenia pomieszczeń mieszkalnych i gospodarczych pod wspólnym dachem (zarówno Górne jak i Dolne Łużyce). Co jednak nie stoi w sprzeczności z tendencją budowy słowiańskich typów chat o niewielkich rozmiarach wyraźnie innych od rozległych budynków mieszkalnych w strefie germańskiej.
Często nawet w dobrze zachowanych grodach trudno jest stwierdzić jaki był pierwotny charakter osady. Na Łużycach istnieć musiały m.in. grody o charakterze wyłącznie militarnym (wskazywać na to miało słabe zasiedlenie, lecz jednocześnie duże rozmiary), położone w strategicznych punktach, zwłaszcza przy przejściach rzecznych. Zalicza się do nich niewielki gród w Kleszczowie i koło wsi Jaryń20. W przypadku tego drugiego istnieje z kolei także inna hipoteza. Gród ten należeć miał do jednego z małych plemion Łęgów- Łużyczan. Umiejscowiony w południowej części Dolnych Łużyc (dziś Gehren pow. Luckau) na szczycie sześćdziesięciometrowej Góry Jaryńskiej. Wykopaliska wskazują, że mieściła się tu kącina. Położenie grodu wskazuje, że mógł być on siedzibą kapłanów Jarowita, lecz hipoteza ta zdaje się być nazbyt dowolna i nie poparta faktami. Jaryń identyfikowany jest z grodem Jarynia (Thietmar 1010) brak jednak innych wiadomości o tym grodzie.
Podsumowanie.
Oprócz źródeł historycznych takich jak opisy Ibrachima Ibn Jakuba dotyczących w pewnym stopniu całej Słowiańszczyzny Zachodniej, nie ma takich które opisywały by nam osadnictwo grodowe na Łużycach. Z kolei osiągnięcia archeologii w tej dziedzinie, choć trudne do przecenienia są wciąż niedostateczne i niepełne. Bazować zatem musimy na analizie porównawczej sprowadzającej się do komparatystyki wyników badań grodów na terytoriach Słowian i przyjmowaniu, że na całym tym terytorium występowały podobne czy wręcz identyczne zależności i procesy. Może być to myślenie zgubne gdy się zważy, że każde z plemion budowało swe grody i ustalało w nich swój społeczny porządek w nieco innych uwarunkowaniach geopolitycznych.

ęłęóWe wczesnym średniowieczu najważniejszym punktem osadniczym na stan Ł3 był gród, który najpierw był grodem plemiennym stanowiącym czoło opola (Przybył 1989, 1995), a następnie, najprawdopodobniej po rozbudowie, pełnił bardzo ważną rolę strategiczną i administracyjną w sieci grodowej państwa pierwszych Piastów (Kurnatowska 1987, 1991; Dzieduszycka 1995; Przybył 1989, 1995; Wyrwa, Michalski 1995b). Został on lokowany przy zachodniej nasadzie cypla wcinającego się w Jezioro Łekneńskie. Od strony północnej, wschodniej i częściowo południowej był on oblany wodami Jeziora Łekneńskiego. Od strony zachodniej, jak wynika z badań geotechnicznych, oddzielała go od lądu niewielka zatoka. Stałe połączenie z lądem istniało jedynie w kierunku południowo-zachodnim (na Tarnowo Pałuckie). U nasady półwyspu, między zatoką a Jeziorem Łekneńskim, była prawdopodobnie przekopana fosa (? - badania na tym obszarze nie były jeszcze prowadzone). W wyniku tego obszar ten stanowił "sztuczną" wyspę (?). Do grodu, a później do klasztoru, przylegała osada o powierzchni ok. 3 ha, która w momencie osadzenia się cystersów stała się osadą przyklasztorną (stan. Ł4).
Uwzględniając najważniejsze wczesnopaństwowe ośrodki grodowe centralnej i północnej Wielkopolski zauważyć należy, że gród łekneński leżał od nich (z pominięciem sąsiedniego Żnina) w odległości od ok. 53-74 km (tj. ok. 74 km od Poznania, ok. 53 km od Gniezna i Nakła, ok. 63 km od Ujścia i ok. 38 km od Żnina). Stanowił więc w tym okresie ośrodek położony w około połowie drogi między centrum państwa piastowskiego w Gnieźnie, a północnymi rubieżami wczesnośredniowiecznej Wielkopolski, graniczącej w pasmie puszcz na północ od Noteci z Pomorzem (Wyrwa, Michalski 1995b). Jak wykazują m.in. badania Stefana Weymanna i innych Łekno we wczesnym średniowieczu leżało przy bardzo ważnych strategicznie i handlowo szlakach komunikacyjnych - na kierunku północ-południe. Było ośrodkiem tranzytowym, przez który wiodły szlaki wychodzące m.in. z dwóch najważniejszych ośrodków państwa pierwszych Piastów, tj. z Gniezna i Poznania (Weyman 1938; Wyrwa, Michalski 1995b).
W oparciu o wiercenia archeologiczno-architektoniczne korelowane z wynikami badań wykopaliskowych ustalono, że wały grodziska łekneńskiego miały konstrukcję drewniano-ziemną. Zachowały się na wysokość ok. 2m - najlepiej w wykopie II A i II B oraz XXXVIII. Drewno w wale było układane w technice rusztowej. Przesypywane gliną i piaskiem. W części północno-wschodniej - wykopy XVIII, VII B, VII A, VII p i VII - wał uległ spaleniu. Jak wynika z analizy sytuacji stratygraficznej odzwierciedlonej w wykopie XVIII (profil południowy) i VII B (profil północny), był on naprawiany. Świadczy o tym m.in. warstwa jasno i ciemno-żółtego piasku ze śladami po konstrukcjach drewnianych zalegających nad częścią spalonego wału.
Wymiary wewnętrzne grodu (majdan w obrębie warstwicy wodzącej po zachowanej pod powierzchnią ziemi koronie wału o wartości 87,90) wynosiły: długość na linii północ-południe ok.30 m, na linii wschód-zachód ok.40m. Szerokość podstawy wału waha się od 10 do 15 m, zaś w części południowej - rozsypiskowej - szerokość dochodzi do ok. 30 m. Gród miał więc kształt owalny (eliptyczny) z dłuższą średnica na linii wschód - zachód. Dane te odnoszą się do grodu plemiennego. Ze względu na brak badań na południe od tego obiektu nie znamy do końca wymiarów grodu państwowego. Dosyć jednoznacznie rysuje się on jednak w prospekcji terenowej i na podstawie wierceń archeologiczno-geologicznych. Mimo wcześniejszych sugestii, że w obrębie wykopu II B powinna się znajdować brama, jak dotychczas nie uzyskano jeszcze jednoznacznych danych potwierdzających jej istnienia w tym miejscu. Badania trwają i miejmy nadzieję, że poczynione spostrzeżenia zostaną już w najbliższym czasie wyjaśnione.
 

ęęłęóWnętrze grodu plemiennego, przyjmujac wyżej przedstawione wymiary, miało obszar ok. 942 m2, tj. ok. 0,1 hektara. Pod tym względem gród łekneński był zbliżony do pierwszego grodu na Ostrowie Lednickim. Jego zabudowa wnętrza skupiała się w strefie przywałowej. Świadczą o tym m.in. wyniki badań w wykopach I, VI, XVIII, XXX, XXXIII itd. Ostatnio w oparciu o badania w wykopach XXX i XXXI ustalono pięć faz takiej zabudowy w części południowej grodu. Zaznaczyć jednak należy, że nie są one równoznaczne z fazami użytkowania całości tego obiektu (Kasprowicz 2000).
Fazę pierwszą, związaną z warstwami podwałowymi można traktować jako ślady osadnictwa poprzedzającego budowę grodu, natomiast fazę V, odnoszącą się do warstw stropowych, jako powstałą w wyniku osadnictwa cysterskiego. Tak więc ściśle z okresem funkcjonowania grodu wiązać można fazę II, III i IV. Oczywiście dotyczy to tylko omawianego obszaru oraz tych pozostałości, których ślady nie uległy zniszczeniu przez młodsze osadnictwo. W obrębie trzech faz grodowych, w warstwach przywałowych i na wale wyróżniono, położoną najniżej ziemiankę z konstrukcją plecionkową - faza II, leżącą nad nią drewnianą konstrukcję o podwójnych ścianach wzmacnianych słupami - faza III, a następnie konstrukcję drewnianą, zrębową bądź palisadową, wzmocnioną kamieniami - faza IV (Kasprowicz 2000; na temat ziemianek patrz Wyrwa, Michalski 1995b). W trakcie badań w 1998 i 1999 roku w północno-zachodnim narożniku wykopu II B, a następnie w wykopie XXXVIII położonym na zachód od wykopu II B stwierdzono dwa różnoczasowe (?) płaszcze kamienne, ułożone równolegle, w odległości ok. 3 m od siebie. Ich zadaniem była ochrona zewnętrznego, zachodniego lica drewniano-ziemnej konstrukcji wału. Sytuacja ta wydaje się świadczyć najprawdopodobniej o przebudowie grodu. Badania nad tym zagadnieniem będą prowadzone w dalszym ciągu.

ęęłęóJeśli chodzi o chronologię grodu, w świetle dotychczasowych ustaleń wiadomo, że koniec funkcjonowania grodu państwowego przypada na lata 1136-1153 (KDW I nr 7 i nr 18). Z zapiski w bulli gnieźnieńskiej wynika, że ok. 1136 roku gród łekneński pełnił jeszcze swoje funkcje administracyjne w sieci grodowej państwa pierwszych Piastów. Natomiast z dokumentu fundacyjnego dla cystersów wnioskować można, że najprawdopodobniej już je stracił. Tak wiec zmiany prawne w funkcjonowaniu grodu nastąpiły najprawdopodobniej po 1136, a przed 1153 rokiem. Około 1150 roku zostali bowiem sprowadzeni do Łekna cystersi, których osadzono na łekneńskim grodzie (Wyrwa 1998a, 1998b i n).
Jeśli natomiast chodzi o daty wytyczające początek istnienia grodu plemiennego na tym obszarze, w oparciu o analizę materiału ceramicznego oraz wyniki badań wału i obiektów osadniczych metoda 14C, wyróżniono następujące przedziały chronologiczne.
W wyniku analiz 14C, na podstawie próbek pobranych z obiektu nr 1 w wykopie III oraz fragmentu belki z konstrukcji drewnianej wału w wykopie II A uzyskano datę - I poł. VII wieku n.e. Natomiast na podstawie fragmentu belki ze spągu wału (?) w przybliżeniu uzyskano daty od II poł. VIII do I poł. IX wieku n.e. (Pazdur 1995). W oparciu o niezależnie przeprowadzone badania technologiczno-stylistyczne materiału ceramicznego z wykopu I, VIII, IX, XXX i XXXI stwierdzono osiem faz rozwoju wczesnośredniowiecznego garncarstwa na tym obiekcie. Wstępnie określają one dynamikę rozwoju osadniczego na stanowisku Ł3. Są to określone czasowo fazy:
1. VII/VIII (?) - 1 poł. VIII wieku (Chudziak 1989),
2. 1 poł. IX wieku,
3. 2 poł. IX - 1 poł. X wieku,
4. 2 poł. X - 1 poł. XI wieku,
5. 2 poł. XI - poł XIII,
6. od 2 poł XIII do poł. XIV wieku,
7. średniowiecze,
8. czasy nowożytne (Chudziak 1989; Sikorski 1995 i 2000).
W oparciu o przebadane zespoły ceramiczne z dużą dozą prawdopodobieństwa można określić więc przybliżone ramy chronologiczne funkcjonowania grodu[ów] (bez rozgraniczenia na okres plemienny i państwowy) w przedziale od fazy C/D - E2 (Sikorski 2000).
ęęłęó
Związane z grodem makro i mikro zaplecze osadnicze i gospodarcze zostało częściowo omówione we wcześniejszych opracowaniach (patrz m.in. Leśny 1975; Wyrwa, Michalski 1995b). Jak dotychczas nie zlokalizowano jeszcze cmentarzyska, które mogło być związane z grodem. Istnieje jednak przypuszczenie, że cmentarzyskiem takim może być to, którego ślady zarejestrowano w Koninku położonym na północno-wschodnich, pierwotnych obrzeżach Jeziora Łekneńskiego (w stosunku do stanu pierwotnego jezioro uległo znacznej eutrofuizacji; Wyrwa 1996b).

ęęłęóReasumując stwierdzić możemy, że gród łekneński jest nizinnym grodziskiem wklęsłym. Został zlokalizowany na półwyspie przy zachodnim brzegu Jeziora Łekneńskiego, przy skrzyżowaniu szlaku handlowego wiodącego z Gniezna i Poznania na Pomorze. W pierwszym okresie był grodem opolnym - czołem opola, a następnie grodem kasztelańskim, administrującym przynajmniej zachodnią częścią Pałuk, a według innych całym tym terytorium. W okresie państwowym pełnił bardzo ważną rolę administracyjną, gospodarczą i strategiczno-militarną w sieci grodowej państwa pierwszych Piastów. Stanowił ważny punkt w drugiej linii obronnej na południe od grodów noteckich, strzegąc na swym odcinku dostępu do centrum państwa w Gnieźnie.

ęłęó
Gród to warownia słowiańska służąca do obrony ludności i jej dobytku, czasem świątyni lub miejsca sądów. Część grodów spełniała również funkcje twierdz broniących granicy. W Polsce grody wznoszono do XIV wieku, kiedy to gruntowna reforma systemu militarnego i gospodarki państwa, dokonana przez Kazimierza Wielkiego, doprowadziła do zastępowania grodów zamkami. Mimo to jeszcze w XV wieku istniało wiele drewniano-ziemnych gródków szlacheckich - tylko możnowładcy mogli pozwolić sobie na wybudowanie własnego zamku, zresztą wymagało to zgody władcy.
Grody były silnymi punktami obronnymi - wystarczy wymienić nieudane oblężenia przez Niemców warowni w Niemczy (1017) czy Głogowie (1109).
Grody miały różne formy, zależnie od położenia i funkcji. Istniały twierdze zarówno wyżynne (położone na trudnodostępnych górach, lub wzgórzach panujących nad okolicą) jak i nizinne (usytuowane zazwyczaj pośród bagien, moczarów i rozlewisk rzecznych). Budowano grody również na wysokich skarpach nadmorskich.
Pod względem kształtu grody dzielą się na:

·                    pierscieniowe - obramowane przez wał o zarysie owalnym bądź czworobocznym

·                    podkowiaste - wał zamykał trzy strony, czwarta chroniona była przez strome zbocze, brzeg jeziora lub rzeki

·                    stożkowate - utworzone z wysokich nasypów i przypominające kształtem ścięty stożek.

Głównymi elementami obronnymi grodów były: wał drewniano ziemny, fosa i ostrokół (palisada, częstokół). Wejście do grodu prowadziło przez wykonaną z belek bramę, do której dostawało sie przez zwodzony most przerzucany nad fosą lub bagnem. Wewnątrz grodu wznoszono budynki mieszkalne, zabudowania gospodarcze (spichlerze, stajnie), stołp dla straży, wykopywano również studnie zapewniające autonomiczne źródło wody.

Wbrew pozorom grody nie były małymi osadami. Przykładem jest choćby nasza pierwsza stolica - Gniezno. Gród ten istniał od VII wieku. Początkowo ufortyfikowano wzgórze zwane Górą Lecha (między jeziorami Jelonek i Święte) otaczając gród właściwy i podgrodzie wałem drewniano-ziemnym o szerokości u podstawy wynoszącej 20m i wysoki na 10m. W połowie IX w. otwartą osadę przygrodową sąsiadującą od południa z podgrodziem w części północnej obwiedziono wałem o szerokości u podstawy 25 metrów i wysokości 10 m, a w części południowej osłonięto palisadą i fosą. W X wieku palisadę tą zastąpiono wałem o szerokości 12-13m i wyskości 10m. Za czasów Mieszka I i Bolesława Chrobrego Gniezno stanowiło potężny kompleks fortyfikacyjny składający się z grodu właściwego i trzech podgrodzi (rysunek poniżej). Fortyfikacje Gniezna zostały zniszczone podczas najazdu Krzyżaków w 1331 roku, a przeniesienie stolicy do Krakowa przez Władysława Łokietka spowodowało, że kolebka naszego państwa nie powróciła już do swej dawnej świetności

ęłęóGRODZISKO k. Kłobucka