4.3. Rozwój moralny w ciągu życia

4.3.1. Uniwersalność stadiów rozwoju moralnego

Badania nad rozwojem moralnym dzieci i młodzieży potwierdzają teorię Piageta: od heteromonii w dzieciństwie do autonomii moralnej w okresie dojrzewania.

Badania podłużne(obserwacja tych samych osób w różnym czasie) Kohlberga nad rozwojem moralnym.

Mężczyźni w wieku 10 – 24 lata i ich ojcowie.

Wyniki:

-          stadium 5 osiągnęło 15% badanych

-          stadium 6 – 4%

-          od 20 roku życia dominowało 4 stadium

-          nikt z badanych nie osiągnął stadium 6

Badania porównawcze w różnych kręgach kulturowych

Wraz z wiekiem rośnie poziom rozumowania moralnego.

Na rozumowanie moralne wpływa bardziej wiedza i doświadczenie, niż wiek. Ważniejsze doświadczenie społeczne, niż poziom rozwoju poznawczego, zwłaszcza podejmowanie nowych ról społecznych, kształtowanie nowych związków interpersonalnych oraz praca w instytucjach społecznych i politycznych.

Polskie badania nad koncepcją Kohlberga:

-          291 osób

-          wiek 15 – 80 lat

-          Wyniki:

#              większość badanych rozwiązywała przedstawione dylematy na konwencjonalnym poziomie rozumowania moralnego

#              niewiele przypadków rozumowania pokonwencjonalnego

#              wyraźny wzrost poziomu rozumowania moralnego między 15, a 30 rokiem życia

Ryc. 4.1. Procent osób badanych w różnym wieku przejawiających określone stadium rozwoju moralnego na skali Kohlberga

Brak badań podważających stadia moralne Kohlberga. Wydaje się, że stadia 1 - 4 są uniwersalne. Większość osób posiada poziom konwencjonalny, co podważa uniwersalność stadiów pokonwencjonalnych.

Dlaczego stadia pokonwencjonalne występuje tak rzadko?

-          kulturowe ograniczenie definicji stadiów pokonwencjonalnych – identyfikacja tych stadiów w określonych grupach społecznych i typach kultur

-          ewolucjonizm – każda kultura ma swój poziom rozumowania moralnego

-          niepełne określenie stadiów pokonwencjonalnych przez Kohlberga

PODEJŚCIE KULTUROWO – SPOŁECZNE

Odrzucenie założenia o uniwersalności procesów psychicznych, przyjmowanego w podejściu poznawczo – rozwojowym.

Rozwój jednostki musi być rozpatrywany w kontekście historycznym i kulturowym.

Rozwój moralny kształtuje się przez aktywne uczestnictwo w życiu społecznym.

4.3.2. Związek rozwoju moralnego z rozwojem poznawczym

Wg Piageta działania na przedmiotach oraz działania społeczne pod­legają tym samym prawom grupowania logicznego. Każde nowe stadium rozwoju sądów moralnych wymaga nowych operacji logicznych, które są bardziej zrównoważone wewnętrznie, niż w stadiach poprzednich.

Poziom rozwoju rozumowania logicznego

Rezulta­ty wielu badań wskazywały na związek miedzy stadiami rozwoju moralnego wg Piageta a wyróżnionymi przez niego stadiami rozwoju operacji logicznych. Wyniki badań potwierdzają dodatnią korelację między poziomem rozumowania moralnego na skali Kohlberga a poziomem rozu­mowania logicznego na skali rozwoju operacji logicznych Piageta. Cześć badaczy wskazu­je ogólnie dodatnią korelację między poziomem rozumowania moralnego na skali rozwoju Kohlberga a poziomem inteligencji psychometrycznej.

Nie wszystkie rezultaty omawianych badań są jednak zgodne z hipotezą wzajemnego wpływu rozwoju poznawczego i moralnym człowieka

. D. Kuhn (1976) stwier­dziła na przykład, że:

-          dzieci w wieku 7 lat, badane ponownie po półrocznej przerwie przejawiały zwykle progresję na skali rozwoju operacji logicznych, nie przeja­wiając równoczesnych postępów na skali rozumowania moralnego.

-          w badaniach przekrojowych obejmujących przedział od 10 do 50 lat, nie wszystkie osoby badane, które osiągały najwyższe stadia rozwoju w rozumowaniu logicznym (tj. operacji formalnych), przejawiały odpowiednio najwyższe stadia rozwoju w zakresie rozumowania moralnego.

-          Z drugiej strony osoby, które przejawiały najbardziej dojrzałe sądy moralne (stadium 4. i wyższe), stosowały w swym rozumowaniu logicznym ope­racje formalne.

Rezultaty te pozwalają sądzić, że związek rozumowania moralnego z rozumo­waniem logicznym nie jest oparty na prostym zastosowaniu operacji umysłowych do problemów moralnych. Wydaje się, że koordynacje logiczne w dziedzinie moralnej przysparzają ludziom więcej trudności lub też, jak sugeruje Kuhn, wymagają dodatkowych doświadczeń nie związanych z rozwojem operacji logicznych.

Poziom mądrości

Stadia Kohl­berga w pewnym zakresie reprezentują wzrost mądrości, bowiem rozwój i „doj­rzałość", w sensie jego teorii stadiów, wyraża coraz większą złożoność poznawczą sądów oraz podejmowanej perspektywy społecznej, a także coraz większą moralną „adaptacyjność" kolejnych stadiów moralnych. Niektóre badania wskazują na zgod­ność strukturalną sądów moralnych formułowanych przez osoby badane w hipote­tycznych dylematach Kohlberga oraz w trakcie rozwiązywania realnych problemów, wymagających pragmatycznej wiedzy, np. w miejscu pracy. Wyniki tych badań sugerują, że osoby bardziej zawansowane w rozwoju moralnym znajdują „mądrzej­sze" rozwiązania realnych problemów moralnych.

Pratt i współpracownicy podczas badań podłużnych, w okresie 4 lat u osób w wieku średnim (35-54 lat) oraz w okresie późnej doros­łości (64-80 lat), doszli do wniosku że w rozwoju człowieka w ciągu życia rozumowa­nie moralne, zdolność do przyjmowania perspektywy społecznej oraz do integro­wania w myśleniu złożoności problemów społecznych są w dużym stopniu nieza­leżne od siebie.

W grupie badanych w wieku od 20 do 87 lat Pasupathi i Staudinger (2001) stwierdziły, że wraz z wiekiem wzrasta poziom mądrości, wiedzy i sądów jedynie w grupie osób przejawiających wyższy poziom rozumowania moralnego (tj., wśród osób częściej przejawiających moralność pokonwencjonalną): wysoki poziom mądrości nie występował w grupie osób przejawiających niższy poziom rozwoju rozumowania moralnego (tj., u osób, wśród których dominowała moralność kon­wencjonalna i przedkonwencjonalna).

4.3.3. Myślenie a działanie moralne

W badaniach psychologicznych możemy wyodrębnić dwa podstawowe nurty na temat roli procesów poznawczych w postępowaniu moralnym człowieka. W pierwszym przypadku zachowanie jest traktowane jako efekt różnych, współoddziałujących na siebie dążeń lub tendencji do działania uaktywnianych w danej sytuacji. Natomiast w drugim ujęciu, decyzje i zachowania moralne pojmowane są jako rezultat procesów poznawczych: moral­nej wiedzy, przekonań lub rozumowania moralnego.

Zgodnie z pierwszym stanowiskiem, każda jednostka posiada określone cechy, nawyki czy uogólnione tendencje kierunkowe, które prowadzą do specyficznych zachowań, określanych w danej kulturze jako moralne. Tendencje te mogą mieć cha­rakter konfliktowy i oddziałują na siebie w przeciwstawnych kierunkach. Jakie zachowanie jednostka podejmie, zależy od względnej przewagi którejś ze wzbudzo­nych w danej sytuacji tendencji kierunkowych. W ujęciu tym, zachowania moralne są irracjonalne w swym charakterze. Człowiek przeżywa konflikt wzbudzonych tendencji, który rozgrywa się mniej lub bardziej automatycznie. Na rozwiązanie tego konfliktu świadomość nie ma, lub nie musi mieć, większego wpływu.

Drugie z wyróżnionych wyżej stanowisk, w przeciwieństwie do omówionego, traktuje postępowanie moralne jako w swej istocie racjonalne. Zachowanie jest funkcją zrozumienia sytuacji przez jednostkę oraz relacji uzasadniających podsta­wowe cele, do jakich dąży człowiek, a także stosowania określonych środków osią­gania tych celów. Stanowisko to jest charakterystyczne dla teo­rii poznawczo-rozwojowej, reprezentowanej przez Piageta i Kohlberga oraz w pew­nym sensie dla podejścia kulturowo-społecznego. W takim ujęciu człowiek moralny to coś więcej niż tylko zbiór reakcji warunkowych i wyuczonych nawyków. To rów­nież nie tylko ego usiłujące zaspokoić nieuświadamiane id w sposób akceptowany społecznie, pozwalający uniknąć kar ze strony rodziców (sumienia). W końcu, człowiek moralny nie jest wyłącznie konformistą, który ulega oczekiwaniom i pres­jom społecznym dotyczącym takiego, a nie innego zachowania się. Każdy człowiek jest bowiem źródłem inteligentnego działania i myślenia: nie tyle biorcą, ile twórcą moralnych idei i sądów. Zachowanie jest moralne nie dlatego, że jest zgodne z wymaganymi normami, ale dlatego, że jest zgodne z poziomem akceptacji i zro­zumienia przez podmiot celów oraz środków podjętych działań lub wartości i zasad postępowania. Nie jest wiec moralną czynność wykonana przez jednostkę bez indy­widualnego osądu i udziału jej woli, np. w stanie hipnozy lub presji fizycznej.

Zgodnie z takim pojmowaniem moralności w teorii poznawczo-rozwojowej, pro­blem związku między rozwojem sądów moralnych i działaniem moralnym jednostki staje się zagadnieniem centralnym.

Wielu badaczy nie zgadza się jednak na oddzielanie sfery poznawczej od przeżyć emocjonalnych jednostki w wyjaśnianiu zachowań moralnych. M. Hoffman (1991) w swojej koncepcji rozwoju empatii dowodzi, że emocje są pierwotne w stosunku do poznania, oraz że wczesna empatia uwarunkowana jest przede wszystkim sytuacyjnie. W badaniach nad odpowiedzial­nością społeczną oraz nad udzielaniem pomocy okazuje się, że zależą one od roz­woju wielu zdolności: nie tylko od myślenia, rozumienia i przewidywania, ale także od współodczuwania i rozpoznawania potrzeb innych. Wiele badań pokazuje, że przyjaźń między młodymi ludźmi sprzyja ich rozwojowi poznawczemu oraz pomaga w odkrywaniu moralnych norm współżycia. Okazuje się, że wzrost motywacji do rozwiązywania konfliktów między przyjaciółmi powo­duje u nich wzrost poziomu empatii i tendencji do podejmowania perspektywy part­nera . Z kolei odporność młodzieży na pokusę oszustwa wydaje się być funkcją złożonych interakcji między kierunkiem wzmocnień sytua­cyjnych a poziomem rozwoju rozumowania moralnego.

4.4. Podsumowanie

1. W zależności od przyjętej perspektywy teoretycznej badacze zwracają uwagę na różne aspekty rozwoju moralnego, inaczej rozumiejąc jego istotę oraz cel. Przedstawiliśmy trzy główne podejścia teoretyczne w badaniach nad rozwojem moralnym: stanowisko psychoanalityczne, teorię uczenia się oraz teorię poznawczo-rozwojową. Każde z tych podejść prowadzi do innego zrozumienia natury i mechanizmów rozwoju moralnego. Tradycyjna psychoanaliza zwróciła uwagę na rolę konfliktów, wczesnych rela­cji dziecka z rodzicami oraz identyfikacji jako mechanizmów odpowiedzialnych za przejmowanie zasad postępowania w rozwoju moralnym. Natomiast neopsychonalityczne poglądy na temat rozwoju osobowości w ciągu życia człowieka podkreśliły rolę kultury i społeczeństwa oraz problem siły ego w radzeniu sobie z emocjami, w rozwiązywaniu konfliktów i wykształcaniu się etosów społecz­nych.

Teorie uczenia opisały kształtowanie się zachowań moralnych w wyniku gro­madzonych przez jednostkę doświadczeń, wyjaśniając ten proces, niezależnie od wieku, w terminach mechanizmu warunkowania i generalizacji oraz uczenia się obserwacyjnego i modelowania zachowań.

Teoria poznawczo-rozwojowa opisała rozwój moralny jako proces polegający na aktywnym organizowaniu i reorganizowaniu wiedzy moralnej, jaką dziecko gromadzi w interakcjach z rówieśnikami i dorosłymi. W myśl tej teorii rozwój moralny ma charakter stadialny i wyraża tendencję do stopniowego przechodze­nia w rozwoju od heteronomii do autonomii moralnej. W przeciwieństwie do psychoanalizy i teorii uczenia się, w podejściu tym rozwój moralny polega nie tyle na przejmowaniu przez jednostkę społecznych norm i zasad postępowania, ile na aktywnym ich rekonstruowaniu oraz tworzeniu idei i sądów moralnych w interakcjach z otoczeniem społecznym.

Komentarz do tabeli (uzupełnić wynikami badań)

Wyniki badań nad rozwojem rozumowania moralnego w ciągu życia człowieka wskazują na wzrost w dzieciństwie i adolescencji moralności konwencjonalnej w kierunku moralności pokonwencjonalnej, który trwa nawet w dorosłości, oraz na pewien spadek tej tendencji w okresie starzenia się człowieka. Badania te ponadto pozwalają sądzić, że: 1) stadia moralności pokonwencjonalnej osiągają nieliczne osoby, niezależnie od wieku badanych i w zależności od doświadczeń indywidualnych oraz kręgu kulturowego, co pozwala wątpić w uniwersalny cha­rakter tych stadiów; 2) poziom rozwoju rozumowania logicznego jest warun­kiem koniecznym, lecz niewystarczającym dla rozwoju rozumowania moralne­go; 3) wraz ze wzrostem poziomu rozumowania moralnego wzrasta zgodność kierunku sądów moralnych z kierunkiem wyborów moralnych oraz kierunkiem podejmowanych zachowań, co nie oznacza jednak, że na działania moralne nie wpływają czynniki sytuacyjne i przeżycia emocjonalne.