OKAZANIE
Policjant przesłuchuje podejrzanego:- Mamy 2 świadków, którzy twierdzą, że widzieli Pana na miejscu przestępstwa.- Ja mam 20, którzy mnie tam nie widzieli - odpowiada podejrzany.
Żarty, żartami, a tak naprawdę sprawa jest poważna - na ile można uwierzyć świadkowi, który rozpoznał przedmiot lub osobę jako związaną z zajściem? I bynajmniej nie chodzi tu nam o świadków kłamiących z premedytacją. Tylko o pracę naszego mózgu podczas tzw. okazania.
Okazanie jest terminem stosowanym zarowno w kryminalistyce jak i w czynnościach procesowych.
Prof. Tadeusz Hanausek definiuje okazanie jako "...czynność tak kryminalistyczna, jak i procesowa polegająca na jednoczesnym przedstawieniu jakiejś osobie (świadkowi lub podejrzanemu) grupy przedmiotów poznania w celu stwierdzenia przez tę osobę, czy w tej grupie znajduje się taki przedmiot (poznania), z którym się wcześniej zetknęła..."
Używa się również określenia, że okazanie jest to forma identyfikacji na podstawie śladów pamięciowych. Nie chodzi tu jednak raczej o zidentyfikowanie danej osoby lub rzeczy sensu stricte, ale o ustalenie czy była ona postrzegana w związku ze zdarzeniem. Z okazania sporządza się protokół. Najczęściej świadkom pokazuje się do rozpoznania następujące przedmioty poznania:
· osoby
· przedmioty (rzeczy, w tym dokumenty, narzędzia itp.)
· zwłoki
· miejsce.
Wszystkie te przedmioty poznania możemy prezentować zarówno "w oryginale" jak i poprzez fotografię albo wizerunku pełnego lub składanego danego przedmiotu.
Okazywać "coś", - czyli rzecz lub miejsce (o ile miejsce można określić jako "coś") możemy zawsze w formie jawnej, tzn. nie chowamy osoby rozpoznającej. Ludzi możemy pokazywać także w formie tajnej (incognito), tzn. osoba rozpoznająca jest niewidoczna np. za tzw. "lustrem fenickim", przy użyciu kamery i monitora itp. Do najczęstrzych przyczyn przeprowadzania okazania tajnego należą:
· obawa świadka przed zemstą podejrzanego lub
· obawa o stan psychiczny świadka w momencie gdy jest on także ofiarą zdarzenia, a w grupie znajduje się sprawca. Postawienie ofiary "oko w oko" z podejrzanym mogło by narazić ją na szok psychiczny.
Okazanie podlega pewnym sztywnym zasadom. Najważniejsze z nich to:
Okazanie rzeczy - okazywanie przedmiotów, dokumentów itp. Jak już wspomnieliśmy w przeważającej części odbywa się w formie jawnej (nikt nie boi się np. zemsty poziomicy lub młotka). Czasem zdarza się forma tajna (a raczej dyskretna) kiedy pokazujemy np. ukradziony przedmiot w rękach sprawcy przed zatrzymaniem, w celu upewnienia, czy to na pewno ten przedmiot.
Okazanie zwłok - odchodzi się tu od zasady okazywania przedmiotów rozpoznania w grupie. Pomijając fakt, że nawet największe kostnice miałyby problem z zebraniem zestawu podobnych nieboszczyków, zachodzi również obawa, czy świadek wytrzyma taki makabryczny pokaz. Czasem zamiast zwłok okazuje się ich fotografie. Najczęściej okazuje się zwłoki osobom najbliższym w celu ich identyfikacji. Zwłoki pokazuje się kolejno, przestrzegając zasady, aby te, o których identyfikacje nam chodzi nie były pokazywane jako pierwsze. Wynika to stąd, że po pierwsze - wygląd człowieka po śmierci dość znacznie się zmienia, po drugie - osoba mająca denata rozpoznać jest przeważnie tak zszokowana, że rozpoznaje pierwsze pokazane zwłoki jako osoby bliskiej.
Okazanie miejsca - tutaj także z przyczyn oczywistych nie dokonuje się okazania grupowego. Tak jak podczas okazania zwłok stosuje się zasadę, aby to, o którego identyfikacje nam chodzi nie było pokazywane jako pierwsze.
Okazanie osób Jest to najtrudniejsza do przeprowadzenia forma okazania - osoby muszą być odpowiednio dobrane. Polskie prawo wymaga, aby w grupie okazywanych było co najmniej cztery osoby. Prawo angielskie wymaga ośmiu. Jeśli podejrzany nie chce dobrowolnie uczestniczyć w okazaniu, prawo dopuszcza użycie tzw. przymusu bezpośredniego. Można też siłą np. zgolić mu brodę lub wąsy.
Okazanie "ślepe" lub "puste" - jest formą sprawdzania wiarygodności świadka. Czasem idąc na okazanie, osoba mająca rozpoznać podejrzanego jest święcie przekonana że policja bandytę złapała i wskazuje na najbardziej do niego podobną osobę w grupie. Tak więc, aby sprawdzić wiarygodność rozpoznania, policja czasem celowo nie umieszcza podejrzanego w okazywanej grupie. Jeśli świadek nie rozpozna wówczas nikogo, potwierdzi swoją spostrzegawczość. Okazanie "na efekt psychologiczny" - nie jest praktykowane w Polsce (uznane jako wątpliwe moralnie), ale np. zdarza się w niektórych stanach USA. Jeśli policjanci złapią podejrzanego, a ów "idzie w zaparte", podstawiana jest "fałszywa" osoba rozpoznająca (najczęściej policjant po cywilnemu), która wskazuje podejrzanego jako sprawcę. Efektem tego bywa czasem przyznanie się podejrzanego do winy.
Z życia wzięte
Wszystko dobrze, ale...
Szacuje się, że w USA trafia do więzienia ok. 4500 niewinnych osób, które zostały błędnie rozpoznane przez świadków.
Dr. Donald Thomson - australijski psycholog stwierdził, że "...trauma i szok mogą wymazać dużą część naszej umiejętności zapamiętywania. Później łączymy wspomnienia związane z wydarzeniem, w celu rekonstrukcji incydentu w naszym umyśle.." Doktor sam zresztą padł ofiarą błędnego rozpoznania. Pewnego dnia został ściągnięty z ulicy i poproszony o wzięcie udziału w okazaniu. Ofiara (kobieta napadnięta w swoim mieszkaniu) wskazała go jako sprawcę. Na szczęście Thomson mógł się wykazać 100 % alibi - brał wówczas udział w programie TV transmitowanym na żywo. Ofiara oglądała ten program, gdy do mieszkania wtargnął napastnik. Pod wpływem szoku i stresu, twarz doktora z ekranu nałożyła się we wspomnieniach kobiety na twarz napastnika.
Eksperyment, jaki przeprowadzili Daneil J Simson i Christopher Chabris z Harvard University uzmysłowił ludziom, jak ograniczone są zdolności postrzegania człowieka. Pokazano grupom osób (w sumie około 10 tys. studentów) film, na którym dwie drużyny po trzech zawodników (w białych i czarnych koszulkach) biegają po pomieszczeniu grając "w kosza". Poproszono widzów o zliczenie podań wykonanych przez drużynę w białych koszulkach. Na filmie, po 35 sekundach do pomieszczenia w którym grają zawodnicy wchodzi goryl (tzn. człowiek przebrany za goryla). Maszeruje jak gdyby nigdy nic pomiędzy zawodnikami, charakterystycznie tłucze się w klatkę piersiową i po 9 sekundach wychodzi. Po projekcji zapytano widzów, czy zauważyli coś niezwykłego. Okazało się, że około 50% przegapiło goryla. Nieprawdopodobne, ale jednak. Niektórzy uczestnicy informowani o fakcie przegapienia małpiego popisu byli do tego stopnia zaskoczeni, że autorzy musieli przewijać taśmę, aby udowodnić, iż goryl był tam naprawdę.
Michael Shemer podsumował wyniki następująco: "...gdy jesteśmy pochłonięci jakąś czynnością, np. rozmawiamy przez komórkę prowadząc samochód, często pozostajemy ślepi na to, co się dzieje w polu naszego widzenia, choćby nawet był to przechodzący po pasach goryl.." Efekt ten określany nazwą ślepota sytuacyjna, wynika z braku możliwości podzielenia naszej uwagi. Zaabsorbowani jakimś zdarzeniem (np. liczeniem podań jednej drużyny) przestajemy rejestrować inne.
Inny eksperyment przeprowadziła policja londyńska. Grupie studentów pokazywano film, na którym krótko ostrzyżony mężczyzna w czarnej skórzanej kurtce wyrywa kobiecie torebkę. Potem poproszono oglądających o podanie wieku napastnika. Prawie wszyscy określili go na około 20 lat. W rzeczywistości miał około 50-ciu. Po prostu oglądający połączyli sprawcę zdarzenia ze stereotypowym posiadaczem czarnej kurtki i krótkich włosów, młodym człowiekiem lat około 20.
niach_niach1