Postawy_rodzicielskie_a_agresywne_zachowania_u_dziecka_cz.pdf

Tego e-booka otrzymujesz dzięki:

www.ksiazkidosluchania.tnb.pl

Postawy rodzicielskie a agresywne

zachowania u dziecka cz.1

Życie w dobie wielkich przemian społeczno-politycznych sprzyja wzrastającej

przestępczości, chuligaństwu i znieczuleniu na ludzką krzywdę. Dzieje się to również w

naszym kraju wzbudzając ogólne poczucie zagrożenia i słusznego niepokoju.

Zachowania agresywne występujące w różnych formach kontaktów międzyludzkich stanowią

istotny problem społeczny szczególnie, gdy dotyczy on dzieci. Przyczyny tego zjawiska

należy szukać w rodzinie, gdyż to tu kształtują się i tworzą określone normy, regulujące

zachowanie jej członków, rolę i pozycję, wytwarzające wzajemne oczekiwania i wymagania.

Dlatego kształtowania osobowości dziecka dokonuje się głównie poprzez wpływ postaw

rodzicielskich, które są całokształtem stosunków międzyosobowych, charakterystycznych dla

całej rodziny.

W prezentowanej publikacji zajęłam się problematyką postaw rodzicielskich i zależnością,

jaka wynika między tymi postawami, a agresywnymi zachowaniami dzieci i ich

przystosowaniem do szkoły.

Inspiracją do podjęcia tego tematu stała się wieloletnia obserwacja dzieci w wieku

wczesnoszkolnym, możliwość szerszego spojrzenia na różne ich problemy. Pracując w szkole

napotykam na wiele problemów wychowawczych, gdzie głównym z nich jest narastający

wśród dzieci problem agresji.

W publikacji przedstawiam pojęcie agresji w ujęciu różnych autorów, rodzaje i formy

występowania jak i mechanizmy warunkujące powstawanie zachowań agresywnych.

AGRESJA - ROZW AŻANIA TEORETYCZNE

Zdefiniowanie pojęcia agresji nie jest zadaniem prostym, pomimo, iż wielu badaczy

zajmuje się tym zjawiskiem coraz powszechniej.

P.G.Zimbardo zdefiniował agresję jako "...zachowanie fizyczne lub werbalne podejmowane z

zamiarem skrzywdzenia lub zniszczenia"(Zimbardo P.G. 1994).

Podobną definicję przytoczyli G.Caprara i C. Pastarelli przedstawiając agresję jako

"...zachowanie podjęte z zamiarem skrzywdzenia innej osoby"(Frączek A. 1993). Autorzy

obu tych definicji określają agresję jako zamierzone zachowanie, gdzie agresor dąży do

skrzywdzenia lub zniszczenia innej osoby. Zbliżoną definicję do poprzednich, lecz poszerzoną

o cel planowanych działań i sposób ich przeprowadzenia sformułowała H. Filipczuk mówiąc,

że "...agresja to zamierzone działania mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś -

osobie lub przedmiotowi - krzywdy: szkody, straty, bólu"(Filipczuk H. 1988).

Cel, czyli to do czego się dąży podkreślił E. Aronson, który widzi agresję jako w celowym

działaniu wyrządzającym szkodę lub przykrość. Podobną choć bogatszą definicją określającą

dokładniej negatywne skutki i zakres działania napastnika przedstawia H N. Ricciuti. Określa

on agresję jako: "...pewne działanie, myśl lub impuls, którego celem jest wyrządzenie

krzywdy fizycznej lub psychicznej, realnej lub symbolicznej określonej osobie lub jej

reprezentantowi"(Skorny Z. 1989).

Szeroką definicję omawianego pojęcia zaproponował R. Mandl. Zdaniem tego autora

"agresja w ścisłym tego słowa znaczeniu jest aspołecznym sposobem zachowania się

wynikającym z wrogich tendencji i chęci szkodzenia innym lub niszczenia oraz działaniem

skierowanym przeciw ludziom wynikającym z określonych pobudek uczuciowych, służących

celom samoobrony lub rozszerzenia swej dominacji"(Skorny Z. 1989).

Przedstawione wyżej definicje zawierają motywy postępowania zgodne z subiektywną

koncepcją określenia agresji, o której Z, Skorny pisze, że : "...przejawia się ona w

wystąpieniu u agresora chęci szkodzenia lub niszczenia, zamiaru wyrządzenia komuś

krzywdy spowodowania szkody, zadania bólu"(Skorny Z. 1989). Nie są to czyny, tylko chęci,

zamierzenia, czy też emocje, których doznaje napastnik.

Wielu autorów doszło do wniosku, że istotną właściwością agresji nie są subiektywne,

przeżycia jednostki lecz jej obiektywne określone konsekwencje społeczne. Wiąże się to z

obiektywną koncepcją agresywnego zachowania się, w której Z. Skorny agresję prezentuje

jako fakty, które występują w zachowaniu się. Fakty te mogą być obserwowane,

rejestrowane i mierzone.

W takim znaczeniu według A.H.Bussa "...agresja polega na wystąpieniu zachowań

przyjmujących np. formę bicia, poniżenia kogoś, niszczenia lub uszkodzenia

przedmiotów"(Skorny Z. 1989).

Natomiast J. Dollard uważa, że agresja to: "...akt, którego celem jest wyrządzenie szkody

innemu organizmowi"(Skorny Z. 1968).

Obie wyżej wymienione definicje wskazują, że agresję charakteryzuje konkretne działanie

mające na celu wyrządzenie szkody, krzywdy. Następnym przykładem definicji agresji w

ujęciu obiektywnym, jest definicja T. Tomaszewskiego, który agresywne zachowanie określa

jako: "...skierowane przeciw komuś lub czemuś"(Tomaszewski T. 1963).

Pojmując agresję zgodnie z ideą Tomaszewskiego, Z. Skorny określa także jej cechy

szczególne. Według niego agresywne zachowanie się skierowane jest przeciw komuś lub

czemuś. Może przyjąć formę ataku, napaści, pobicia, znieważenia, poniżenia czyjeś godności

osobistej. Wyrządza ono także określone szkody materialne lub moralne.

Zgodna z obiektywnym ujęciem agresywnego zachowania jest też definicja A. Frączka,

który pisze: "...agresją nazywa się czynności mające na celu zrobienie szkody i

spowodowania utraty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub

spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi"(Frączek A, 1979).

Z. Skorny uwzględniając koncepcje subiektywne i obiektywne agresywnego zachowania

się formułuje własną definicję interesującego nas pojęcia: "...mianem agresji określamy

zachowanie występujące w formie aktu skierowanego przeciw określonym osobom lub

przedmiotom, wyrządzające szkody materialne lub moralne, będące wskutek tego

przedmiotem dezaprobaty społecznej"(Skorny Z. 1989).

Definicja ta jest kwintesencją obu przedstawionych koncepcji agresywnego zachowania.

Przedstawione wyżej definicje agresji są tylko wybranymi spośród wielu istniejących w

literaturze przedmiotu. Uzmysławiają jak trudno jednoznacznie określić zachowanie

agresywne i jak wiele czynników należy wziąć pod uwagę, by to uczynić.

Rodzaj e i formy agresji.

W literaturze przedmiotu wyróżnia się szereg rodzajów agresji. Rodzajowego podziału

agresji ze względu na kryterium jakim jest mechanizm jej powstawania dokonał Z. Skorny.

Na podstawie wspomnianego kryterium wyróżnia on cztery rodzaje agresji:

agresję

frustracyjną,

naśladowczą,

instrumentalną,

patologiczną (Skorny Z.).

Wskazane przez Z. Skornego rodzaje agresji omówię kolejno w dalszej części tekstu.

Agresja frustracyjna - nietrudno zauważyć, że mówiąc o tak zwanej "agresji frustracyjnej"

zwracamy się ku wcześniej przedstawionej koncepcji dotyczącej genezy interesującego nas

zjawiska, którego źródeł upatrujemy właśnie we frustracji. Warto przypomnieć - jak sądzę -

że według J. Dollarda istnieje nierozłączny związek frustracji z agresją. Krytycy powyższej

koncepcji twierdzą, że frustracja może być powodem agresji, chociaż zależność ta zachodzi

tylko w określonych okolicznościach i wymaga spełnienia kilku dodatkowych warunków, a

mianowicie gdy blokada ważnej potrzeby powoduje intensywne pobudzenie do agresji, gdy

czynniki powodujące blokadę uniemożliwiają wykonanie czynności zmierzających do

zaspokojenia potrzeby, oraz gdy ilość doznawanych uprzednio frustracji wzrasta. Poprawkę

do powyższej hipotezy wprowadził N. E. Miller twierdzący, że "frustracja może spowodować

pobudzenie do szeregu różnych reakcji, wśród których jednym z rodzajów są niektóre formy

agresji". Uważał on, że w sytuacjach frustracyjnych kara lub sama groźba kary wpływa

hamująco na impulsy pobudzające do agresji i powoduje wystąpienie reakcji

nieagresywnych, a zatem nie każda jest powodem zachowań agresywnych. S. Rosenzweig

natomiast twierdził, że reakcjami na frustrację mogą być zarówno reakcje agresywne, jak i

nieagresywne. Do agresywnych reakcji frustracyjnych autor zaliczył reakcje ekstrapunitywne

i intrapunitywne, a do nieagresywnych zaś - impunitywne.

Reakcje ekstrapunitywne przejawiają się - jego zdaniem - w agresji skierowanej na

zewnątrz - na określone osoby i przedmioty. Manifestują się one w wybuchach gniewu,

wrogości, przypisywaniu innym winy za własne niepowodzenia.

Reakcje intrapunitywne przyjmują natomiast formę agresji skierowanej na własną osobę,

poczucia winy, niezadowolenia z siebie, potępiania swych czynów.

Reakcjom impunitywnym wreszcie, nie towarzyszy żadna forma agresji. Pozwalają one

jednak na rozładowanie stanów napięcia emocjonalnego wywołanego doznaną frustracją w

sposób nieagresywny.

Reasumując, można stwierdzić, że frustracja jest skutkiem blokady określonych potrzeb

takich jak między innymi potrzeby afiliacji, uznania społecznego, potrzeby samodzielności.

Konsekwencją blokady potrzeby afiliacji bywa agresywność dziecka spowodowana

oziębłością uczuciową rodziców, brakiem życzliwości i serdeczności, nadmierną surowością

czy stosowaniem licznych kar fizycznych.

Również wspomniana blokada potrzeby uznania społecznego może stać się przyczyną agresji

u dzieci. Powodem tej sytuacji jest zbyt częste upominanie dziecka, wytykanie różnych jego

wad i braków, czy stawianie kolegi jako przykład wzoru. Także wymieniona wcześniej

blokada potrzeby samodzielności może spełniać funkcję agresywnego motywu zachowania

się poprzez liczne zakazy i nakazy pochodzące od dorosłych jak i nadmierne ograniczanie

samodzielności dzieci.

Drugim rodzajem agresji wyróżnionym na podstawie mechanizmu jej powstawania jest

agresja naśladowcza. Rozpatrywanie kwestii związanych z agresją naśladowczą skłania do

przypomnienia, że tego typu zachowań agresywnych upatrywać można w nawykach

powstających i utrwalanych w trakcie życia jednostki pod wpływem facylitacji społecznej,

oznaczającej wzajemny wpływ członków grupy na wzrost zachowań określonego rodzaju.

Mówiąc prościej - agresja może być następstwem naśladowania innych.

"Agresywne zachowania się dzieci i młodzieży bywają także następstwem oddziaływania

określonych modeli zachowania się. Mamy wówczas do czynienia z procesem modelowania

(...). Wystąpienie tego rodzaju agresji stanowi wynik mimowolnego naśladownictwa modeli

agresywnego zachowania się, z którymi dana osoba styka się swym otoczeniu. Brak jest

wówczas motywacji typowej dla agresji frustracyjnej, przyjmującej formę poczucia krzywdy,

uczucia gniewu, chęci szkodzenia lub wyrządzenia komuś przykrości" (Skorny Z. ).

Pod wpływem oddziaływania wzorców agresywnego zachowania się agresja może

wystąpić u osób, które uprzednio nie były narażone na frustrację. U. Bronfenbrenner doszedł

do wniosku, że zachowanie agresywne, a nawet okrucieństwo, może wywołać osoba nie

mająca nawet najmniejszych podstaw, by się czuć skrzywdzoną, jednak wcześniej mająca

okazję obserwować zachowanie agresywne tylko i wyłącznie w roli widza.

Modele wpływają na zachowanie się przede wszystkim wtedy, gdy są nimi osoby

znaczące. W tej sytuacji zostaje uruchomiony mechanizm identyfikacji powodujący

wystąpienie dążenia do upodobnienia się do ubioru, sposobu mówienia lub zachowania się

modela.

Wpływ wzorów agresywnego zachowania zaznacza się szczególnie u chłopców, ponieważ

to oni głównie są odbiorcami komiksów, filmów, reportaży , co ma związek utożsamiania się

z negatywnymi bohaterami, sprzyjającymi rozwojowi zachowań agresywnych.

Trzeci rodzaj agresji, jaki wyróżnił Z. Skorny stanowi agresja instrumentalna. Jej

motywem są określone cele działania, a ona sama odgrywa wówczas rolę instrumentu czy

też narzędzia umożliwiającego osiągnięcie danego celu.

Przykładem tego zjawiska są rodzice wyznający zasadę "przepychania się przez życie

łokciami". Uważają wówczas, że ten ma rację, kto jest silniejszy i sprytniejszy. W tej sytuacji

u dzieci kształtują się postawy sprzyjające występowaniu zachowań agresywnych oraz są

one traktowane jako narzędzie skutecznego działania.

Podobne skutki może mieć przeświadczenie o wyższości lub nadzwyczajnych przywilejach i

uprawnieniach przysługujących dziecku ze względu na pozycję społeczną rodziców.

Wystąpienie agresji instrumentalnej może spowodować nieprawidłowo ukształtowana

hierarchia wartości sprawiająca, ,że naczelnym celem działania staje się dążenie za wszelką

cenę do osiągnięcia osobistego sukcesu bez liczenia się z cudzymi interesami lub

potrzebami.

Z agresją instrumentalną mamy także do czynienia u dziecka, które grozi rodzicom, że w

razie niespełnienia żądań, zniszczy jakiś przedmiot czy wyrządzi komuś krzywdę. Uleganie

groźbom dziecka przyczynia się do utrwalenia takiej strategii postępowania. Ostatnim z

rodzajów agresji wyróżnionych przez Z. Skornego ze względu na mechanizm jej

powstawania jest agresja patologiczna. Jej przyczyn należy szukać w procesach

chorobowych zachodzących w układzie nerwowym. Zdaniem psychologów powodują one

powstanie zaburzeń w zachowaniu się jednostki przyjmujących formę zachowań

agresywnych jako swoistych symptomów niektórych chorób nerwowych i psychicznych. Na

skutek uruchomienia odpowiednich mechanizmów fizjologicznych, osoba chora zachowuje się

agresywnie mimo braku wpływu frustracji, modeli agresywnego zachowania się lub celów

działania realizowanych za pośrednictwem agresji. Zdaniem K. Dąbrowskiego

"...patologiczne podłoże agresji można stwierdzić u dzieci nadpobudliwych psychoruchowo,

epileptyków, schizofreników, oligofreników i psychopatów" (Dąbrowski K, 1964).

Uwzględniając możliwość wystąpienia agresji patologicznej u dzieci i młodzieży należy

unikać przedwczesnego kwalifikowania niewłaściwie uzasadnionych zachowań agresywnych u

nich występujących. Tylko wtedy można je tłumaczyć wpływem procesów patologicznych

zachodzących w organizmie, gdy wykazały je badania neurologiczne lub psychiatryczne, zaś

szczegółowa analiza psychologiczna wyklucza wpływ frustracji, modeli agresywnego

zachowania się lub świadomych celów działania jako motywów agresji.

Przykładem agresji patologicznej może być agresywne zachowanie się dziecka, które bez

żadnego powodu napastuje swych kolegów. Zakłada się wtedy, że w samym dziecku tkwią

skłonności do agresji uwarunkowane wpływem dziedziczności lub zaburzeniami

chorobowymi. Jednak żeby to stwierdzić, niezbędne są badania neurologiczne i

psychiatryczne, dlatego agresja patologiczna nie będzie leżała w moich zainteresowaniach.

W dalszej części pragnę przejść do omówienia form zachowań agresywnych.

Zachowania agresywne można podzielić również ze względu na formę ich występowania.

Uwzględniając to kryterium A.H. Buss wyróżnia agresję fizyczną i słowną oraz agresję

czynną i bierną.

Agresję fizyczną Buss określa jako "... atak na inną osobę, w którym atakujący posługuje się

określonymi częściami ciała lub narzędziami, zadając ból lub wyrządzając szkody osobie

będącej przedmiotem agresji" (Skorny Z, 1968). Agresja słowna według niego to posłużenie

się bodźcami werbalnymi szkodliwymi dla atakowanej osoby, wywołujące u niej strach,

poczucie krzywdy lub odrzucenie uczuciowe. "Agresję czynną stanowią działania szkodliwe

dla osób lub przedmiotów, na które je się kieruje, natomiast agresja bierna jest

powstrzymaniem się od określonego działania, co powoduje szkodliwe konsekwencje dla

osoby będącej przedmiotem agresji".

A. Buss wyróżnia również agresję behawioralna, symboliczną i tematyczną. Pierwsza z

form agresja behawioralna skierowana jest przeciw konkretnym osobom lub rzeczom, druga

- agresja symboliczna - dotyczy osób lub rzeczy symbolizujących w jakiś sposób właściwy

przedmiot, na który byłaby się skierowała agresja behawioralna, trzecia z form natomiast -

agresja tematyczna - polega na wystąpieniu określonego rodzaju wypowiedzi słownych przy

badaniach prowadzonych za pomocą testów projekcyjnych.

Natomiast R. Mandel wyróżnia agresję bezpośrednią i pośrednią. Agresję bezpośrednią

tworzy szereg prostych zachowań takich jak: bicie, uderzanie, wyrywanie, przeklinanie,

straszenie, gryzienie (agresja prosta). Na agresję pośrednią składają się całe zespoły

określonych ruchów, gestów, wypowiedzi, obrażania się (agresja złożona).

Z. Skorny odwołując się do omówionych stanowisk, wyróżnia tylko i wyłącznie agresję

behawioralna, gdzie występują "...zachowania agresywne przybierające formę agresji

fizycznej lub słownej oraz agresji bezpośredniej lub pośredniej (Skorny Z. 1968). W agresji

bezpośredniej autor wyróżnia tu trzy formy takich zachowań:

· zachowania agresywne skierowane na ludzi,

· zachowania agresywne skierowane na inne istoty żywe nie będące ludźmi, a więc

zwierzęta i rośliny,

· zachowania agresywne skierowane na rzeczy martwe.

Natomiast agresja pośrednia to zachowanie agresywne skierowane nie na osoby wprost,

będące przedmiotem tego rodzaju zachowań, lecz na osoby lub rzeczy zastępcze.

Przykładem są tu plotki i złośliwe żarty. W sytuacji natomiast, gdzie frustracja spowodowana

surowym karaniem przez ojca nie wywołuje agresji skierowanej przeciwko niemu może

wystąpić agresja przemieszczona na młodsze rodzeństwo, kolegów czy słabsze dzieci, na

których rozładowuje się stan napięcia emocjonalnego.

Jeszcze inny znany badacz - E. Aronson - wyróżnia trzy formy agresji, do których zalicza

agresję fizyczną, agresję w wyobraźni i agresję bezpośrednią.

Agresja fizyczna przejawia się w postaci fizycznej, takiej jak gry, bieg, skoki, walenie

pięściami w worek. Agresja w wyobraźni, według E. Aronsona, polega na atakowaniu innej

osoby np. marzeniu o zbiciu kogoś lub napisanie opowiadania pełnego aktów gwałtu i

przemocy, gdzie tak naprawdę nikt nie zostaje skrzywdzony. Uprawianie agresji w wyobraźni

może dać lepsze samo poczucie, a nawet spowodować chwilowe zmniejszenie agresywności.

Agresja bezpośrednia wreszcie, polega na zwymyślaniu osoby, która spowodowała

frustrację, wyrządzenie jej krzywdy, sprawienie jej kłopotów, opowiadanie o niej brzydkich

rzeczy itp. W rzeczywistości najczęściej, kiedy ludzie dopuszczają się aktów agresji, akty te

zwiększają ich skłonność do przyszłej agresji, bowiem zmniejszenie napięcia związanego z

poczuciem krzywdy, gniewem, itp. Jest swego rodzaju nagrodą, która wzmacnia zachowania

przynoszące ulgę. Mamy tu zatem do czynienia z mechanizmem samowzmacniającym

zachowania agresywne.

Jak widać z dokonanego przeglądu literatury, ze względu na formę występowania

zachowań agresywnych można wyróżnić agresję fizyczną i słowną, czynną i bierną, agresję

prostą i złożoną, bezpośrednią i pośrednią, agresję behawioralną, w wyobraźni i tematyczną.

Włączenie określonych rodzajów zachowań do zakresu agresywnego zachowania się zależy

od sposobu rozumienia tego pojęcia.

Moją uwagę zwróciła też przemoc emocjonalna, występująca w formie wypowiedzi

napastliwych, krzyku, wypowiedzi poniżających.

Przemoc emocjonalna w relacji rodzice - dziecko przejawia się w nieodpowiednim

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: