MICKIEWICZ ADAM Wybór poezyj.docx

Strona4

ADAM MICKIEWICZ

Mickiewicz A., Wybór poezyj, oprac. C. Zgorzelski, Wrocław 1974, BN I, 6.

WSTĘP

POCZĄTKI POETYCKIE

Sytuacja startu. Mickiewicz na Uniwersytet Wileński przybył z ogólnym wykształceniem oraz „umiłowaniem autorów rzymskich”, wyniesione ze szkoły powiatowej dominikanów w Nowogródku. Mickiewicz z wdzięcznością wspominał jednego ze swych guwernerów, Jankowskiego: „Jemu winienem zasmakowanie w uczeniu się i czytaniu książek”. Dużo dawały mu kontakty z najbliższym otoczeniem, nielicznym i niewysokim społecznie. Mickiewicz był więc chłopakiem z prowincji, obeznany ze zwyczajami i przesądami miejscowego ludu, mając dobrze w pamięci utrwalony rodzinny krajobraz. Przywiózł ze sobą pierwsze intensywniejsze przeżycia z „wiosny napoleońskiej”. Odtąd blask sławy Napoleona będzie mu rozjaśniał spojrzenie na sprawy narodu, świata i wielkości człowieka. Wilno nie było wówczas w skali europejskiej najświetniejszym ogniskiem nauki, ale miało w gronie wykładowców uniwersyteckich ludzi kompetentnych, zorientowanych w osiągnięciach ówczesnej myśli. Najważniejsi to: Grodek, Śniadeccy, Borowski, Jundziłł, Lelewel. Cztery lata tam studiował. Jego osobowość i charakter kształtowały się dzięki przyjaźni koleżeńskiej- filomatom. Filomatyzm:

·         Formował mu postawę wobec najważniejszych spraw społecznego i narodowego współżycia

·         Uczył pojmowania własnych obowiązków wobec siebie samego i innych

·         Uczył surowego przestrzegania przyjętych nakazów etycznych

W atmosferze pokongresowej, w Europie buntu i burzliwych protestów nowego wstępującego pokolenia, w narastaniu tajemnych sprzysiężeń, konspiracji i zamachów- Towarzystwo Filomatów wileńskich było przejawem nie tylko rozsądku, powagi i odważnej roztropności działania, a także dowodem dużej świadomości polityczno- społecznej, wczesnej dojrzałości młodzieńców, podejmujących próbę przekształcenia najpierw samych siebie, później otaczającej ich rzeczywistości. Stowarzyszenie, pomyślane początkowo jako tajne kółko samokształcenia naukowego i literackiego, rychło przemienione w organizację, która podjęła także cele wychowawczo- etyczne, przeistoczyło się niebawem w zakonspirowaną grupę przywódców młodzieży, świadomych całej szerokości swych dążeń. Także narodowo- politycznych. Później przyszły dla Mickiewicza trudne lata kowieńskiej próby życiowej. Musiał skonfrontować ideały z twardą rzeczywistością obowiązków nauczycielskich, udręką samotności i rozczarowań. Cela więzienna klasztoru bazylianów dopełniła rezultaty tej twardej szkoły życia. Lektura „książek zbójeckich”: Wolter, Rousseau, pisarze oświecenia z Trembeckim na czele. Z tego czasu pochodzą „naśladowania z Woltera”: Mieszko, książę Nowogródka, frywolna Pani Aniela i Dziewica z Orleanu, zwana Darczanką- poematy, których poeta nigdy nie zaklasyfikował do druku. Były to jedynie rezultaty ćwiczeń poetyckich. Następnie czyta: Schillera, Goethego i Byrona. Szybko więc Mickiewicz odnalazł swoich przewodników. Debiut poety. Spośród wierszy pisanych jeszcze niewprawną ręką Mickiewicza- początkującego studenta, tylko trzy mogą pretendować do miana „pierwszych słów” jego twórczości. Są to:

·         Zima miejska (pierwsza publikacja, drukowana w «Tygodniku Wileńskim» w listopadzie 1818r., a napisana prawdopodobnie jesienią poprzedniego roku), „heroikomiczne opisanie” „powabów zimy”, coś w rodzaju dyskretnej, poetycko zamaskowanej satyry na zbytkowny żywot paniczyków ze „złotej młodzieży”.

·         Wiersz rozpoczynający się od słów [Już się z pogodnych niebios…] (wygłoszony na inauguracyjnym posiedzeniu filomatów 14 września 1818r.). Wysokoretoryczny wiersz programowy, mowa wierszowana, inaugurująca nowy rok pracy filomatów.

·         Sonet Przypomnienie (jedyny z dorobku poetyckiego tych czasów włączony przez poetę do pierwszej książkowej edycji swych utworów). Sonet utrzymany w tonie elegijno- sentymentalnego „przypomnienia”.

Wiersze te cechuje różnorodność mimo literackości tradycyjnego, klasycystyczno- sentymentalnego kierunku.  Staje się ona najbardziej znamiennym przejawem startu Mickiewicz jako poety. Inauguracyjne przemówienie w wierszach ułożone. [Już się z pogodnych niebios…]. Jest to mowa wierszowana i nosi w sobie wszelkie konsekwencje tej retorycznej koncepcji wypowiedzi:

o        W ładzie wewnętrznym powiązań myślowych

o        W logice architektoniki dwu pierwszych członów utworu

o        W jednolicie zorganizowanej linii intonacyjnej, która wiedzie rozwój wątku lirycznego od argumentacji nasyconej przykładami wzorów ze świata kultury antycznej do zwięzłych, aforystycznie ukształtowanych stwierdzeń, uniesionych energią apelów i nakazów etycznych

Najwyraźniej to widać w początkowym fragmencie utworu- ujęto go w następstwo trzech kolejnych etapów rozwojowych: 1)wezwanie do żeglugi i obraz Argonautów; 2)przyrównanie grona filomackiego do dzielnej postawy „bohaterów greckich”; 3)sześć dwuwierszowych stwierdzeń aforystycznych w funkcji prawd lub zaleceń filomackich. Jest to układ intonacyjnie zamknięty, w którym ład, proporcja i rygor składniowy nie krępuje swobody narastania akcentów wypowiedzi. Mówca to osobowość obdarzona autorytetem przywódcy pouczającego z wysoka, ale złączonego z gromadą słuchaczy solidarnością wspólnego powołania. W jego ustach „wy” przybiera w wezwaniach najczęściej postać „my”, podkreślającą więź wspólnoty w przekonaniach i w działaniu. Wszystko jest ujęte w ramy ukształtowań typowych dla retoryki klasycystycznej (peryfrastyczna maniera nazywania przedmiotu zawiłymi omówieniami, kunsztowne układy zdań zbudowanych analogicznie lub przeciwstawnie, skupienie na niektórych odcinkach wiersza itp.). „Heroikomiczne opisanie”. Zima miejska. Nie ma tu oceny wprost, nakazów, zakazów, krytyki. Wypowiedź utrzymana jest w tonie entuzjastycznego zachwytu z powodu rozrzutnego żywota miejskiego w zimie. Osobowość, która się wypowiada nie odczuwa potrzeby refleksyjnego spojrzenia na wesoły tryb życia,  w którym nie przebłyskuje żadna poważniejsza wartość wspólnego obcowania. Wyraźne przeciwieństwo do filomatyzmu. Dlatego wyczuwa się w wierszu zamaskowaną satyrę. Zwykłe czynności dnia codziennego, jak czesanie włosów, palenie tytoniu czy picie herbaty staje się tu niezwykłe, egzotyczne i wyjątkowe. Inne strofy przedstawiają niemal zagadkę:

                                Którzy są z szczęściem poufali ślepem,

                                Pod twój znak idą, Królu Faraonie                                      chodzi o grę w karty

                          Lub zręczni lekkim wykręcać oszczepem,

                                Pędzą po suknach wytoczone słonie.                                     bilard

Poeta czyni wszystko, by przesada w poetyckim uniezwyklaniu wypowiedzi zarysowała się przed czytelnikiem w całej swej zabawnej jaskrawości. Osiąga to poprzez nienazywanie rzeczy ich własnymi imionami, stosowanie łańcucha omówień. Borowy- dla młodego poety Zima miejska była „etiudą metonimiczną”. Borowy nie widzi w utworze intencji satyrycznej. Widoczne nawiązanie do Trembeckiego.

Wypowiedź jest włożona w usta jednego  z uczestników zabawy. Toteż entuzjastyczny ton w ujmowaniu przezeń rozkoszy osnuwa ów świat dyskretną, poetycko zamaskowaną barwą lekceważącego żartu satyrycznego. Cały wdzięk poetycki utworu sprowadza się do tego, że tak lekko, żartobliwie umie poeta (trochę z ironią) podsunąć czytelnikowi pogodny obrazek zabaw „złotej” młodzieży, nieświadomej własnego ograniczenia i śmieszności. Sonet elegijno- sentymentalny. Przypomnienie wypowiedź naturalna.  Sentymentalizm jest tu łatwo odczuwalny, ale jawi się w postaci miarkowanej taktowną wstrzemięźliwością. Elegijność myśli powracających ku minionym chwilom szczęścia nie pławi się w nadmiarze roztkliwienia. Porusza się w sferze odtwarzania świata, który przeminął.

W tym potrójnym debiucie zetknąć się można z autorem, który umie wyrażać swą osobowość w różnych układach sytuacyjnych:

§         w postawie autorytatywnego mówcy, apelującego z klasycystycznym gestem retorycznym do braci filomatów

§         w roli uśmiechniętego z lekką ironią reżysera ukrytego poza stylizowanym monologiem rozbawionego młodzieńca

§         we wspominającym zadumaniu liryki osobistej zabarwionej sentymentalnym przeżywaniem przeszłości.

Każdy z tych utworów staje u początku oddzielnej linii w twórczości młodego Mickiewicza:

o        liryki programowo- filomackiej

o        poezji żartobliwie- towarzyskiej

o        wierszy elegijno- osobistych

<<>>

TWÓRCZOŚĆ ŻARTOBLIWIE- TOWARZYSKA

Wiersze ku zabawie przyjaciół. Z wesołej atmosfery przyjacielsko- filomackich spotkań imieninowych zrodziły się „jamby” Mickiewicza. Nie chodzi tu o stopę metryczną, ale o nazwę nawiązującą do satyrycznej twórczości jamisty greckiego, Archilocha (VIIw.pne), słynącego ze zjadliwości swych satyrycznych utworów. W języku filomackim- wiersze żartobliwe wygłaszane na koleżeńskich spotkaniach towarzyskich. Były na ogół utrzymane w tonie wesołych podkpiwań, rzadko wprowadzały akcenty życzliwej, dobrodusznej satyry. Były zgodne z filomackim stylem życia: odczytywane na wycieczkach podmiejskich, przy zaimprowizowanym stole, dobrze oddawały nastrój zabawy. Mickiewiczowskie „jamby” odznaczały się różnorodnością tonu i tematyki. Łączą udaną powagę przestróg i napomnień z dowcipami w ujęciu szczegółów z życia lub upodobań towarzyszy. Prezentują one swobodny, niejednolity rodzajowo typ wierszowania. Zima miejska- stylizacja (sporadyczna) na wypowiedź serio ostro skontrastowana z błahą tematyką codziennego współżycia filomackiego. Ujęcie heroikomiczne. Zapewne w pełnym dorobku poetyckim Mickiewicza są to błahe wiersze. Jednak ich znaczenie w rozwoju jego drogi pisarskiej jest ważne. Rozszerzyły one skalę możliwości jego warsztatu poetyckiego, dały mu odczucie wagi szczegółów życia potocznego, otworzyły perspektywę na odmienny typ wypowiadania się wierszowanego w stylu „poezji gadanej”, a przede wszystkim wyprowadziły go na pozycje swobody twórczej wobec nakazów i zakazów klasycyzmu. Poemat o kartoflu. Kartofla- poemat dochowany jedynie w pieśni pierwszej, napisany przed 4 II 1819. Gra poetycka oparta o stylizację heroikomiczną. Wyrasta z „naśladowań Woltera”. Główne efekty literackie wypływają tu z żywiołu parodii, skierowanej bądź w stronę konwencji epopei antycznej, bądź ku obyczajom ówczesnego poematu opisowo- dydaktycznego. Ton żartu przybiera w niektórych fragmentach akcenty wypowiedzi na serio. Tu np. początkowy opis przyrody wiosennej czy proroctwo anioła Rafała zapowiadające ucisk ludów Europy przez tyraństwo „samowładców”. Pojawia się upodobanie Mickiewicza do wielkich syntez historiozoficznych, interpretacja dziejów świata ku wizji rewolucji w imię swobody i równości. Do głosu dochodzi też umiłowanie kraju rodzinnego. Poema- Malewskiemu dedykowane. Warcaby. Jest to jakby dalsze ogniwo żartobliwego wierszowania „jambów”, skierowane do współtowarzysza prac i zabaw filomackich. Realizuje konwencję dydaktycznego listu poetyckiego (to różnica z „jambami”). „Dydaktyka” jest tu żartobliwa. Próba pouczenia przyjaciele o zasadach gry w warcaby. Chodziło tu o to, co Mickiewicz określał jako „pierwszą poety powinność”, aby „rzeczy zmysłowe malować”. Trzeba było w obrazach przedstawić grę w warcaby. Poeta świadomie nawiązywał do tradycji literackiej Szachów Vidy- Kochanowskiego. Trudne zadanie: poemat nie miał być narracją o jakimś konkretnym wydarzeniu gry w warcaby, ale zobrazowaniem jej reguł jako zasad ogólnie obowiązujących. Metaforyczne spojrzenie na warcabnicę jako na pole walki orężnej. Akcenty heroikomiczne- pionki przedstawione jako pułki, trupy i jeńcy wojenni. Udana powaga nauczania przeradza się w żart wierszowany.

<<>>

W KRĘGU „ODY DO MŁODOŚCI”

Wzlot w dziedzinę, „kędy zapał tworzy cudy”. Oda do młodości (grudzień 1820) wyrasta z linii, którą zapoczątkowało przemówienie filomackie [Już się z pogodnych niebios…]. Różnice:

Wydaje się, że te dwa utwory dzieli granica przełomu romantycznego. I tak odczuwali współcześni rewelacyjną nowość Ody. Uważne spojrzenie późniejszych historyków literatury ujawniło oświeceniowe i klasycystyczne korzenie utworu. Nawet entuzjazm i wiarę w siłę młodości próbowano włączyć między „podstawowe idee Oświecenia”:

·         wiara w postęp ludzkości (zwłaszcza w postęp wychowania, które niszczy „przesądy światło”)

·         hasło walki o wolność w imię dobra całej ludzkości

·         nakaz solidarnego współdziałania z przyjaciółmi

·         odrzucenie wszelkich przejawów egoistycznego sobkowstwa

·         obowiązek przełamywania własnej słabości

·         ideał heroizmu, postulat ofiarności jednostek dla szczęścia ogółu

W utworze występuje:

o        Zwięzłość i energia lakonicznych wezwań, z których wiele dziś weszło w zasób powszechnie używanych zwrotów przysłowiowych

o        Stała zmienność obrazów ukazywanych w ruchu, we wzlocie lub wspinaniu się w wyraźnie określonym kierunku

o        Szerokość perspektyw widzenia ogarniającego dalekie horyzonty, świat cały, niekiedy nawet w wymiarach kosmicznej skali

o        Uniesienie, niesłabnące ani na chwilę, w najwyższym natężeniu rozwijające zmienną linię zabarwień emocjonalnych: od „zapału” w locie początkowych wierszy, poprzez pogardę wobec „płazów w skorupie” i przez energię szturmu do „sławy grodu”, aż po twórczy entuzjazm w powoływaniu siłą młodości i przyjaźni nowego świata

Rozwój wątku poeta przeprowadza poprzez konsekwentnie realizowane przeciwstawienia:

1)       Martwego świata ludzi bez serc o bez ducha oraz wzlotu do krainy, w której „zapał tworzy cudy”

2)       Starców związanych z ziemią, pochylonych wiekiem, niezdolnych do uniesień i młodości, która na poziomy wzlatuje

3)       Samolubów, samotnych, przemijających bez śladu i bez pożytku dla świata oraz młodych przyjaciół śmiało ginących w szturmie do „sławy grodu”, w walce o szczęście wszystkich ludzi

4)       Chaosu „w krajach zamętu i nocy” oraz nowej rzeczywistości uporządkowanej „z bożej mocy”

5)       Starego, zanikającego już „świata rzeczy” i nowego, wschodzącego dopiero „świata ducha”

Oda pisana jest wierszem nieregularnym, którego nierównozgłoskowość mieści się w amplitudzie od 3 do 13 sylab, z przewagą 8- zgłoskowców. Tok utworu rozwija się w dwóch głosach: 1)częstszy, odkreśla nieregularność zgłoskową swej wypowiedzi, zbliża się ku swobodzie konstrukcji. Oda w tym miejscu utrzymana jest w tonie entuzjastycznego przemówienia; 2)powraca do toku wypowiedzi tylko od czasu do czasu. Zespala wewnętrznie utwór swą regularnością metryczną. Działa na podobieństwo refrenu wersyfikacyjnego. Wpływ Schillera jest dowiedziony. Ale i są różnice. Piosenki Mickiewicza. Wszystkie związane są z programem filomackim. Stanowią uprzystępnienie Ody, są kolejnym dokumentem ze współżycia koleżeńskiego. To jakby kontynuacja „jambów”, przekształconych ze stylizacji na rzekomo improwizowane przemówienia wygłaszane z żartobliwie udaną powagą- na lekkie, swobodne, anakreontyczne piosenki. Wesoła lekkość jest w pewnym stopniu udawana, stanowi celowe „przybranie” podkreślające ich polityczną niewinność. [Hej, radością oczy błyszczą…]- przesłana przez poetę z Kowna na imieniny Malewskiego, obchodzone uroczyście przez filomatów 1/13 XI 1819r. Hasła filomackie: „Ojczyzna, nauka, cnota”, „I męstwo, praca i zgoda”.

Pieśń Filaretów. Napisana pod koniec 1820r. drukowano ją w warszawskim piśmie «Motyl» pod tytułem Anakreontyk. Wprowadzenie w atmosferę dobrej zabawy. Następnie ukazanie patriotyczno- rewolucyjnego ładunku ideowego. Pokazana sędziom śledczym w odpisie skonfiskowanym w czasie rewizji u jednego z filaretów, została poddana w procesie wileńskim pod surowe dochodzenie policyjne.

Toasty- żart z końcowych miesięcy 1821r. Nawiązuje do pojęć z zakresu fizyki. Światło, ciepło, magnetyzm i elektryczność włączono tu prawem zabawnej metaforyki w sferę „magnetyzmu” przyjaznej serdeczności i ciepła wzajemnych związków koleżeńskich. Piosenki te świadczą, że poeta, zaczął swą drogę od retoryki przemówień, jednocześnie prawie umiał zastosować swe pióro do zupełnie odmiennego sposobu organizowania wypowiedzi programowej. Rozszerzył nimi skalę swych możliwości poetyckich. Pieśń proroka. Hymn na dzień Zwiastowania N. P. Maryi (grudzień 1820r.). Wiąże się on z Odą do młodości- nie tylko gatunkowo, koncepcją natchnionej, wysoko uniesionej wypowiedzi, ale także entuzjazmem. Napisane jest wierszem nieregularnym, pulsującym rytmicznie odpowiednio do wzbierającej i wybuchającej emocjonalności osoby, która go wypowiada. W tematyce religijnej Hymnu odczytywać należy coś więcej, jest on także „deklaracją samowiedzy poetyckiej i twórczej mocy”. Utwór ten niewiele odbiega od wskazań poetyki klasycystycznej. Realizuje zasady ody. Całość wiąże jednolita postawa emocjonalna. Historiozoficzna wypowiedź na cześć nauki. Do Joachima Lelewela (styczeń 1822r.)- związany z tradycją XVIII- wiecznego listu poetyckiego, ale jest bliższy mowie wierszowanej. Regularny 13-zgłoskowiec. Utwór napisany na powitanie Joachima Lelewela. Atmosfera intelektualnych dociekań i pouczania. Mimo różnic Do Joachima… i Oda do młodości przynależą do pobliskich regionów poezji:

·         Filomackie przeświadczenia o świecie

·         Wysoka pozycja mówcy

·         Szerokość horyzontów objętych spojrzeniem poetyckim

W Odzie ukazano powitanie „jutrzenki swobody”, w Do Joachima… w kalejdoskopowym skrócie historycznym zilustrowano wiekowe zmaganie się dążenia do wolności z tyranią samowładztwa.

Sposób pojmowania dynamiki zdarzeń historycznych i interpretowania dziejów został przejęty przez Mickiewicza od Lelewela. Służą do wiązania faktów w rozwój kierowany siłą napięć między dążeniem do wolności a tyranią przemocy. Siłom tym odebrał poeta charakter abstrakcyjnych racji, a nadał konkretne kształty historyczne.

<<>>

„BALLADY I ROMANSE”

Różnorodność ballad. Pierwszy tomik Poezyj Mickiewicza ukazuje się w Wilnie w drugiej połowie czerwca 1822r. Jego trzon główny stanowił cykl pt Ballady i romanse, pisany w latach 1819-21. Utwory te stały się wydarzeniem znaczącym.

Odmiennością tonu emocjonalnego i lirycznością struktury odcinały się przede wszystkim tzw. „romanse”; Kurhanek Maryli, Dudarz i zbliżony do nich Pierw...