ZAGADNIENIA EGZAMINACYJNE Z FLEKSJI
1. Obszar badań i zadania fleksji; morfemy fleksyjne
· Bańko M.: Wykłady z polskiej fleksji: rozdział 1. Co to jest fleksja?
· Morfologia T.1: III.1. Przedmiot i zakres fleksji
· Morfologia T.1: I.4: Morfem
Fleksja – zespół zjawisk językowych, które bywają traktowane jako odrębny komponent (składnik, element) języka. Dział gramatyki.
Czym się zajmuje:
· Ustalenie, które formy należą do jednego wyrazu, a które do różnych wyrazów, czyli określenie kryteriów podziału form wyrazowych pomiędzy wyrazy danego języka oraz określenie kryteriów uporządkowania form w tychże wyrazach, któremu nadaje się postać tzw. paradygmatów (PARADYGMATYKA FLEKSYJNA).
· Opis budowy form wyrazowych – ujawnienie wzorów odmiany wyrazów (SYNTAGMATYKA FLEKSYJNA).
· Deklinacja i koniugacja (wiadomo co to).
· opis morfologicznej budowy form fleksyjnych leksemu
· opis zasobu form fleksyjnych leksemu, czyli opis paradygmatu fleksyjnego
Morfem: najmniejsza znacząca cząstka. Morfemy istnieją w granicach wyrazów jako ich cząstki i nie mogą być użyte samodzielnie. (Choć bywają wyrazy jednomorfemowe ). Morfemy fleksyjne to takie, które mają funkcję tekstową, tworzące konstrukcje regularne, sygnalizujące podrzędność syntaktyczną (np.-em w kotem sygnalizuje, że nastąpiła konotacja rzeczownika w narzędniku). Te z nich, które stoją na ostatnim miejscu w ciągu, noszą nazwę końcówek.
TYPOLOGIA MORFEMÓW
a) Klasyfikacja strukturalna morfemów
· morfem nieciągły – morfem, którego reprezentację stanowi połączenie segmentów nietworzących nieprzerwanego ciągu;
np. morfemy czasownikowe ba-… się / boi-… się (‘bać się’);
morfemy derywacyjne w niektórych typach derywacji postsufiksalno-prefiksalnej, np. roz-… się, do-… się;
· morfem ciągły – morfem realizowany przez allomorfy, z których każdy stanowi nieprzerwany ciąg segmentów fonologicznych; jest to typowa postać strukturalna morfemów w języku polskim;
· morfem zerowy – morfem, którego jedyną realizację stanowi morf zerowy (morf, którego reprezentację stanowi zero fonologiczne), np. lęk-ϕ.
b) Dystrybucyjna klasyfikacja morfemów
a. morfem swobodny – morfem, którego reprezentacja jest równa wyrazowi tekstowemu (lub połączeniu wyrazów tekstowych), np. gdzie, bo, ale, czy, tak, jutro, tu, zaraz, brr, śmy;
b. morfem związany – morfem, który nie może wystąpić jako wyraz tekstowy; tworzy wyraz tekstowy zawsze w połączeniu z jakimś innym morfemem lub morfemami;
Ø morfem rdzenny – morfem konstytutywny formy gramatycznej, stanowiący jej strukturalny ośrodek, do którego mogą być dołączane inne (nierdzewne) morfemy związane;
Ø morfem afiksalny – morfem związany, niebędący rdzeniem, tworzący jednak w połączeniu rdzeniem (i ewentualnie innymi afiksami) wyraz gramatyczny:
o prefiks – afiks przed rdzeniem;
o sufiks – afiks po rdzeniu;
o postfiks – afiks po końcówkach fleksyjnych (np. -ś, -kolwiek).
c) Funkcjonalna klasyfikacja leksemów
· morfem leksykalny
Ø niezmienne
Ø zmienne – różnią się postacią graficzną i fonologiczną ze względu na alternacje;
· morfem gramatyczny:
Ø morfem fleksyjny – morfem gramatyczny będący wykładnikiem określonej wartości jakiejś kategorii morfologicznej lub zespołu wartości należących do różnych kategorii morfologicznych jednego leksemu (sufiksy tematyczny – tworzą temat czasownikowy – oraz końcówki fleksyjne);
Ø morfem słowotwórczy – morfem wyrażający stosunek motywacji między dwoma leksemami: motywującym i motywowanym; przede wszystkim morfemy afiksalne.
Proszę sobie przypomnieć wiadomości z zakresu analizy morfologicznej. Co prawda była ona już objęta programem i egzaminem fonetyki i słowotwórstwa, jednak wejdzie również w zakres egzaminu z fleksji. Gwoli przypomnienia przesyłam materiały; moi ubiegłoroczni studenci otrzymali je w zeszłym semestrze:
pliki: „typologia morfemów”, :przykładowe analizy morfologiczne”.
2. Podstawowe jednostki opisu fleksyjnego i ich definicje (np. flektem, flektyw, końcowka fleksyjna, temat fleksyjny)
· Bańko tu zdecydowanie nie wystarczy (chodzi o rozdział 3. Podstawowe pojęcia syntagmatyki fleksyjnej).
· polecam: Morfologia T.1.: III.3.2. Forma fleksyjna i jej budowa morfologiczna (s.137-145)[1]
(tu – m.in. wyjaśnienie terminów, które figurują w zagadnieniu: flektem, forma fleksyjna, temat fleksyjny, flektyw, końcówka fleksyjna i in.)
Forma fleksyjna – wyraz gramatyczny – element leksemu odmiennego
Flektem - abstrakcyjna jednostka językowa, na którą składa się pewne znaczenie leksykalne oraz pewna funkcja gramatyczna (zbiór wartości kategorii morfologicznych, przysługujących danemu leksemowi). Każdemu flektemowi przysługuje ściśle określony zbiór konkretnych postaci fonologicznych stanowiących formalne wykładniki danego flektemu.
Np. DOM (C., l.poj.) → znaczenie leksykalne + (w nawiasach) funkcje gramatyczne leksemów
Forma tekstowa – wyraz tekstowy wyrażający pewien flektem, np. domowi, piszę → reprezentują leksemy PISAĆ, DOM
Forma fleksyjna – jednostka językowa złożona ze ściśle określonego flektemu (np. DOM – D., l. poj.) i określonej formy tekstowej wyrażającej dany flektem (domu)
Formy fleksyjne oboczne – dwie formy fleksyjne różniące się tylko swoją formą, a więc odnoszące się do jednego flektemu, wyrażanego przez dwie formy tekstowe, np. pisarzy/ pisarzów → oboczne formy leksemu PISARZ
Formy fleksyjne synkretyczne – np. domu ‘DOM’ (D., l.poj) i domu ‘DOM’ (Ms. l. poj.) → synkretyczne formy fleksyjne leksemu DOM
Synkretyzm – zjawisko formalnego nierozróżniania funkcjonalnie różnych form fleksyjnych
Neutralizacja – np. w oderwaniu od kontekstu, w jakim została użyta, forma tekstowa jest nieokreślona pod względem pewnych kategorii (np. kat. liczby); neutralizacja pewnej opozycji morfologicznej właściwej formom fleksyjnym danego leksemu
a) kategorialny – zdeterminowane przez przynależność danego leksemu do określonej klasy funkcjonalnej: części mowy, klasa rodz. rzeczowników
b) niekategorialny – zdtereminowane przez czynniki morfologiczne, fonologiczne, leksykalne
Flektyw: pojedynczy morfem fleksyjny lub ciąg morfemów fleksyjnych przysługujących danej formie gramatycznej. Najprościej, jest to wykładnik funkcji gramatycznej.
Końcówka fleksyjna: pojedynczy sufiks fleksyjny, występujący jako ostatni składnik w ciągu morfemów tworzących wyraz tekstowy. Końcówka fleksyjna- końcowa cząstka wyrazu, znajdująca się po -- temacie fleksyjnym, która zmienia się podczas odmiany. Wyróżniamy dwa typy końcówek - końcówki przypadków i osobowe. Przykłady końcówek przypadków w liczbie pojedynczej: Jeżeli przy odmianie wyrazu pojawiają się formy "bez końcówki" wówczas mówimy o końcówce zerowej i oznaczamy ją symbolem 0. Z taką końcówką zerową spotykamy się w formach: film, pływa, nudził się, nudzili się. Końcówki fleksyjne wskazują, jaką rolę odgrywa wyraz w zdaniu. Końcówki informują również o liczbie, rodzaju, a w przypadku końcówek osobowych o osobie. Końcówki, jak sama nazwa wskazuje, zwykle występują na końcu wyrazu. Nie zawsze jednak - pozorny wyjątek stanowią zrosty. Odmianie bowiem podlega często również pierwszy człon złożenia, por. np. Wielkanoc - Wielkiejnocy, Białystok - Białegostoku. Ciekawym przykładem zrostów są liczebniki typu pięćset, sześćset - pięciuset, sześciuset.
W polszczyźnie spotykamy się również z końcówkami ruchomymi. W języku polskim końcówkami ruchomymi są końcówki l. i 2. osoby l. pój. i l. mn. czasownika: -m (-em) -ś,(-eś), -śmy, -ście (chodziłem, chodziłeś, chodziliśmy, chodziliście). Końcówki te występują w formach czasu przeszłego i w trybie przypuszczającym. Łączą się one albo z tematem czasownika, albo z jednym z wyrazów poprzedzających czasownik, np. Czyście zwariowali?; Czy zwariowaliście?
Ruchoma końcówka fleksyjna – typowe dla niektórych form osobowych czasowników, np. –m, -ście
Alternacje końcówek – umotywowane morfonologicznie, np. –y/-i
Końcówki izofunkcyjne – tożsame funkcjonalnie, różniące się fonologicznie w sposób niewytłumaczalny za pomocą reguły morfonologicznej
Równoległe końcówki fleksyjne – ta sama forma fleksyjna dopuszcza dwie (kilka) końcówkI izofunkcyjnE
Temat fleksyjny: wykładnik znaczenia leksykalnego formy fleksyjnej – jest to ta część formy fleksyjnej, która pozostaje po odcięciu flektywu. Jest wspólny dla wszystkich form fleksyjnych danego leksemu.
Każda forma fleksyjna zbudowana jest z morfemu lub ciągu morfemów będących wykładnikiem znaczenia leksykalnego danej formy fleksyjnej (inaczej temat fleksyjny), oraz z morfemu lub ciągu morfemów stanowiących wykładnik tej funkcji gramatycznej (flektyw). Temat i flektyw mogą być morfonologicznie proste (dom-u) lub złożone (po-za-pis-y-wa-l-i-śmy)
Typy tematów:
- podstawowy. Jego postać może być:
a) identyczna we wszystkich formach fleksyjnych (dom-)
b) nieidentyczna, wtedy różnice te zwane są alternantami tematu (ręk- : rąk- : ręk’- : ręc-)
alternacje morfonologiczne – różnice znajdują wyjaśnienie w regułach morfonologicznych, tzn. sprowadzają się do występujących w temacie alternacji morfonologicznych.
alternacje morfologiczne – pewien typ oboczności budowy fonologicznej tematu ma znamiona cząstkowej regularności: dotyczy pewnej serii leksemów
- wtórny (derywowany) – będący rozszerzeniem tematu podstawowego o fleksyjne afiksy formotwórcze, np. mieszczan-in-a
U rzeczowników występuje on rzadko, u czasowników stosunkowo często – we wszystkich imiesłowach, formach czasu przeszłego, trybu przypuszczającego i jednego z dwóch formalnych wariantów czasu przeszłego (typ: będzie prosiła). Rozszerzeniem tematu jest tu dodatkowy sufiks –ł-
- temat supletywny: zupełny (alternacje zupełnie różne, np. rok- / lat- , człowiek- / ludź-)lub niezupełny (alternanty tematu częściowo zbieżne, np. jecha-(ć) / jad-(ą), tydzień- / tygodń-
Typy flektywów:
- flektyw równy samej końcówce fleksyjnej – forma złożona jedynie z podstawowego tematu fleksyjnego leksemu oraz końcówki fleksyjnej (często rzeczowniki, przymiotniki i liczebniki główne)
- flektyw nierówny końcówce, składające się z afiksów formotwórczych (morfemy afiksalne lub morfemy rdzenne)
3. Co to jest paradygmat fleksyjny, ile polszczyzna ma takich paradygmatów, od czego zależy ilość wyróżnianych paradygmatów…
Co to jest paradygmat fleksyjny
· Morfologia T.1.: III.3.3. Paradygmat fleksyjny (s. 145-150) – nie zawsze prosty rozdział, proszę dać znać, co nie jest do końca jasne;
· uproszczona definicja paradygmatu: Bańko: 2.8. (s.28-29)
Paradygmat (wg Bańko): podział leksemu za pomocą jego kategorii fleksyjnych. [Czyli z tego co rozumiem, wszystkie formy wyrazu po jego odmianie przez wszystko co się da, czyli np. formy rzeczownika po jego odmianie przez przypadek i liczbę ← to moja autorska definicja :D]. O paradygmacie modelowym danej części mowy mówimy wtedy, kiedy nie interesuje nas wygląd form, lecz ich liczba i układ.
Paradygmat (wg Morfologii) – zbiór form fleksyjnych leksemu, tzn. flektemów przysługujących danemu leksemowi wraz z przypisaną każdemu flektemowi formą tekstową (lub ponadjednoelementowym zbiorem form tekstowych), stanowiącą reprezentację danej formy fleksyjnej
Paradygmat funkcjonalny – zbiór flektemów pewnego leksemu bez wyróżniających je form tekstowych, a zbiór flektemów to zestaw kategorii fleksyjnych przysługujących danemu leksemowi oraz zestaw możliwych wartości każdej z kategorii fleksyjnych leksemu
a) zupełny – wyznaczany przez wszystkie możliwe wartości wszystkich kat. fleksyjnych – maksymalny możliwy dla leksemu zbiór flektemów
b) niezupełny (zredukowany) – zespół kat. fleksyjnych jest uboższy od zespołu kat. fleksyjnych możliwych dla leksemów danej części mowy; zespół wartości chociażby jednej z kategorii fleksyjnych jest niepełny
Paradygmat formalny - zbiór form tekstowych reprezentujących formy fleksyjne leksemu
a) defektywny – nie pozwala na morfologiczne rozróżnienie wartości którejś z kat. fleksyjnych leksemu, pozbawiony wykładników morfologicznych tej kat. fleks., np. drzwi, sanie
b) zerowy – dot. leksemów nieodmiennych; wszystkie formy fleksyjne leksemu są tu synkretyczne ze względu na wszystkie kat. fleksyjne, przysługujące danemu leksemowi, np. kiwi, atelier
Koniugacja – oparta na kat. czasu i trybu (oraz osoby) → paradygmat koniugacyjny:
a) osobowy – pełny paradygmat w zakresie osoby (a także liczby), np. BRAĆ
b) nieosobowy – niezupełny ze względu na osobę, ograniczony do form fleksyjnych 3os., np. GRZMIEĆ, ŚWITAĆ
a) syntetyczno-analityczne – oparte na formach tekstowych o budowie syntetycznej i analitycznej
b) analityczne – właściwe nieosobowym predykatywom, wyłącznie forma analityczna, np. (jest) widać, było widać, będzie widać
Deklinacja – oparta na morfologicznej kat. przypadka; paradygmat:
a) rzeczownikowy
b) zaimkowy
c) liczebnikowy
d) przymiotnikowy
Ile polszczyzna ma takich paradygmatów:
· czasownik:
- podział tradycyjny: 3 lub 4 (kryterium: zakończenia czasu teraźniejszego; nawiązanie do podziału na koniugacje w gramatyce łacińskiej)
Doroszewski –
I - -ę, -esz
II – ę, -isz
III –am, -asz
IV –em, -esz
- Jan Tokarski: 1. wersja – 49 (nie przyjęła się), 2. wersja – 19 (zob. Tokarski J.: Czasowniki polskie: formy, typy, wyjątki. Słownik. Warszawa 1951)
- Roman Laskowski: 22 (zob. rozdział o czasowniku w Morfologii)
- Bogusław Dunaj: 39 (zob. Słownik współczesnego języka polskiego)
(+ Bańko: 11.4, 11.7, 11.8)
W koniugacji końcówki wspólnofleksyjne występują w 1os. lp.czasu teraźniejszego i przyszłego prostego.
Wielość przyrostków tematowych → wiele grup tematowych czasowników
· rzeczownik
Jan Tokarski wyróżnił w każdym rodzaju gramatycznym grupy deklinacyjne w zależności od zakoń...
banalnaa