W języku staro-cerkiewno-słowiańskim o przynależności rzeczownika do danej deklinacji decydował formant. Jednak już w języku staropolskim wykształciły się deklinacje rodzajowy (męska, żeńska i mieszana), które się utrzymały do dziś.
Do współczesnej deklinacji męskiej weszły dawne rzeczowniki deklinacji:
· I na o/jo, np. vlkъ, rabъ, mơžъ;
· II na –û-, np. domъ, medъ, vrxъ, volъ, synъ;
· III na a/ja, np. starosta, vojevoda, sługa, sędzia;... czasowniki semantycznie męskie
· IV na –i–, np. pơtъ;
· V na –en–, np. kamy/ kamene
Do współczesnej deklinacji żeńskiej należą dawne rzeczowniki deklinacji:
· III na a/ja, np. rơka, duša, gospodyni;
· IV na –i–, np. kostь; milość, złość, nienawiść
· V, na –r–, –ū–, np. mati, svekrve, krwy/kwe,
Do współczesnej deklinacji nijakiej należą dawne rzeczowniki deklinacji:
· I, na o/jo, np. lĕto, pol’e;
· V na e/n, –nt–, –o–, np. imę, telęte, slovo, nebo/ nebese, otrocze/ otroczęte
· oko/ ucho.... z dek.4
W okresie przejściowym między scs, a staropolszczyzną wystąpiła tendencja do wycofania sufiksu z mianownika rzeczowników sufiksalnych. Np. brъ => brev (forma wzięta z biernika). To stało się bezpośrednią przyczyną rozpowszechnienia się form biernikowych. Następnie w języku staropolskim nastąpił proces obejmujący rzecz. V dekl. na e/es (nebo/nebese). Nastąpiło wyrównanie całego paradygmatu do mianownika. Ślady tego procesu są widoczne do dziś w formach: niebo, niebieski, cielesny.
W C l. poj. w staropolszczyźnie po spł. twardych rozpowszechniła się końcówka –owi.
Szczególnie ciekawym przypadkiem deklinacji męskiej jest biernik l.poj., w którym w zestawieniu z pie. uwidacznia się wprowadzenie w obręb paradygmatu rzeczownikowego kategorii żywotności(XVI w.). W przypadku rzecz. nieżywotnych M=B, a w przypadku żywotnych M=D. Należy też pamiętać, że w dopełniaczu l. poj. dla rzeczowników żywotnych występuje końcówka –a, wyjątek stanowią rzeczowniki wół i bawół, które w D l. poj. zachowały końcówkę –u.
W liczbie mnogiej mamy do czynienia z demorfologizacją (neutralizacją) rodzaju gramatycznego. Identyczne końcówki dla wszystkich trzech rodzajów występują w C –om (chłopom, dziewczynom, oknom), N –ami (chłopami, dziewczynami, oknami) i Msc. –ach (chłopach, dziewczynach, oknach).
Niezwykle ważny wyjątek stanowi grupa rzeczowników, które zachowały pierwotną końcówkę –ech. Są to nazwy własne, [w Msc.] Niemczech, Węgrzech, Włoszech
Podobnie jak w l. poj. dla kategorii żywotności/nieżywotności ważny jest biernik.
W miejscowniku początkowo utrzymywała się końcówka –ech, jednak od XVI w. nastąpiła ekspansja końcówki żeńskiej M l. mn. –ach, która zastąpiła pierwotną męską końcówkę.
· W pie. rodzaj gram. nie miał wyraźnych morfologicznych wykładników – prawie wszystkie typy deklinacyjne były trójrodzajowe;
· Im bardziej się zacierał trójelementowy podział wyrazu (im mniej wyrazisty stawał się przyrostek tematyczny, który decydował o typie odmiany), tym bardziej rosło znaczenie rodzaju gramatycznego;
· Z biegiem czasu rodzaj gramatyczny stał się podstawowym kryterium podziału na typy deklinacyjne;
Kategoria rodzaju gramatycznego
· Dziedzictwo z psł. i pie.;
· Początkowo rodzaj gramatyczny był zgody z rodzajem naturalnym desygnatu, a przedmioty nieożywione poddawano antropomorfizacji;
· Z biegiem czasu kategoria ta zaczęła pełnić jedynie funkcje syntaktyczne (rzeczowniki łączyły się z jednym z zaimków wskazujących ten, ta, to);
· Następnie zaszła morfologizacja rodzaju:
o w psł. powiązanie rodzaju z przyrostkiem tematycznym;
o w pol. powiązanie rodzaju z końcówką fleksyjną;
· „Zdolność wyrażania rodzaju gramatycznego przez końcówki fleksyjne nazywamy morfologizacją rodzaju.”(s. 196)
· W okresie średniopolskim mamy do czynienia z tendencją do demorfologizacji – neutralizacji możności wyrażania rodzaju gramatycznego przez końcówki (można to zaobserwować w l.mn. w C –om, N –ami, Msc –ach);
· Dla kształtowania się nowożytne deklinacji ważne stało się zjawisko semantyzacji – wpływ znaczenia wyrazu na jego odmianę; Spowodowało to wydzielenie się grupy wyrazów z deklinacji męskiej, mających „cechy żywotne”; B lp.=D lp./=M lp;
· W języku nowopolskim ukształtowała się dodatkowo kategoria męskoosobowości, która ujawniła się w M l.mn. i B l.mn.= D l.mn.
[Długosz-Kurczabowa/ Dubisz.]
· miały budowę trójczłonową (rdzeń, przyrostek tematyczny, końcówka);
· najstarszą warstwę stanowią zaimki osobowe, pewne zaimki wskazujące i dzierżawcze oraz pytajne;
· w pie. do tej grupy należały tylko pierwszej i drugiej osoby; funkcję zaimka trzeciej osoby przejął w psł. zaimek wskazujący onь, ona, ono;
· cechą charakterystyczne:
o ja i ty jest to, że nie posiadają kategorii rodzaju;
o supletywizm form, który przetrwał od czasów pie., np. ja/mnie; my/nas;
· ja--- *azъ (zanik jeru w wyglosie)→ jaz ( jota protetyczna „wspiera” a ) → ja (w wygłosie ubezdźwięcznienie „z” i zanik )
· polskie zaimki osobowe są prawie bezpośrednią kontynuacją stanu psł. Znaczące zmiany zaszły tylko w bierniku
o formy pełne mnie, ciebie są przeniesione z dopełniacza;
o formy enklityczne:
§ w Małopolsce i na Śląsku po czasowniku formy bez nosówki mie, cie;
§ w Wielkopolsce i na Mazowszu po czasowniku formy mię, cię;
§ na całym terytorium językowym po przyimkach występowały formy z nosówką;
· zaimek zwrotny siebie/się
o oznacza podmiot czynności, o której mowa (osobę wykonującą tę czynność);
o się ma paradygmat defektywny, tzn. brak mu mianownika i l. mn.
o w formach nieosobowych:robi się, mówi się
o czasowniki przechodnie/ nieprzechodnie toczyć, toczyc się
· W funkcji zaimka trzeciej osoby upowszechnił się w jęz. psł. zaim. Pierwotnie wskazujący – *onъ, ona, ono
o początkowo miał on odmianę twardotematową –ego, –emu; [pozostałości: wonczas, onego]
o w polszczyźnie wprowadzono do jego paradygmatu analogiczne końcówki miękkie –ej , które zostały przeniesione z zaimków typu *jь, je je, *mojь, moja, moje [proces kontaminacji]
· kontaminacja odmiany miała istotny wpływ na kształt formalny i semantyczny nowego paradygmatu:
o supletywizm form (on/jego; oni/ich)
o formy z nagłosowym n- ; geneza: *kъn + jemu, sъn + jimь => absorbcja morfologiczna k + niemu; k+ nim => przesunięcie przyimkowego –n– do zaimka; początkowo występowało to tylko w formach uzasadnionych gramatycznie, później rozszerzono je również na inne zaimki;
o zanik ji, wiążący się z wytworzeniem się kategorii żywotności, której przejawem było zastępowanie B formami D – go, jego
o w formach zaim. 3 os. wytworzyła się forma żywotności//nieżywotności w l.poj. r.m., która polegała na przeniesieniu form D na B oraz kat. męskoosobowości//niemęskoosobowości w l. mn., która różnicuje formy M i B;
o komplikacja semantyczna między zaimkami osobowymi (jego nie ma w domu) i dzierżawczymi (jego książka)
Zaimeki wskazujące
tъ → tъtъ (reduplikacja)→ tet→ten (analogia do zaimka jen)
ten – to wyłacznie polska cech, w ros. jest tot
· powstały w wyniku derywacji za pomocą dzierżawczego formantu *jь, je je
· nie było zaimka 3 os. w tej funkcji wystepował dop.l.mn. i l.poj. jego, jej, ich
· wpływ kategorii żywotności i niezywotności w B. l.poj. r. mes.: dla żywotnych: =D.(mojego nauczyciela, naszego ojca), dla nieżyw. =M (mój zeszyt, nasz dom)
· kat. męskoosobowości: dla M: niemeskoos. =dawne formy B (moje psy, kosci, nasze psy, kobiety); męskoos. = formy dawnego M rodz. męs. (mo bracia, naszy koledzy)
· naszy/waszy do XVII wieku, potem nasi, wasi (jak sołtysi, macanasi, bosi, rudowłosi)
· N. im, Msc. em, rożnica zaciera się, dla rodz. mes im, dla nij. i żen. em; 1936 uogolnienie na oba rodzaje i przypadki: im//ym
· D. r. ż. wyrównanie analogiczne pod wplywem form C. i Msc. moje, nasze/ mojej, naszej
· kontrakcja w przypadkach zaleznych: mojego, twojego, swojego/ mego, twego, swego
Zaimki pytajne
brak kategorii liczby i rodzaju; odmienialy się przez przypadki, ale nie mialy form wolacza
kto (kъto) – jako jedyny w jęz pol maodmianę twardotematową (w D, C, B) .; od kos (o-tematowe)
co (čъto) – od kid (i-tematowa)
Czasownik
W psł. czasowniki odmieniały się przez osoby, liczby, tryby i strony. Bogato rozwinięty był system czasów:
· czas teraźniejszy
· czas przeszły
o niedokonany (imperfectum)
o dokonany (aoryst)
o złożony
o zaprzeszły
· czas przyszły
Wszystkie te kategorie zostały odziedziczone przez j. polski w jego wczesnej fazie rozwojowej.
Formy czasownika były tworzone od dwóch tematów: czasu teraźniejszego i czasu przeszłego (bezokolicznika). Od tematu czasu teraźniejszego tworzono formy:
· czasu teraźniejszego
· trybu rozkazującego
· imiesłowów czasu teraźniejszego czynnego i biernego
Od tematu czasu przeszłego tworzono formy:
· imperfektu
· aorystów
· czasu przeszłego złożonego
· czasu zaprzeszłego
· trybu warunkowego
· imiesłowów czasu przeszłego czynnych i biernego
· bezokolicznika
W psł. mieliśmy do czynienia z podziałem czasownika na pięć koniugacji:
· o/e (np. nesti, nesơ)
· no/ne (np. dvignơti, dvignơ)
· jo/je (np. piti, pijơ)
·...
banalnaa