Rzeźba i relief starożytnego Egiptu od schizmy amarneńskiej do okresu ptolemejskiego
Schizma amarneńska
Amenhotep IV (Echnaton- 1358-1340 p.n.e.) był synem Amenhotepa III. Miał on zostać kapłanem w świątyni słonecznego boga Atona, ale jego brat-następca tronu zmarł przedwcześnie. Jako władca wprowadził szereg reform (przede wszystkim religijną). Ustanowił range naczelnego boga stwórcy dla postaci boga słońca Ra- tarczy słonecznej czczonej pod imieniem Atona. Spieszył sie w realizacji swych zamierzeń stąd uproszczone techniki reliefu.
Wprowadził deformacje anatomiczną:
– tłumaczona jako skutek zmian patologicznych;
– z kanonem (zamiast pięknego młodzieńca) podobizny o wyglądzie wręcz groteskowym;
– nienormalnie wydłużona czaszka z cofniętym czołem, pobrużdżona, wynędzniała twarz, długi nos, grube wargi, obwisła szczęka, sośne oczy, zapadłe policzki;
– długa, cienka i wygięta szyja, wystaące obojczyki, piersi i brzuch tłuste i obwisłe, szerokie biodra,wąskie i spadziste ramiona.
W Karnaku znaleziono nagie, pozbawione cech płciowych kolosalne posągi władcy. Wysunięto hipotezy, że miały być one ubierane lub też król kazał się przedstawiać jako hermafrodyta- jednoczesnie ojciec i matka rodzaju ludzkiego.
Wyobrażenia żony Echnatona- Nefertiti i ich córek (było ich sześć) miały podobne kształty lecz o mniej groteskowych cechach
– mniejszy nos, bardziej zdecydowany podbródek, usta ostro modelowane;
– cienkie talie i rozłożyste biodra
– księżniczki z ogolonymi, wydłużonymi głowami (manierystyczny styl amarneński)
Podział na trzy fazy wg Aldreda:
1. Faza wczesna -kiedy Amenhotep zainicjował prace budowlane w Karnaku a wkrótce potem w El-Amarna. Ustalono wtedy obowiązujące schematy ikonograficzne i nowe kanony o manierystycznym charakterze. Często ta faza zwana jest niesłusznie ekspresjonistyczną lub manierystyczną. Poszukiwanie nowych środków wyrazu; próba zerwania z ustalonym systemem proporcji i sposobu przedstawiania osoby władcy. Zerwano z konwencjonalizmem portretu: oczy to juz nie dekoracyjne owale ale głębiej modelowane z mocniej podcięta górną powieką, co dzięki efektowi światłocienia daje efekt bliższy naturze. Brwi to juz nie idealnie zakreślone łuki. Zaprzestano przedłużania lini powiek aż do skroni. Podbródek zazwyczaj podkreślano podwójną linią oddającą fałdy skóry. Innowacją Baka i jego szkoły rzeźbiarskiej było ukazywanie ciała widocznego przez plisowana szatę (szczególnie populare potem w okresie Ramessydow).
2. W sztuce późnoamarneńskiej zmodyfikowano stylistyczne innowacje: obojczyki nie wystawały już tak mocno, gładsze twarze, zatuszowanie niewłaściwych proporcji.
3. Warsztat Totmesa:
- wiele rzeźb konstruowano z osobno modelowanych części, łączonych na czopy i wpusty;
- seria gipsowych masek- stopniowa stylizacja wizerunku od realistycznegoszkicu do gotowego portretu;
- dłonie i stopy drobiazgowo wykończone (inkrustowane paznokcie);
- nowy kanon także w portretach dostojników dworskich.
Reliefy
– tematyka: adoracja Atona-dysku słonecznego występującego w ikonografii pod postacią tarczy z promieniami (niekiedy zakończonymi dłońmi);
– Przedstawienia rodziny królewskiej zawsze pod życiodajnymi promieniami Atona;
– nowość: tematyka rodzinna w oficjalnej sztuce (dotychczas domowe i rodzinne życie władcy było tematem zakazanym, a jeżeli już przedstawiano pare królwską to w sztywnych, hieratycznych pozach);
– w okresie amarneńskim wizerunki Echnatona, Nefertiti i ich córek umieszczano w świątyniach, grobowcach, na stellach, prywatnych kapliczkach kultu słonecznego;
– wręcz intymne przedstawienia np. Nefertiti pomagająca mężowi zapiąc naszyjnik; W Karnaku znaleziono dekorację ścienną z wyobrażeniem króla prowadzącego Nefertiti do łóżka (nad łóżkiem dysk słoneczny- Aton).
– motywy i pozy znane już wcześniej- jedynie fakt iż ukazywano w ten sposób władcę oraz styl wykonania to nowość;
– przedstawienia wykonywano techniką mieszaną, całość w płaskorzeźbie wżłobionej, a partie w których jeden przedmiot na tle drugiego w reliefie płasko-wypukłym (później także u Ramessydów);
– konkretne umiejscowienie przedstawionej sceny (brak abstrakcyjnej przestrzeni);
– zerwanie z zasadą pasowości na korzyść większych kompozycji;
– H. Frankfort wykazał, że po raz pierwszy zastosowano tu tzw. perspektywe kawalerską (skośne i jakby z góry rzutowanie przedmiotów), całkowicie zarzucono ten sposób przedstawiania po okresie amarneńskim;
– w grupowych kompozycjach często zróżnicowano wielkość osób tak, że ich głowytworzyły jakby trójkąt(w centrum którego najważniejsze persony).
Panowanie Tutanchamona (wg Aldreda 1340-1331 p.n.e.)- zięć Echnatona. Przeniósł stolice spowrotem do Teb.
– Portrety w stylu tradycyjnym, w potraktowaniu oczu i ust widoczne wpływy amarneńskie (szczególnie w opracowaniu górnych powiek, z wyraźnym zaklęsnięciem między powiekami a brwiami).
– Twarz Tutanchamona była ówczesnym wzorcem męskiej urody, większość odrestaurowanych i nowo powstałych posągów Amona obdarzono jego rysami.
Ramessydzi
Najwięcej posągów pozostawil po sobie Ramzes II (1279-1212 p.n.e.). Nie wszystkie pod którymi pozostawił swoje imię rzeczywiście przedstawiały jego (miał on zwyczaj zawłaszczania portretów swoich poprzedników).
Rzeźba Ramzesa II w Turynie
Badacze wysunęli hipotezę, ze mimo inskrypcji jest to Seti I a także, że wszystkie posągi z tej grupy mogą przedstawiać Setiego. Rzeźby pochodza z początkowego okresu panowania XIX dynastii i są utrzymane w stylu oficjalnej sztuki tej epoki. Charakteryzują sięidealistycznym konwencjonalizmem oddawania rysów lekko uśmiechniętej, ale zimnej twarzy.
Z czasów XIX i XX dynastii pochodzą również posągi władców panujących uprzednio i czczonych jako bóstwa (najczęściej przedstawienia -nefertari i Amenhotepa i- opiekuni nekropolii tebańskiej).
Rzeźby prywatne
Liczne były również przedstawienia osób prywatnych. Były to posągi na użytek grobowy oraz wotywne figury ustawone w świątyniach (klęczący lub siedzący urzędnicy i dygnitarze czesto z kapliczkami-naosami, z posążkiem bóstwa lub insygniami ze świętymi symbolami). Popularne były posągi w kształcie ''kubusa". Od czasó XVIII dynastii częste byly przedstawienia mężczyzn z ogoloną głową, a także zarówno mężczyzn jak i kobiet w wyjątkowo somplikowanych fryzurach (drobiazgowo modelowane pukle i loczki).
Najlepsze dzieła powstawały między panowaniem tutanchamona i Setiego I. Delikatność i elegancja typowa dla sztuki Amenhotepa III wzbogacona była tu doświadczeniami okresu amarneńskiego. Często istnieje problem z datacją takich dzieł.
Od czasów Ramzesa II rozpoczyna się stopniowy upadek sztuki:
– schematyczność i konwencjonalizm powieanych wzorów
– stroje i fryzury przełądowane dekoracyjnymi szczegółami, zanika prostota i umiar;
– sztywne i ciężkie fałdy szat;
– chłodny wyraz poprawnie oddanych rysów twarzy;
– jedynie dłonie i stopy bardzo starannie modelowano;
– postępująca dekadencja sztuki.
Relief
– silnie zakorzenione wpływy amarneńskie;
– od Tutanchamona do Setiego I- ogólny styl tradycyjny, złagodzony miękką linią sylwetek ludzkich, dobrze oddaną gestykulacją postaci i większą swobodą kompozycyjną;
– najpiękniejsze refiefy tego okresu w dwóch grobowcach Horemheba: w Memfis i w tebańskiej Doliie Królów;
– reliefy w Dolinie Królów – dysproporcja sylwetek ludzkich (niecyzbyt duże głowy, wielka starannosc i drobiazgowość).
– Restaurowane reliefy po upadku schizmy w światyni Totmesa III w Deir- el-Bahari (odkryte przez polską misję- 2 etapy restaurowania relifów zniszczone partie wizerunków amona pokryto wapienną zaprawą i wyrzeźbiono je od nowa i pokryto bogatą polichromią).
– Reliefy Setiego I- lekki, precyzyjny modelunek, doskonałe proporcje postaci.
– Po Ramzesie II tendencja do dekoracyjności i okazałości kosztem umiaru jeszcze wzrasta. Reliefy wycinane bardzo głęboko- silne efekty światocieniowe, częste łączenie reliefu płasko-wypukłego i wżłobionego (od okresu amarneńskiego), polichromia na grubej wastwie wyprawy tuszującej usterki materiału i płaskorzeźby
Pokrywa granitowa sarkofagu Ramzesa II
Pierwszoplanowa ujęta frontalnie postać władcy wyobrażonego jako Sokar- Ozyrys w technice rzeźby półpełnej, plecami wspartej na płycie. Opiekuńcze boginie Izyda i Neftyda podtrzymują go z obu stron (wyrzeźbione w reliefie płasko-wypukłym, tak tez dwa bóstwa-węże między nimi a władcą).
III Okres przejściowy
Rzeźba XXV dynastii
– doskonałej jakości brązowe posążki;
– wzorowano się na Starym Państwie (szerokie ramiona, surowa twarz, ponadczasowa godność, czasem złagodzona dobrodusznym uśmieszkiem);
– cechy rasowe nubijczyków- szerokie nosy, duże usta, silnie zarysowane bruzdy biegnące od nosa do kącików ust, podkreślające policzki;
– nubijscy władcy- emblematy faraonówegipskich, ale typowe dla nich nakrycie głowy przypominające ciasno nasadzoną pilotkę ozdobioną 2 weżami- ureuszami; nosili oni także znacznie więcej biżuterii niż faraonowie egipscy- naszyjniki, pektorały, kolczyki, branzolety.
Rzeźba prywatna
– wielka różnorodnośc stylów- od portretów wyidealizowanych po brutalnie naturalistyczne;
– często wzorowane na portretach XII dynastii (kopiowano fryzury, stroje, pobruzdżone, stroskane oblicza);
– "moda" na przedstawienie meżczyzn o grubych rysach,głębokich zmarszczkach, zwiotczałych policzkach i z workami pod oczami;
– charakterystyczne: w okresie politycznego upadku państwa artyści czerpali wzory z czasów świetności.
– płaskorzeźby w grobowcu Mentuemhata (gubernator Górnego Egiptu i ksiąze tebański, zachowało się 10 jego portretów)- czysty, klarowny rysunek, delikatna muskulatura ciał, poszukiwanie indywidualności w twarzach (typowe także dla rzeźby portretowej);
– drobiazgowe i dokładne wyobrażenia roślin;
– loki w perukach przedstawionych osób są wewnątrz puste, wydrażone od spodu świdrem (XXVI dynastia);
– perfekcyjność wykonania ze Starego Państwa;
– innowacja- zmiany w kolorystyce postaci na płaskorzeźbach (nie zawsze juz mężczyxni brązowi, a kobiety żółte), pozostałości różowej polichromii na ciałach.
Okres późny
– Tendencja do poszukiwania środków zindywidualizowania portretu- lepsze, bardziej interesujące scharakteryzowanie postaci;
– Swego rodzaju odwrocony konwencjonalizm- wielka inwencja artystów, usiłowanie zróżnicowania twarzy, nadania własnego, niepowtarzalnego wyglądu.
– Swoboda w modelowaniu ciał(zwłaszcza męskich torsów), nadal obowiązujace ujęcie frontalne, lekka asymetria układu.
– Zmiana w podziałach sylwetki męskiej -za Psametyka II tors zaczęto dzielić poziomo na trzy (a nie jak dotychczas na dwie) bryły, bez zaznaczania pionowej lini podziału sylwetki.
– Nie odnaleziono żadnej rzeźby polichromowane z tego okresu.
– Zmiana proporcji- wydłużona sylwetka (spowodowane przejściem na nowy system miar), zerwanie z zasadą, że modułem postaci ludzkiej były jej łasne wymiary.
– Większość dzieł była niewielkich rozmiarów (do pół metra).
– Figurki zwierząt najczęściej z brązu, rzadziej z kamienia (statuetki byków Apisów, kotów poświęconych bogini Bastet czy pawiów i ibisów-świętych zwierząt Thota,statuetki sokoła- Horusa czy krowy Hathor.
– Rozwój portretów za nanowania pereskiego
Najstarszy portret-posążek Psametyka sa Neith o nieregularnych, asymetrycznych rysach, wręcz brzydkich, pozbawionych standaryzacji. Po raz pierwszy wymodelowana struktura kostna głowy- wg B.V. Bothmera jest to pierwsze z niewielu dzieł werystycznego realizmu.
XXX dynastia -ostatnia rodzima dynastia
– reliefy z Behbeit el-Hagar - silny modelunek muskulatury ciał męskich i bardzo wypukłe piersi kobiece.
– Reliefy w granicie i granitowa stela z Naukratis (Naktanebo I - 380-361 p.n.e.) oraz naos z Saft el-Henna
– Nektanebo II (359 – 342p.n.e.)-reliefy w granicie znalezione w Mendes
– Płaskorzeźby z Heliopolis- scenyrodzajowe z swobodą i humorem, o rodowodzie sięgającym Starego Państwa i motywach ze sztuki salickiej.
Okres ptolemejski
– Reliefy z sanktuarium Filipa Arridajosa (323-317p.n.e.) rzeźbioe płytko, przypominają płaskorzeźby z czasów poczatku panowania XIX dynastii; wyjątek twarze- zgodnie ze stylem epoki zaokrąglone, pulchne, lekko uśmiechnięte.
– Reliefy z grobowca Petosirisa w Tuna- el-Dżebel w poblizu Hermopolis (pod koniec IV w p.n.e.); westybul zdobią sceny z zycia codziennego- uprawa roli, winobranie, prace w warsztatach (postacie ubrane w greckie chlamidy i chitony); zerwanie z zasadą frontalnego ujęcia barków-oba ramiona starano se ukazać z profilu, niektóre frontalnie.
– Wyraźne dążenie do zindywidualizowania twarzy i fryzur (podobnie jak w reliefach Mentuenhata czy Pabasa).
– Łyse głowy o spłaszczonej czaszce, silnie podkreślona dolna szczęka o wysuniętym podbródku, grube wargi, głęboko osadzone oczy.
– Zatracenie harmonii proporcjipomieszanie naśladownictwa sztuki greckiej z miejscową tradycją.
Tzw. Zielona Głowa z Berlina- Bothmer datuje ją na pierwsza poł.I w p.n.e. Widoczne tu dążenie do symetrii i precyzji w oddaniu szczegółow,wręcz kaligraficzna czystość modelunki, głęboki realizm. Rzeźba emanuje spokojem, skupieniem wewnętrznym, wrażliwością. W mistrzowski sposób oddano anatomiczną budowę głowy i twarzy oraz głębie psychologiczną.Uznawana jest za ostatnie wielkie dzieło rzeźby starożytnego Egiptu.
a.bunia