SPIS TREŚCI
WSTEP 3
ROZDZIAŁ 1
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA DZIECKA W WIEKU SZKOLNYM 5
1.1. Rozwój fizyczny. 5
1.2. Rozwój poznawczy 12
1.3. Rozwój społeczny 29
1.4. Rozwój emocjonalny 34
1.5. Rozwój etyczno-moralny 37
1.6. Uwarunkowania rozwoju dziecka 40
ROZDZIAŁ 2
MODEL RODZINY WSPÓŁCZESNEJ 46
2.1. Style wychowania w rodzinie 46
2.2. Ogólna charakterystyka typów rodzin 50
2.3. Obraz rodziny w oczach dziecka 60
ROZDZIAŁ 3
METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH 64
3.1.Rysunek jako środek diagnostyczny 64
3.2.Przedmiot i cele badań własnych 66
3.3.Pytanie badawcze i hipotezy robocze 68
3.4 Metoda, organizacja i potrzeby badań 71
ROZDZIAŁ 4
REZULTATY BADAŃ WŁASNYCH 74
4.1.Etapy rozwoju rysunkowego dziecka 74
4.2.Rysunek rodziny w diagnozie pedagogicznej 79
4.3.Analiza rysunku rodziny jako źródło wiedzy o dziecku 81
4.3.1.Charakterystyka terenu i obiektu badań 81
4.3.2. Analiza rysunków dzieci 83
PODSUMOWANIE 113
BIBLIOGRAFIA 115
WSTEP
Historia rysunku jest tak samo długa, jak historia ludzkości. Prymitywne rysunki znajdowane były w jaskiniach, gdzie w czasach prehistorycznych zamieszkiwali ludzie i język był jeszcze bardzo ubogi. Rysunek był niewątpliwie pierwszą formą komunikacji pośredniej. Pozwalał on pozostawiać wiadomości nieobecnym członkom wspólnoty.
Na przestrzeni wieków rysunek oraz jego bardziej wysublimowane formy – malarstwo czy grafika – odgrywał bardzo ważną rolę w życiu społeczeństw. Był najpopularniejszym – ze względu na swoją formę i dostępność – rodzajem sztuki. Jego zrozumienie nie wymaga umiejętności czytania, a przekaz jest łatwy do zrozumienia.
Obecnie znaczenie rysunku straciło na znaczeniu ze względu na rozwój innych form przekazu wizualnego (fotografia, film), ale jego nauka jest nadal w programach szkół, a jego niektóre formy (np. karykatura) stanowią bardzo wyrazistą i czytelną formę przekazu, za pomocą której w skróconej postaci można przekazać wiele treści.
Rysunek ma wciąż dużą rolę w wychowaniu dzieci. Z jednej strony kształtuje smak estetyczny, z drugiej zaś pozwala się dziecku wypowiedzieć, pokazać to, czego nie potrafi ono jeszcze wypowiedzieć słowami.
Tą właśnie cechę rysunku wykorzystuje się w diagnostyce pedagogicznej. Rysunek jest tą formą aktywności dziecka, którą poznaje ono w najwcześniejszym okresie życia, jeszcze przed mówieniem, czytaniem i pisaniem. Można więc z dużym prawdopodobieństwem przypuszczać, że jest to też najbardziej naturalny sposób „rozmowy” z dzieckiem, szczególnie, jeśli chodzi o sferę związaną z emocjami i przeżyciami dziecka, o których trudno mu rozmawiać słowami.
Celem niniejszej pracy było ukazanie obrazu rodziny wyłaniającego się z rysunków dzieci. Wprawdzie materiał badawczy był ograniczony możliwościami, jakie miałam w jego zbieraniu, ale wystarczający, aby zobrazować rodzaje rodzin z wiejskiego środowiska, gdzie dzieci uczęszczają do szkoły gminnej.
Praca składa się z czterech rozdziałów. Rozdział pierwszy poświęcony jest ogólnej charakterystyce dziecka w wieku szkolnym. Omówiono w nim rozwój fizyczny, poznawczy, społeczny, emocjonalny i etyczno-moralny dziecka oraz uwarunkowania rozwoju dziecka.
W rozdziale drugim zaprezentowano model współczesnej rodziny, a w nim style wychowania w rodzinie, ogólną charakterystykę typów rodzin oraz obraz rodziny w oczach dziecka.
Rozdział trzeci omawia metodologię badań własnych, w tym rysunek jako środek diagnostyczny, przedmiot i cele badań własnych, pytania badawcze i hipotezy robocze oraz metodę, organizację i potrzeby badań.
W czwartym rozdziale przedstawiono rezultaty badań własnych. Omówiono w nim etapy rozwoju rysunkowego wzięcia, znaczenie rysunku rodziny w diagnozie pedagogicznej i analizę rysunku rodziny jako źródła wiedzy o dziecku. Scharakteryzowano teren i obiekt badań oraz przeanalizowano rysunki dzieci zebrane w trakcie badań. Całość zakończono podsumowaniem.
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA DZIECKA W WIEKU SZKOLNYM
1.1. Rozwój fizyczny.
Pojęciem rozwój fizyczny określa się przemiany, jakie zachodzą w organizmie, a które zmierzają do ukształtowania się pojedynczej komórki złożonego organizmu. Proces ten polega na rośnięciu i różnicowaniu się komórek i tkanek, wzbogacaniu się struktury i funkcji poszczególnych narządów oraz uzyskiwaniu coraz pełniejszej aktywności [1]. H. Spencer przyjął, iż rozwój to z jednej strony wzrastające zróżnicowanie danego układu, z drugiej - wzrastające uporządkowanie i integracja. Przechodzenie od stanów jednorodności do różnorodności oraz od nieokreśloności i chaosu do uporządkowania i integracji [2].
H. Tomae przedstawia ogólną definicję, według której rozwój to: „[…] ciąg zmian pozostających między sobą we wzajemnym związku i występujących w sposób uporządkowany w określonych miejscach na continuum czasowym biegu życia jednostki” [3]. E. B. Hurlock uważa, że rozwój dotyczy zmian jakościowych i ilościowych. Można go określić jako progresyjną serię uporządkowanych i spójnych zmian [4]. Natomiast Z. Bartkowiak określa rozwój fizyczny „jako ciągły i długotrwały proces przebiegający nierównomiernie i skokowo, jako skomplikowany łańcuch przemian prowadzący do ukształtowania złożonego i precyzyjnego tworu, jakim jest dojrzały i doskonały ustrój ludzki” [5]. Według R. Przewędy przez rozwój fizyczny rozumie się przemiany, które doprowadzają do ukształtowania z prostej konstrukcji komórkowej tak złożonego, precyzyjnego i doskonałego tworu, jakim jest organizm dorosłego człowieka. To zjawisko przemian polega na rośnięciu, różnicowaniu się komórek i tkanek, doskonaleniu struktury i funkcji poszczególnych narządów i zdobywaniu w ten sposób coraz większej samodzielności osobniczej oraz dojrzałości [6]. Doskonalenie się struktury organizmu umożliwia wykonywanie coraz bardziej złożonych czynności, co następuje nie tylko pod wpływem biologicznego dojrzewania, lecz również i zewnętrznych warunków, w jakich dojrzewanie organizmu następuje. Człowiek nigdy nie jest zakończonym tworem rozwoju. Zawsze się zmienia i na każdym etapie rozwoju jest inny.
Wiek wczesnoszkolny to okres między siódmym a dziesiątym rokiem życia. Okres ten dzieli się na dwa podokresy: siódmy i ósmy rok życia jako faza pierwsza oraz dziewiąty i dziesiąty rok życia – faza druga. Według niektórych autorów wiek wczesnoszkolny obejmuje siódmy – jedenasty czy nawet dwunasty rok życia dziecka. Najczęściej rozpatrywany jest podział ontogenezy na etapy rozwojowe według M. Żebrowskiej, która za młodszy wiek szkolny przyjmuje okres od 7 do 11-12 lat [7].
Wiek wczesnoszkolny to okres o granicy płynnej, jego długość nie może być ściśle określona, gdyż cechuje się dużą indywidualnością. Trwa od osiągnięcia przez dziecko dojrzałości szkolnej do pojawiania się objawów dojrzewania płciowego. Jest to etap, w którym dziecko podejmuje obowiązki szkolne, zmieniające jego dotychczasowy tryb życia. Jednak Maria Przetacznik-Gierowska i Grażyna Makiełło-Jarża nie zalecają stosowania terminu „młodszy wiek szkolny” lub „wiek wczesnoszkolny”, gdyż terminy te sugerują związek rozwoju z systemem organizacji oświaty, zależnym od tradycji, a zarazem podlegającym reformom. Ponadto szkoła nie jest jedynym środowiskiem wychowawczym oddziałującym na dziecko w okresie późnego dzieciństwa. Wpływa na nie również nadal rodzina i wzrasta oddziaływanie grup rówieśniczych na jego rozwój psychiczny [8].
Dzieci rozpoczynają systematyczną naukę w wieku 7 lat i ten rok uważany jest za granicę dzielącą okres przedszkolny od nowego stadium ich rozwoju. Granica ta jednak jest umowna i ruchoma. W ustawodawstwie polskim stwierdza się, że może zostać udzielone zezwolenie na rozpoczęcie wypełniania obowiązku szkolnego o rok wcześniej lub o rok później. O gotowości dziecka do rozpoczęcia nauki szkolnej decyduje dojrzałość szkolna.
Dojrzałość szkolna to osiągnięcie odpowiedniego poziomu rozwoju intelektualnego, społecznego i biologicznego, na który składa się stan zdrowia, rozwój sił fizycznych, sprawność motoryczna, dobra koordynacja ruchów. Siedmiolatek dojrzały pod względem fizycznym to dziecko, które jest ogólnie sprawne ruchowo, posiada dobrą sprawność manualną i niezaburzoną koordynację wzrokowo–ruchową.
Dziecko dojrzałe do podjęcia nauki w szkole to takie, które:
1) jest dostatecznie rozwinięte fizycznie i ruchowo, zwłaszcza w zakresie precyzyjnych ruchów rąk i palców;
2) posiada dobrą orientację w otoczeniu oraz określony zasób wiedzy ogólnej o świecie;
3) posiada na tyle rozwinięte zdolności komunikacyjne, aby móc porozumiewać się w sposób zrozumiały dla rozmówcy (zarówno dorosłego jak i rówieśnika);
4) potrafi działać intencjonalnie, tzn. podejmuje celowe czynności i wykonuje je do końca;
5) jest uspołecznione w stopniu pozwalającym na zgodne i przyjazne współdziałanie z rówieśnikami, liczenie się z chęciami i życzeniami innych oraz wykonywanie poleceń kierowanych przez dorosłych do całej grupy dzieci;
6) jest na tyle dojrzałe emocjonalnie, aby rozstać się z matką na czas pobytu w szkole oraz kontrolować doświadczane emocje (lęk, złość i inne) nie uzewnętrzniając ich w sposób zbyt gwałtowny [9].
Młodszy wiek szkolny, nazywany także późnym dzieciństwem, stanowi dla dziecka i jego rodziny rodzaj pomostu między dzieciństwem a adolescencją. Pierwsza klasa szkoły podstawowej bywa traktowana jako etap przejściowy między wiekiem przedszkolnym a szkolnym, natomiast klasa szósta stanowi przejście od fazy dzieciństwa do fazy dorastania, czyli okresu wczesnej adolescencji.
W okresie późnego dzieciństwa można wyróżnić następujące rodzaje zmian:
1) przekształcanie dotychczasowej aktywności dziecka z głównie spontanicznej i zdominowanej przez zabawę w system działań sterowanych przez stałe zadania, obowiązki i normy społeczne;
2) dalszy rozwój funkcji psychicznych i ich integrację umożliwiającą dostosowanie się do nowych sytuacji, zadań i wymagań;
3) trwałe wejście w nowe środowisko (szkoła staje się instytucją wychowawczą i miejscem spotkań z rówieśnikami) poza bezpośrednim wpływem rodziców; oznacza to poddanie się innym rodzajom wpływów społecznych, odmiennych od rodzinnych, ale często tak samo ważnych;
4) podjęcie nowej roli społecznej – roli ucznia [10].
Dziecko, stając u progu szkoły, jest pod względem rozwoju fizycznego znacznie silniejsze i dojrzalsze od dziecka, które rozpoczynało okres przedszkolny. „Każde dziecko rozwija się w innym tempie, w odmiennych warunkach środowiskowych, każde jest odrębną indywidualnością. Różni się od swoich rówieśników rozmaitymi cechami fizycznymi i psychicznymi” [11]. Jednak mimo dużych różnic indywidualnych między poszczególnymi dziećmi rozwój psychofizyczny przebiega w sposób podobny u dzieci w tym samym wieku tak, że występują cechy typowe i charakterystyczne dla kolejnych okresów życia dziecka. Są to tzw. właściwości wieku, które należy rozumieć jako rysy typowe dla okresu rozwojowego, a nie jako cechy, które charakteryzują dziecko w każdym roku życia. Właściwości te zmieniają się w różnym tempie i rytmie.
W pierwszych latach szkolnych o rozwoju fizycznym świadczy już nie tempo przyrostu wagi i wzrostu, lecz fakt, że dziecko staje się silne i odporne na choroby [12]. Wzrost siły i odporności dziecka związany jest z rozwojem zachodzącym w obrębie podstawowych układów: w układzie pokarmowym, kostnym, oddechowym i mięśniowym. W okresie tym dzieci chorują zdecydowanie mniej, gdyż wiąże się to ze wzmocnieniem się układu krwionośnego, oddechowego i limfatycznego, a najczęstsze choroby, na które dzieci zapadają, związane są z układem oddechowym.
Młodszy wiek szkolny odznacza się przewagą wewnętrznego rozrastania się i dojrzewania organizmu nad powiększaniem się wysokości ciała. Jednakże między 6 a 8 rokiem życia zachodzi zjawisko wczesnego skoku wzrostowego, zwanego „skokiem szkolnym” [13]. Zwiększa się ponadto ogólna ruchliwość dzieci, ulepsza się praca układu oddechowego, wzrasta pojemność płuc, objętość klatki piersiowej. Serce rozwija się wolniej niż całe ciało, płuca nie są jeszcze w pełni rozwinięte, ale analizatory, zwłaszcza wzrokowy, funkcjonują już tak sprawnie jak u dorosłych[14].
Zęby mleczne wymienione zostają na stałe. Pod koniec okresu późnego dzieciństwa uzębienie staje się prawie pełne, z wyjątkiem zębów mądrości. Zanikają dziecięce proporcje budowy ciała. Zwłaszcza pod koniec okresu wczesnoszkolnego, w wieku 9—11 lat, proporcje budowy ciała małego człowieka niemal nie różnią się od dorosłego. Oczywiście, rozwój fizyczny dziecka, czyli kształtowanie się proporcji ciała oraz przyrost długości i wagi, jest sprawą indywidualną [15].
Rozwój fizyczny przebiega odmiennie u dziewcząt i chłopców. Coraz wyraźniej zaznaczają się różnice indywidualne widoczne w budowie i tempie rozwoju. Zaczynają zanikać dziecięce proporcje budowy ciała. Ogólną dojrzałość kośćca dziewczęta uzyskują wcześniej. Różnice demorficzne, polegające nie tyle na wielkości, co na innych proporcjach i innych stosunkach między składnikami ciała (tkankami: kostną, mięśniową i tłuszczową), powodują różnice w kształtach ciała, co rzutuje na sprawność fizyczną. W młodszym wieku szkolnym chłopcy są sprawniejsi od dziewcząt, a wiąże się to zarówno z cechami biologicznymi budowy ciała, jak i odmiennością ruchowych zainteresowań [16].
Układ kostny dzieci w młodszym wieku szkolnym zawiera jeszcze znaczną ilość tkanek chrzęstnych, jest miękki i plastyczny, co sprzyja różnym deformacjom, na przykład podczas siedzenia. Mięśnie są także jeszcze słabo rozwinięte. W związku z szybszym rozwojem mięśni dużych i znaczną pobudliwością, dzieci wykonują dużo ruchów zbytecznych i szybkich nie dostosowanych do tempa pracy. Męczą się bardziej przy wykonywaniu czynności wymagających precyzji. Między 9 a 11 rokiem życia, kostnieje znacznie kościec przegubu, co zwiększa zdolność dziecka do pracy i większego obciążenia zarówno pracami piśmiennymi jak i pewnymi pracami fizycznymi. Nie należy jednak czynić tego w klasie I i II [17].
Tempo rozwoju mięśni w pierwszych latach nauki szkolnej jest nieznaczne. Wcześniej rozwijają się mięśnie duże, dlatego dzieci wykonują więcej ruchów dużych, silnych niż drobnych, manipulacyjnych. Największy przyrost mięśni przypada miedzy piątym a szóstym rokiem życia...
stary_hipis