MONARCHIA PATRYMONIALNA I JEJ ZASADY USTROJOWO – ORGANIZACYJNE
· Zasada patrymonialna – w stosunkach publiczno – prawnych stosowano ówczesne prawa prywatne, a obecny władca traktował państwo jako swoją własność, którą otrzymał po przodkach
· Władca postępował z państwem jak ze swoją własnością (prawa najszersze z praw rzeczowych, prawne władztwo nad rzeczą)
· Prawo własnościowe ówcześnie ograniczone było przez prawa zwyczajowe
· Władca mógł sprzedawać terytorium państwowe lub jego część (wiek XIII Bolesław Rogatka sprzedaje ziemię lubuską Brandenburczykom = pojęcie prawa bliższości – obowiązek pytania krewnych o prawo pierwokupu, gdy chce się sprzedać nieruchomość, w tym ziemię.
· Władca mógł zastawić siemię za kapitał (wiek XIV u Krzyżaków, Czechów, Węgrów)
· Władca mógł rozdawać dobra państwowe instytucjom lub osobom prywatnym, pierwszym beneficjentem był kościół, utrzymywał duchownych i ich rodziny ze skarbu państwa, później władcy nadają ziemie, Np. klasztorom, kapitułom, stąd też wzięły się majątki kościelne
· Na pełnym garnuszku państwa znajdowała się drużyna, Bolesław Śmiały zaczyna drużynnikom przekazywać ziemie, ale za to obowiązkowa służba wojskowa
· Początek XVI wieku Aleksander Jagiellończyk, wprowadza zasadę, że król może ludziom tylko dożywotnie nadawać królewszczyzny
· Skutkiem zasady patrymonialnej jest rozbicie dzielnicowe, wynik obowiązującego ówcześnie prawa spadkowego, nastaje spowolniony rozpad państwa na cząstki. Nieruchomość może dziedziczyć tylko mężczyzna (kobiety w ograniczonym kręgu od XIII wieku.
· Umowy pomiędzy dziedzicami – jeden z nich będzie princepsem, księciem zwierzchnim, miał on prawo wymagać od pozostałych pomocy wojskowej. Np. umowa pomiędzy Bolesławem Śmiałym a Władysławem Hermanem, Władysławem Hermanem a Bolesławem Krzywoustym i jego synami
· 1138 rok Statut Bolesława Krzywoustego, ograniczenie zasady patrymonialnej, wyjął spod niej część ziem (od Małopolski z Krakowem po Gdańsk), tzw. Dzielnicy senioralnej, która będzie pozostawać w rękach seniora i nie będzie dziedziczona.
· Dochodziło czasami do usuwania spadkobierców siłą, Np. Bolesław Chrobry wygnał Odę i swoich przyrodnich braci, najbardziej okrutnym sposobem było pozbawianie życia – Bolesław Krzywousty i jego brat Zbigniew.
· Skutki zasady patrymonialnej – rozpicie dzielnicowe oraz nadawanie na własność ziem duchowieństwu i rycerstwu.
WŁADZA PAŃSTWOWA
· Monarcha – Książe bądź król – posiadali identyczny zakres władzy wewnątrz państwa, jednak większy zakres na arenie międzynarodowej dla koronowanych
· Uznawano zwierzchnictwo cesarzy rzymskich narodu niemieckiego
· Dla księcia – pełnia władzy ustawodawczej, wykonawczej, sprawuje najwyższą władzę sądowniczą, musieli jednak liczyć się z ówczesnym społeczeństwem lub przynajmniej z jego wpływową częścią.
· Zwoływano wiece ogólnopaństwowe – przekazywanie woli władcy zebranym, wywodzi się to jeszcze z demokracji plemiennej
· Później znaczenia nabierają wiece feudalne, w których udział biorą Np. duchowni, przedstawiciele rodów rycerskich, bez woli wiecu niektórych decyzji panujący nie mógł podejmować.
· Władza wykonawcza – najwyższa dla monarchy, naczelny wódz armii (wcześniej drużyny), przymus posłuszeństwa, mianuje swobodnie, mianuje swobodnie wszystkich urzędników, decyduje o podziałach administracyjnych, trzyma w swoim ręku skarb państwa, ściąga daniny. Prawo oporu - wykształciło się pod wpływem kościoła rzymskokatolickiego, każdy władca musi być władcą sprawiedliwym (nie powinien naruszać obowiązującego ówcześnie systemu prawnego, jeżeli jednak monarcha w sposób uporczywy łamie prawo, społeczeństwo ma swoje prawo do usunięcia go z tronu – 1) usunięcie z tronu Bolesława Śmiałego, ze śmierć biskupa Stanisława, 2) Mieszko III Stary – trzykrotnie usuwany z tronu ziemi krakowskiej za łamanie prawa).
· Urzędy Kujaw i Wielkopolski obsadzane były jedynie przez możne rody z Wielkopolski i Kujaw, wiązało się to z uzyskiwaniem przychylności możnych przez rządzącego.
· Władza sądownicza – Książe najwyższym sędzią, jednak nie ma zbyt wiele pracy w tym zakresie, gdyż sądził w przypadku przestępstw przeciwko państwu i panującemu, Np. niestawienie się na pospolite ruszenie, zaleca przewodniczenie sądem swojemu urzędnikowi Np. wojewodzie.
· Urzędnicy – wojewoda – zastępca panującego w dowodzeniu armią i w sprawach które nie są przydzielone innym urzędnikom, homes pallatinus, Władysław Herman wygnał swojego wojewodę.
POSTĘPOWANIE SĄDOWE W ŚREDNIOWIECZU
- poszkodowany miał trzy drogi dochodzenia swoich roszczeń, tylko jedna z nich była drogą sądową. Z czasem jednak drogą sądowa staje się podstawowym sposobem dochodzenia swych krzywd. Dwa inne sposoby to: droga polegająca na postępowaniu ugodowym, jednak mało znamy faktów na ten temat, ci, do których zgłaszano się by rozstrzygnęli spór nazywani byli jednaczami, rekrutowali się z doświadczonych starszych mężczyzn, z uwagi na osobistą uczciwość, mogli się podjąć polubownego załatwiania sporu. Drugi sposób – przy poważnych zbrodniach - droga zemsty, odwetu, zemsty rodowej. Odwet ten obserwowano jeszcze w wieku XV. Potem sposób ten zaczyna ginąc zupełnie. Państwo chce to ograniczyć, przez wprowadzanie norm prawnych, by ostatecznie to zniwelować i zakazać. Państwo starało się ten odwet ograniczyć, ponieważ stawał się łańcuchem niedozwolonych czynów, często dochodziło do wojen domowych, Np. XIII w między rodem Nałęczów i Grzymalitów (Pomorze i Kujawy). Jest to główny powód rozwoju sądownictwa w średniowiecznej Polsce.
- najwięcej statutów normujących sprawy odwetów powstawało na Mazowszu. Wprowadzono bardzo wcześnie przedawnienie odwetu – 1420 statut z Sochaczewa, po upływie 20 lat mścic się nie można wprowadzono obowiązek zapowiedzi odwetu, a sprawca mógł w takim przypadku ukorzyć się przed drugą rodziną, wtedy rodzina poszkodowana nie mogła już się mścic, ale mogła dochodzić swoich roszczeń na drodze ugody, efektem której było wypłacanie odszkodowania.
- droga sądowa – wg historyków prawa średniowiecznego, Np. Matuszewski, procedura sądowa wykształciła się w Polsce prawie już w pełni w wieku XIII i ta procedurą była w miarę jednolita na terenie całego Królestwa Polskiego, różnice głównie w postępowaniu dowodowym, prawie spadkowym, rzeczowym, umowach. W samym procesie różnic zbyt wiele nie było.
- zasady postępowania sądowego – jedność postępowania w prawie karnym i cywilnym, różnice pojawiają się
na przełomie XVI/XVII wieku
- zasada skargowości – nie ma postępowania sądowego bez żądania
oskarżyciela – powoda.
- kontradyktoryjność – w procesie strony wiodą między sobą spór, zasada
sporności, sąd zachowuje rolę arbitra, strony same gromadzą dowody, sędzia
jedynie kieruje sprawą i wydaje wyrok.
- zasada jawności – wykształcona we wczesnym średniowieczu, rozprawy
sądowe są otwarte, każdy może przyjść i słuchać rozprawy.
- zasada ustności – uzupełniania nakazem, by niektóre czynności procesowe
były spisywane. Zwłaszcza te dotyczące szlachty osiadłej – ma być
pozywany na piśmie, na piśmie zaczną być sporządzane wyroki sądowe,
później na piśmie również przysięgi, które miały strony wygłosić.
- zasada formalizmu procesowego, przewidywała określone formy, formułki
słowne, gesty, symbole, dla poszczególnych czynności procesowych.
niedopełnienie tej zasady pociągało bardzo niekorzystne skutki dla strony,
która dopuściła się zaniedbań. Zbyt daleko posunięta przestaje być
obiektywną w procesie sądowym, obok niej pojawia się zasada dyspozytywności procesowej, strony za zgodą sędziego mogli zrezygnować
z niektórych form procedury, zbytni formalizm wyrugować starała się
również praktyka sądowa, głównie treści przysiąg. Później sędziowie zgadzają się na trzykrotne powtarzanie treści przysięgi.
- zasady te nie obowiązują przed sądem księcia w sprawach publicznych, tu miejsce ma postępowanie arbitralne – to Książe albo jego urzędnik ustala tryb postępowania, to on mógł dochodzić dowodów.
- powodem mogła być każda osoba posiadająca zdolność prawną, a nie każdy mógł występować samodzielnie przed sądem, Np. kobiety w asyście mężczyzny ze swojej rodziny. Pełną zdolność procesową ma opiekun osób niepełnosprawnych, mogą być zastępowani przez kogoś, nie muszą sami przed sądem stawać, takiego zastępcę nazywano prokuratorem. Zastępca umowny nie mógł pobierać wynagrodzenia za swoje czynności. XVI wiek rozwój zastępstwa umownego.
- właściwość sądu – obowiązywała zasada, że skargę należy wnosić do sądu właściwego dla pozwanego- actor seanitur faruni rei. Wykształciła się bardzo wcześnie i była zasadą powszechnie obowiązującą. Obowiązuje do dziś. Głównie do stanu, ale także do sądu odpowiedniego dla jego terytorium.
- proces zaczyna się od skargi wniesionej przez powoda do sądu, skarga nazywa się żałobą, później model pisemny, staje się formalnym wezwaniem stron na rozprawę, od XV w dla szlachty osiadłej wyłącznie model pisemnej; woźny sądowy – doręczał pozew, wskazuje imię sędziego, miejsce sądu, treść żałoby. Pozew pisemny należało złożyć w dobrach pozwanego – albo doręczyć osobiście pozwanemu lub woźny doręczał ten pozew komuś ze służby, najlepiej włodarzowi. Z doręczenia pozwu woźny powinien złożyć sprawozdanie, później robiono to na piśmie. Pozwy pisemne wypisywał pisarz sądowy, na podstawie skargi. Za usterki w pozwie nie odpowiada sąd ani pisarz, tylko sam powód, gdyż był zawsze obecny przy sporządzaniu tego pozwu. Pisarz sporządza dwa egzemplarze, pisze jeszcze raz jego treść. Przywileje nieszawskie – mówiły, że musi być przerwa między doręczeniem pozwu, a stawieniem się przed sądem, najczęściej minimum jeden tydzień, termin ten określał sąd, miało to umożliwić pozwanemu przygotowanie się do rozprawy. Termin taki nazywano rokiem, roczkiem. Oznaczano go w pozwie. Jeśli na rozprawę w terminie nie stawił się powód, przegrywał rozprawę, dla ozwanego dopiero trzeci termin był tym ostatecznym i obowiązkowym. Mógł usprawiedliwić swoją nieobecność. Takie usprawiedliwienia najczęściej nazywano dylacjami, najczęstszym powodem była choroba. Odpowiedzią na skargę czy pozew jest od razu przyznanie się do słuszności skargi i sędzia wydaje wyrok zgodny z treścią skargi, odpowiedzią też jest odroczenie postępowania formułując zarzuty procesowe, dylacje odraczające bądź niweczące. Skargi mogą ulegać przedawnieniu. Proces nie może toczyć się dwa razy w tej samej sprawie. Gdy pozwany nie zgłasza żadnych zarzutów formalnych, może dojść do zawieszenia postępowania - litis contenstatio. Zazwyczaj wtedy sąd wyznaczał nowy termin rozprawy i wzywał strony aby stawiły się na wskazany termin celem przedstawienia dowodów. Jest to najbardziej sformalizowana część postępowania sądowego. Sąd sam środków dowodowych nie przywoływał, robiły to strony. Druga strona po przedstawieniu dowodów przez jedną z nich nie może przedstawiać dowodów, ważne jest której stronie sąd da pierwszeństwo. Pierwszeństwo ma zawsze strona ze stanu wyższego. Przy równej pozycji społecznej pierwszeństwo w dowodzie ma ta strona, która przedstawia dowód lepszy. Jeżeli strony są z tego samego stanu i obie oferują taki sam środek dowodowy, wtedy pierwszeństwo ma pozwany.
- hierarchia środków dowodowych, najwyżej ulokowany był dowód w dokumentach, pojawiają się już w XII wieku, Np. z dokumentów immunitetowych lub z kancelarii książęcej, sąd ma prawo w tym wypadku badać autentyczność tego dokumentu.
- świadkowie – tylko naoczni, swoje świadectwo składa pod przysięgą,
- świadectwo urzędowe, najczęściej dokonywane przez woźnego, Np. obdukcja ran, sekcja zwłok.
- współprzysiężników mogło być nawet trzech, pod przysięga mówią, że strona, przy której stają jest uczciwą osobą i nie mogła się dopuścić czegoś o co jest obwiniona lub że druga strona nie sformułowała fałszywie skargi.
- jeżeli nie ma ocznym świadków i innych środków dowodowych, dopuszcza się przysięgę własną, słowa danej strony bierze się za prawdziwe, we wczesnym średniowieczu – ordalia, czyli sądy boże, później zaczęły wychodzić z użycia. Polegały na przekonaniu, że Bóg nie dopuści do pokrzywdzenia niewinnego. Najprostszym był pojedynek sądowy, za zgodą sądu, strony walczą między sobą na kije lub na miecze, aż któraś ze stron nie uzna siebie za pokonaną lub sąd sam nie uzna którejś z osób za pokonaną. Kobieta, która jest stroną, mogła wynająć do takiego pojedynku zastępcę, rycerz będący w sporze z chłopem też nie będzie z nim walczył. Inne: próba żelaza i próba gorącej wody. Trzeba było przenieść w ręku rozpalone żelazo albo po nim przejść. Próba wody zimnej – polegała na tym, ze stronę wiązano w kij i wrzucano do stawu bądź do rzeki, jeśli tonął to go wyciągano, jeżeli utrzymywał się to przegrywał sprawę.
- postępowanie dowodowe kończyło podstawową część procesu, potem sędzia wydawał wyrok i na tym kończyło się postępowanie, gdyż polskiego prawo nie uznawało odwołania. Potem wprowadzono instytucję nagany sędziego, strona niezadowolona z wyroku mogła oskarżyć sędziego do sądy wyższego o nieuczciwe sądzenie, zarzut przeciwko czci sędziego. Warunkiem było wypłacenie przez skarżącego koczu. Jeżeli skarżący przegrał kocz przepadał na rzecz sędziego. Jeśli sędzia przegrał polecano jeszcze raz przeprowadzić rozprawę w postępowaniu pierwotnym.
DEMOKRACJA SZLACHECKA
- od połowy XV w do połowy XVIII wieku. , kiedy stan szlachecki przejmuje przewagę w państwie. Wyrażała się nie tylko w instytucjach szlachecki jak Np. sejmiki, ale także w tym, że ten stan podporządkował sobie lub odsunął od udziału w życiu politycznym inne stany. Podporządkował sobie chłopów w sposób prawno – ekonomiczny, a poddaństwo chłopów zamienia się w poddaństwo osobiste. Zgodnie z przywilejami piotrkowskimi i ustawami sejmowymi z XVI w mieszkańcy dóbr, a więc rodziny chłopów nie mogą bez zgody właściciela tych dóbr opuszczać wsi – przywiązanie chłopa do ziemi. Właściciele dóbr nawet na zamążpójście córki swojego poddanego będą chcieli wyrażać zgodę, jeżeli będzie to dotyczyło innej wsi, niż ta, w której posiadał ziemię. Zgodnie z precedensowym wyrokiem sądu królewskiego, panowie uzyskują pełną władzę sądowniczą nad swoim poddanym. Sąd królewski odmówił przyjęcia skargi na właściciela dóbr ze strony chłopa. Procedura ma się kończyc na wyroku właściciela. Pełna władza dominalna właścicieli dóbr nad swoimi poddanymi. Nie znano obrotu rynkowego poddanymi, jedynie ziemią, na której mieszkali.
- mieszczanie, ustawy z I p. XVI wieku – mieszczanin nie może być właścicielem gruntów ziemskich, ziemi położonej poza granicami miast, a ci, którzy posiadają takie nieruchomości, muszą je sprzedać, mieszczanin nie może pełnić żadnej funkcji publicznej w państwie. Te zastrzeżone dla stanu szlacheckiego, chyba, że posiadano stopień naukowy doktora. Mieszczanie zostali usunięci z życia politycznego państwa, a jeżeli chcieli przedstawiać swoje interesy w parlamencie szlacheckim czynili to poza kulisami obrad.
- w stanie duchownym wszystkie wyższe godności w kościele zastrzeżone dla pochodzących z rodu szlacheckiego.
- podstawy prawne funkcjonowania demokracji szlacheckiej –
1. przywileje nieszawskie
Kazimierz Jagiellończyk zgodził się, by bez zgody sejmików szlacheckich nie były wprowadzone nowe podatki i nie zwoływano pospolitego ruszenia i nie stanowiono nowego prawa. 1492 rok decyzja o tym, że sejmiki wybiorą swych przedstawicieli, którzy przyjadą na sejm walny i w imieniu sejmików podejmą decyzje dla nich zastrzeżone. Mandat poselski w izbie poselskiej był mandatem ograniczonym przez sejmik. Z tego powstają instrukcje poselskie. Kwestia jednomyślności w naszym systemie politycznym – stan szlachecki w sejmiku uczestniczył cały i każdy był adresatem przywileju nieszawskiego i musi się zgodzić na przywileje szlacheckie.
2. konstytucja nihil novi 1505
Uchwalona na sejmie w Radomiu. Fundamentalne znaczenie dla kompetencji i funkcjonowania parlamentu. Ustawa ta mówi, że żadne nowe prawo nie powstanie bez wspólnej zgody posłów, senatorów i króla. Sejm szlachecki złożony z trzech równo ważnych stanów sejmujących – król, izba poselska i izba senatorska. Podstawowe uprawnienie sejmu walnego – stanowienie prawa. Jednak monarcha zachował pewne uprawnienia własne. Sejm ten był niezwykle ważnym sejmem. Aleksander Jagiellończyk chciał na tym sejmie doprowadzić do realnej unii polsko – litewskiej.
3. ustawy sejmu lubelskiego 1569
Unia realna polsko – litewska, Zygmunt August kilkoma zabiegami formalno – prawnymi zmusił magnaterię litewską do wyrażenia zgody na taką realną unię. Przelanie przez Zygmunta Augusta swoich dziedzicznych praw do tronu wileńskiego na Koronę Królestwa. Okroił Księstwo Litewskie o połowę, włączając ziemie ukraińskie oraz Podlasie do Korony. Powoływał do życia nowe państwo, nazwane w akcie unijnym Rzeczpospolitą. [Rzeczpospolita Obojga Narodów]. Oznaczało to republikę. Na czele stał król, ale król wybierany, a nie dziedziczny i to różni od monarchii. Było to państwo federacyjne, złożone z dwóch równoprawnych części – Korony i Litwy. Dwie władze wspólne dla obu części – wspólnie wybierany król i sejm. Wszystkie pozostałe władze i struktury są odrębne – rząd, kanclerze, marszałkowie, podskarbiowie, hetmani, odrębne prawo sądowe skodyfikowane głównie w statutach litewskich. Istniała tak naprawdę wspólna polityka zagraniczna, która znajdowała się w rękach króla, a z czasem i parlamentu. Swobodny przepływ ludzi obrót pieniądza, mimo różnych monet. Potem tendencje do budowy państwa unitarnego.
4. artykuły henrykowskie 1573-76
zostały przygotowane i spisane podczas bezkrólewia po śmierci Zygmunta Augusta, uzgodnione z Henrykiem Walezjuszem pretendentem do tronu, nie weszły w życie, gdyż Henryk Walezy nie złożył przysięgi, dopilnowano jednak by Stefan Batory złożył ową przysięgę. Traktowano je jako prawo kardynalne, czyli prawo, które powinno wieczyście obowiązywać. Wtedy akty dzielono na wieczyste i tymczasowe. Przetrwały bez zmian 200 lat, do 1768 roku. Znalazły się w nich trzy grupy zagadnień – przywileje stanu szlacheckiego jako prawa kardynalne, pokój religijny w Rzeczypospolitej – porozumienie między katolikami a protestantami – nikt z uwagi na swoje wyznanie nie może być dyskryminowany i ograniczany w prawach, pełna tolerancja religijna, dotyczyła ogółu społeczeństwa, prawa dotyczące ustroju politycznego państwa, szereg nowych norm, które będą starał się zwłaszcza opisać władzę królewską i wprowadzić dla niej hamulce ograniczające władzę króla – nowe zasady wyboru panującego, monarcha ma być wybierany w wolnej elekcji – elekcja viriti, zakaz elekcji vivente regae, król musi zwoływać regularnie sejm (co dwa lata i ma obradować co najmniej 6 tygodni), król ma prowadzić politykę zagraniczną przy udziale senatu, a najważniejsze decyzje z zakresu polityki zagranicznej będą należeć do parlamentu (podpisywanie umów międzynarodowych, kwestie wojny i pokoju, wysyłanie i przyjmowanie wielkich poselstw), a w innych decyzjach ma się radzić senatorów, król podlega kontroli (na każdym sejmie zwyczajnym miano wybrać grupę 16 senatorów rezydentów, zmieniali się kwartał i 4 miało rezydować na dworze u boku panującego i „patrzeć mu na ręce”, czy realizuje politykę zgodnie z zasadami ustalonymi na poprzednim sejmie, czy nie łamie prawa, na następnym sejmie rezydenci mieli złożyć sprawozdanie ze swoich obserwacji), możliwość wypowiedzenie monarsze posłuszeństwa – przywrócenie prawa oporu, stan szlachecki mógł zawiązać konfederację przeciwko królowi. Król i rząd te konfederacje nazywali rokoszem. Pierwszy rokosz – rokosz Zebrzydowskiego (wojewoda krakowski, zbudował Kalwarię Zebrzydowską). Sejm pacyfikacyjny 1611 – król musi być trzykrotnie upomniany przed rozpoczęciem rokoszu – przez izbę poselską, przez senat i przez obie izby parlamentu razem. Król nie mógł bez zgody senatu zawierać małżeństwa. Król nie może dzielić na części pospolitego ruszenia.
5. ustawy o trybunałach szlacheckich – koronnym i litewskim 1578-81
Król Stefan Batory godzi się na rezygnację ze swojego zwierzchnictwa nad stanem szlacheckim. Sędziowie Trybunału są wybierani niezależnie od stanowiska króla. Trybunały sądami drugiej instancji. Miało to usprawnić system sądownictwa. Batory chciał dużych sum na wojnę z Moskwą w zamian za te ustawy.
Podstawy te budowane były przez długi czas, był to dłuższy proces.
SYSTEM ORGANIZACYJNY PAŃSTWA w czasach demokracji szlacheckiej
· Sejmiki szlacheckie – dla stanu szlacheckiego były organami, w których przejawiała się idea demokracji bezpośredniej, mógł uczestniczyć każdy pełnoletni szlachcic, niezależnie od swojego majątku. Sejmiki zwoływane w większości przez króla, niektóre tylko mogły być zwoływane przez miejscowych urzędników, przede wszystkim wojewodów, jeden z rodzajów zbierał się z mocy prawa – wybierający sędziów do trybunałów, sejmiki deputackie (zawsze w święto Matki Boskiej Gromnicznej). Pod względem organizacyjnym takie same – cała szlachta, spośród siebie wybierają marszałka, który kieruje obradami, mogą wybierać innych funkcyjnych urzędników samorządowych, Np. sekretarzy pomagających marszałkowi formułowanie na piśmie propozycji uchwał. Sejmiki obradują w miejscowościach stałych, Np. sejmik województw kujawskich – Radziejów Kujawskich. Najczęściej...
umkc