Wykład 5:
Cywilizacja Grecji. Okres klasyczny, okres hellenistyczny.
2003.10.28
Miasto na wzgórzu, w terenie niedostępnym
(jak Mykeny, Tiryns)
▼
okres archaiczny
Początek rozwoju cywilizacji greckiej – III tysiąclecie p.n.e. Obiekty powstałe między 1200 a 800 rokiem p.n.e. przetrwały do dzić.
Grecja Właściwa oddziałuje bezpośrednio na:
· Italię i Sycylię;
· wybrzeża Morza Czarnego
· wybrzeża pn. Afryki
· Jonię (tu z czasem kultura grecka rozkwitnie, przeważając Grecję Wł.)
Akropol
okres grecki
Agora
Kapitol
okres rzymski
Forum
średniowiecze
Rynek
Grecy są dobrymi żeglarzami, zakładają liczne kolonie. Niekiedy miasto-matka na Peloponezie miało po kilkadziesiąt swoich miast-córek w Basenie Morza Śródziemnego i Czarnego.
Grecja powstała na bazie 3 kręgów kulturowych: Krety, Peloponezu i Azji Mniejszej z Troją. Jest to inny krajobraz niż „żyznego półksiężyca”, nie ma tu wielkich rzek. Cechy krajobrazu:
· rozczłonkowana linia brzegowa (zatoki dają schronienie portom);
· skalisty, jałowy ląd;
· małe zalesienie;
· niewielkie doliny;
· niedostatek ziem uprawnych.
Przewaga uprawy winorośli i oliwek. Kultura pasterska: kozy, owce.
We wczesnej kulturze (minojska, mykeńska) spotykamy rozwiązania świadomie lub przypadkowo nawiązujące do egipskich: droga procesyjna tworzona przez rzeźby lwów.
Kreta (kultura minojska): duża flota, brak murów obronnych. Miasta-kompleksy pałacowe zniszczone trzęsieniem ziemi. Knossos – zespół pałacowy, setki lat rozwoju, do 3 kondygnacji wysokości. Plan skomplikowany (→ legenda labiryntu) ale prostokreślny. Domy tej kultury są małe, często połączone z magazynem. Początkowo okrągłe, potem prostokątne.
Knossos, rekonstrukcja pałacu
Knossos, plan
Zespół zamkowy (kultura mykańska) to początki greckich miast (jak Ateny). Lokowane na terenach dających możliwości obrony, fortyfikowane murami cyklopowymi. Akropol ateński, Mykeny, Tiryns. Miasta otoczone były murami z systemami bramnymi (propyleje).
Tiryns, plan
Okres helleński, klasyczny. Wraz z rozwojem miasta przenosiły się do podnóży wzgórz, a te zamieniały w akropole. Rola akropolu w miastach greckich: miejsce władzy świeckiej, religijnej, wojskowej. Ważne budynki użyteczności publ.: świątynie, skarbca, magazyny. Brakuje tu uporządkowanego układu urbanistycznego.
Podobnie było z Wawelem, który najpierw był miastem, a stał się miejscem reprezentacyjnym, podczas gdy miasto przeniosło się do stóp wzgórza. Miasto posiadało świątynie nie tylko na akropolu. Część świątyń stała przy agorze.
Forma świątyni greckiej wywodzi się z formy domu (megaron).
megaron, Mykeny 1250 p.n.e.
W Grecji wykształca się specyficzny zespół, który nie jest miastem, ale okręgiem kultowym. Jest kilka takich okręgów, np. Delfy (kult Apollina), będące okręgiem Zw. Ateńskiego. Każde z polis miało tu swoją świątynię.
Dromos – droga kultowa prowadząca do najważniejszej świątyni, przez Agorę.
Odeon – teatr muzyczny;
Teatr≠amfiteatr. Pierwsze to miejsce wystawiania sztuk, drugie – walk gladiatorów.
Delfy, okręg kultowy
Anastyloza – rodzaj rekonstrukcji z oryginalnych elementów uzupełnionych wyraźnie zaznaczonymi elementami współczesnymi. Wywodzi się z polskiej szkoły rekonstrukcji i jest stosowany w archeologii na całym świecie.
Prof. Czerny uważa, że jeżeli obiekt został zbudowany z tych samych materiałów i tymi samymi metodami, co w przeszłości, to można uznać go za zabytek.
Erechtejon na Akropolu został w latach 70 rozebrany, poddany konserwacji i złożony ponownie na swoim miejscu. Kariatydy znajdują się w British Museum i w Muzeum Ateńskim. Na Akropolu są ich kopie. Partenon stał do 1860 roku, kiedy to urządzono w nim magazyn broni, który został ostrzelany.
Okres hellenistyczny. Magna Grecja (Sycylia) to miejsce zetknięcia się 3 kultur: greckiej, rzymskiej (etruskiej) i kartagińskiej. Owocuje to wojnami punickimi i zburzeniem Kartaginy.
Pergamon[1] ze swoim akropolem tworzą zgeometryzowany układ urbanistyczny, jeden z najlepszych okresu hellenistycznego. Gigantomachia z ołtarza Zeusa są największą atrakcją Muzeum Pergamońskiego w Berlinie. Miasto ma 3 części i 3 agory.
Priene[2] nad rzeką Meander. Odbudowa wg wzorów Hipodamosa z Miletu – urbanisty odbudowującego Milet po zniszczeniu przez Persów. Ciekawe rozwiązana agora („kieszeniowa”), otoczona doryckim portykiem, umożliwiała oddzielenie placu od zgiełku ulicznego i ruchu nie izolując go i pozostawiając w centrum miasta. Rozwiązanie to kopiowano potem w innych miastach. Kiedy rzeka zamknęła zatokę pozbawiając Priene portu – miasto szybko wyludniło się i popadło w zapomnienie. W podobnej sytuacji znalazł się Milet, ale jego agonia trwała długo.
Cyrena[3] w swej najstarszej części rozwijała się wokół okręgu kultowego. Połączona ze swym portem Apolonią (jak Ateny z Pireusem). Apolonia po trzęsieniu ziemi zapadła się i znajduje się dziś pod wodą. Akropol nierozbudowany, naturalne źródła wody, centrum kultu apolińskiego. Agora sztywna i regularna.
Delos[4] pod agorą system cystern zbierających wodę i rozprowadzający ją do najważniejszych punktów miasta.
Szczytowymi osiągnięciami hellenistycznej architektury były latarnie morskie, zwłaszcza ta w Aleksandrii.
Dom hellenistyczny z Delos:
· brak okien z zewnątrz;
· wejście zawsze w bok od osi domu, nigdy na wprost;
· woda zawsze wpływa do wnętrza, nigdy na sąsiada;
· wewnątrz dziedziniec otoczony portykiem;
Wykład 6:
Cywilizacja rzymska. Rzym, imperium rzymskie.
2003.11.18
MIASTO RZYM
W szczytowym okresie rozwoju Rzym[5] liczył 1,2 mln mieszkańców, podczas, gdy inne miasta rzadko przekraczały próg 100.000 mieszkańców. Układ miasta był nieregularny, choć przeważały już wówczas układy regularne.
Historia Rzymu od jego założenie w 753 r. p.n.e., to kolejno: monarchia, republika, imperium (władza cesarzy) i upadek (474 – wejście Odoakera), po którym nastąpiła epoka wczesnochrześcijańska. Rzym powstał w drodze połączenia etruskich osad na 7 wzgórzach. Kapitol wzorowany na Akropolu ateńskim.
Budynki użyteczności publicznej
· Świątynie mają wyraźny front i wyraźny tył, ale przypominają greckie.
· Amfiteatr – budowla eliptyczna, walki gladiatorów; Koloseum mogło pomieścić 45 tys ludzi, których można było ewakuować w 15 min. Do dziś, mimo eksperymentów na mniejszym odpowiedniku w Tunezji, nie wiadomo, jak było przykrywane. Podaje się, że robił to oddział marynarzy. Przekazy mówią też, że na otwarcie Koloseum zalane było wodą i publiczność mogła oglądać bitwę morską. Jest to mało prawdopodobne z racji położenia Koloseum, ale możliwe, że coś takiego odbyło się w innym obiekcie.
· Cyrk – wydłużony kształt, wyścigi kwadryg. Cyrk Wielki w Rzymie – na międzytorzu ustawiano obeliski i posągi.
· Teatry w Rzymie były mniej popularne.
· Termy mogły pomieścić nawet 5 tys ludzi. Podzielone były na część męską i damską. Służyły nie tylko rekreacji. W kompleksie term znajdowała się biblioteka, dom publiczny i inne funkcje.
· Akwedukty i mosty budowane były solidnie, stoją do dziś.
· Łuki triumfalne
· Mauzolea – mauzoleum Hadriana zostało zamienione w najcięższe papieskie więzienie – Zamek Anioła, dziś jest tu muzeum miasta. ►
Insula (wyspa) oznacza kwartał zabudowy lub pojedynczą kamienicę (dom czynszowy, wielorodzinny, wielopiętrowy). Wysokość w Rzymie i Bizancjum dochodziła do 6-7 kondygnacji. Podczas gdy w in. miastach rzadko przekraczała 1 piętro. Warunki były bardzo kiepskie: słabe oświetlenie, małe pomieszczenia, brak urządzeń sanitarnych.
Dom rzymski jest rozwinięciem greckiego, ale ma ogród. Takie domy widać w Herkulanum i pn. Afryce (gdzie atrium otwiera się na morze).
Poza Forum Romanum istnieją fora tworzone przez cesarzy. Część z nich zniszczył Mussolini budując na nich swoje monumentalne założenia. Mimo symetrii budowli, brakuje w Rzymie myśli w planowaniu. Miasto jest chaotyczne, teren wykorzystywany bardzo intensywnie.
Insula, Ostia
IMPERIUM
Myśl urbanistyczna
GRECJA
???
→
ETURIA
RZYM
Nie wyjaśniony stopień oddziaływania szkoły greckiej na Etrusków.
Etruskowie tworzyli miasta o układzie regionalnym (wyjątek stanowiły ich nieregularne miasta górskie: Asyż, Perugia, Arezzo, Orivieto). Schemat miasta oparty na cardo – decumanus, forum na skrzyżowaniu i prostokątnym lub kwadratowym boku zabudowy, pochodzi już z czasów etruskich. Wraz z podbojem Latium, a potem Europy, Azji i Afryki schemat miasta opartego na Castrum Romanum rozprzestrzenia się. ►
Zasięg miast na wzorach rzymskich:
· Szkocja,
· Hiszpania, Portugalia, Francja,
· pd i zach Niemcy, Austria,
· Węgry, Rumunia, Bułgaria,
· Afryka Pn,
· Azja Zach.
Stolice europejskie
założone na planie Castrum Romanum:
· Londyn
· Paryż
· Wiedeń
· Bonn (no)
· Belgrad
· Budapeszt
· Sofia
Kolonia to Colonia Aggripina, rzymska warownia nad Renem, I w. n.e. – miasto kolonialne.
Castrum Romanum posiada 2 główne ulice: decumanus (wsch-zach) i cardo (pn-pd). Ulice te krzyżują się na forum, a miasto opuszczają przez bramy miejskie w murach obronnych. Na tym schemacie założono Weronę.
Duże budowle lokowali zawsze poza centami miast, na ich obrzeżu, by nie „rozsadzać” struktury miasta. Jedynie teatry mogły znajdować się w centrach miast. Głównym placem było forum otoczone portykiem. Do forum przylegały budynki użyteczności publicznej: bazyliki, kurie, świątynie (nawiązujące do Kapitolu strome schody).
Schemat ewoluuje: Cardo → Via Principalis (podkreślenie reprezentacyjnej rangi ulicy przez reprezentacyjną kolumnadę, łuk triumfalny.
TIMGAD (Thamugadi), Algeria Wsch. – dobrze zachowane ruiny. Miasto zał. ~100 r. n.e. przez Trajana (castrum III legionu). Wykazuje odstępstwa od schematu: Cardo doprowadzone jest do skrzyżowania z Decumanus, dalej, na osi: forum, świątynia, amfiteatr. Główne ulice posiadają kolumnady i łuk triumfalny. Miasto rozbudowywało się poza mury, gdzie powstały również budowle użyteczności publ. (termy, kapitol).
Imperium rękoma robotników i żołnierzy budowało drogi. Gęsta ich sieć była ważnym czynnikiem urbanistycznym, na skrzyżowaniach szlaków zakładano obozy i miasta. Okres rzymski wytworzył miejską sieć Europy Zachodniej. Przykład Via Emiliany koło Rawenny (W2). Podobnie powstało Trypolis w Północnej Afryce: to zespół miast założonych wzdłuż jednej drogi. Wzdłuż drogi ciągnęły się centurie – nadania ziemskie dla żołnierzy armii rzymskiej. Przy granicach imperium (Limes Romanum) nadawano dobra ziemskie byłym żołnierzom, którzy w razie zagrożenia najazdem spoza granicy mieli obowiązek zorganizować wstępną obronę i zawiadomić armię o nadciągającym zagrożeniu.
Wg dr Chojnackiego Rzymianie znali wahadełko, czy też różdżkę i unikali miejsc szkodliwych. Podobnie kierowano się tą wiedzą przy lokwaniu kościołów i dworów w wiekach późniejszych. W legii francuskiej w stopniu podoficera w każdym oddziale działał różdżkarz szukający wody.
Pompeje, Forum
Rzymianie nie niszczyli miast, które zdobyli. Rozbudowywali je jedynie i przekształcali wg swoich wzorców. Np. Pompeje, skolonizowana przez Rzymian grecka kolonia. Wyjątek stanowiła tu Kartagina, którą po zdobyciu zburzyli.
wapg1