DNiPP-20 Andrzej Wyczański. Dogonić Europę, Kraków, Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987.pdf

ndrzej yczańsi

DO g OOIC

Europę

�

Dzieje narodu i pańswa polskiego

tom I i II

Redaguje Kolegium:

Józef Biernacik

Stanisław Grzybowski

Feliks Kiryk (przewodniczący)

Lech nietowicz (sekretarz)

Aleksander Kornijasz

Michał Rożek

Stanisław Rydz

Henryk Szydłowski (z-ca przewodniczącego)

Opracowanie graticzne se rii: I Marian Sztuka I

Opr acowanie graficzne: Aleksa nder Kornijasz

Zdjęcia:

Janusz Podlccki ( 15 )

Andrzej Wierzbicki ( 12)

Łukasz Schuster ( l )

Mieczysław Petruszka ( l)

Leszek Surowiec ( l )

Jn Raczyński ( l )

Archiwum KAW (35)

Archiwum "Gazety Krakowskiej" (2)

�drzej�yczański

Dogonić Europę czyli Polska w czasach

Zygmunta I ( 150-1548)

Opracowanie słowniczka tablic i redakcja: Piotr Budny

Opracowanie techniczne: Elżbieta Boroń

Korekta: Halina Baszak-Jaroń

ISBN 83-03-01824-8

Treść:

Gospodarka

Struktura społeczna

Kształt władzy i egzekucja praw

Polska w Europie

Kultura umysłowa

Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1987

Wydanie l. Nakład: 160 000+ 350

Ark. wyd. 11,4. Ark. druk. lO,S

Skład: Białostockie Zakłady Graiczne

Zam. nr 469/86

Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnicza im. W. L. Anczyca

w Krakowie. Zam nr 2291/87 D-14/2732

Dotychczas ukazały si;:

I. Feliks Kiryk, Nauk pzemożnych perła

2. Zoia Zielińska, Ostatnie lata Pierwszej Rzecypospolitj

Na okładce:

Król Zygmunt I odhieraj:)cy hold Albn'chta Hohenzollena (centralny frag

ment H()łdu pruskieg() J a n a Matejki)

Europa w połowic XV w. - mapa polityczna

W przygotowaniu:

l. Jerzy Strzelczyk, Od Prasłowian do Polaków

2. Karol Olej nik, Cedyni, Niemcz, Głogów, Kryszków

3. Anna Sucheni-Grabowska, Spoy królów ze szlachtą

Wstp

Większość zachodnioeuropejskich autorów tak zwa

nych opracowań historii powszechnej zajmuje się łównie

dziejami Francji, Anglii, Włoch czy Niemiec, rzadziej Ni·

derlandów i Hiszpanii, twierdząc, że procesy i wydarzenia

zachodzące w ozostałych krajach były mało istotnym

marginesem dziejów Europy i nie nadążały za m, co dzia

ło się na Zachodzie. Oczywiście, można taki pogląd uważać

za krzywdzący, za dowód stronniczości czy też ignorancji,

lecz jest on aktem, którego trudno nie zauważyć, a tym

bardziej wykorzenić. W tym, pełnym uprzedzeń i zwykłej

nieświadomości stanowisku obcych historyków przejawia

się również przeświadczenie, że ta dalsza, peryferyjna Eu·

ropa to ziemie gorzej zagospodarowane, ludzie mniej kul·

turalni i wykształceni, państwa i systemy społeczno-polity

czne bardziej prymitywne, opóźnione w swym rozwoju.

Jest to przekonanie bardzo stare, odziedziczone po

Rzymianach, którzy ludy mieszkające poza europejskimi

granicami imperium i jego prowincji generalnie uważali

za barbarzyńców. W Średniowieczu znacznie późniejsze

przjęcie przez nie chrześcijaństwa (IX-X w.) i równie

późne tworzenie większych organizmów państwowych,

gruntowały przeświadczenie o wyższości zachodnich kra

jów europejskich - gospodarczej, politycznej i kultural

nej. Siłą rzeczy bowiem spóźnione o kilka wieków wkro

czenie a arenę europejską krajów Środkowej, Wschodniej

i Północnej Europy musiało tworzyć dystans w stosunku

do Zachodu i Południa kontynentu, który był przez wieki

w szybszym lub wolniejszym tempie nadrabiany i to ze

zmiennym powodzeniem - w zależności od kraju, czasu

i okoliczności.

Dystans rowoju cywilizacyjnego Polski wobec "sta

rych " krajów Zachodniej i Południowej Europy wynikał

przede wszystkim z jej późniejszego wejścia jako państwa

i społeczeństwa do cywilizacyjnego kręgu europejskiego.

Opóźnienie to z jednej strony powodowało, że trzeba było

wielu wysiłków, by dogonić Europę, a z drugiej dawało

możliwość czepania gotowych wzorów i doświadczeń

gospodarczych, społecznych, politycznych i kulturalnych

z krajów wcześniej rozwiniętych. Takim wykorzystaniem

dorobku, a w konsekwencji przyspieszeniem rozwoju cy

wilizacyjnego było w Polsce średniowiecznej przyjęcie

chrześcijaństwa wraz z jego ideologią i strukturą, czy też

przebudowa życia społeczno-gospodarczego polegająca

na zakładaniu miast i wsi na prawie niemieckim. Później

dystans Polski w stosunku do krajów rozwiniętych stop

niowo malał, by w epoce Odrodzenia ulec widocznemu

zmniejszeniu, jeśli jeszcze nie chcemy mówić o " dogonie

niu" Europy.

Aby możliwie najbardziej wyczerpująco przedstawić

ten proces, należy posłużyć się dwiema metodami. Po

piewsze, trzeba mówić o czynnikach wzrostu - o tym, co

spowodowało tak istotne zmiany w życiu Polski w epoce

Odrodzenia. Po drugie, należy spróbować określić dystans,

czy też ewentualny jego zanik, uzyskany w wyniku rozwo·

ju cywilizacyjnego kraju, jeżeli rzeczywiście to "dogonie

nie " Europy w jakiejś dziedzinie nastąpiło.

Zanim jednak przedstawione zostaną wyniki badań hi

storycznych na ten temat, warto przytoczyć opinie ówcze

snych ludzi o Polsce: poziomie jej gospodarki, polityki

i kultury, mierzonym w stosunku do najważniejszych kra

jów Zachodniej czy Południowej Europy.

Największy autorytet intelektualny renesansowej Eu

ropy, Erazm z Rotterdamu, w pierwszym liście, skierowa

nym do Polski a adresowanym doJosta Ludwika Decjusza,

pisał z Bazylei dnia 24 września 1523 r.:

Skłaam powinszowanie naodow; któy -cho

ciaż niegdyś uwżany ył za babański -terz ak

Pięknie rozwja się w dziedzinie nauk; pra, oycza

jów, religii i we wsystki, co pzeciwne jest wzelkiemu

nieokzesani, że współzadnicyć może z nbrdzij

kulturalnymi naodami świata ( ... )

Można oczywiście w tekście tym doszukiwać się hu

manistycznej przesady, ozdobnej retoryki, jednakże nie

było żadnego owodu, by Erazm z wyżyn swego międzyna

rodowego prestiżu myśliciela, pisarza i uczonego przypo

chlebiał się skromnemu wówczas mieszczaninowi krakow

skiemu, k jak czynił później w listach do Zygmunta Stare

go. W każdym razie jest to opinia zastanawiająca i chyba nie

odbiegająca zbytnio od rzeczywistych przekonań Erazma

z Rotterdamu.

Można dodać również, że opinie dotyczące niektó

rych ówczesnych polskich dyplomatów, poziomu ich wy.

kształcenia i kultury, potwierdzają w jakimś stopniu pozy

tywne zdanie o przedstawicielach Polski jagiellońskiej.

Przebywający w 1524 r. na dworze króla Francji Francisz

ka I wojewoda sieradzki Hieronim aski wzbudzał ogólne

uznanie z racji łączenia cech rycerskich ze znajomością ję

zyków, kulturą humanistyczną i wyrobieniem towarzys

kim. Opisującego olskie poselstwo pamiętnikarza rancu

skiego szczególnie dziwiło, że aski, bez pomocy sekreta

rza poselstwa, wygłosił mowę w pięknej, humanistycznej

łacinie. Inny dyplomata, tym razem z ochodzenia miesz

czanin gdański, Jan Dantyszek - humanista, oeta łaciń

ski, znakomity epistolograf - był przez szereg lat jedną

z głównych ostaci życia kulturalnego na dworze cesarza

arolaV.

Te swoiste "wizytówki" z pewnością urabiały jakąś

opinię o Polsce; trudno jednakże na podstawie ojedyn-

Dogonić Europę

czych wypadków sądzić, iż nastąpiła rewizja poglądów za

ranicy na temat naszego kraju i dokonujących się w nim

istotnych zmian we wszystkich dziedzinach. A że przeobra

żenia te miały rzeczywiście miejsce i dostrzegane były

przez Polaków, świadczy wiele zachowanych ówczesnych

przekazów. Wystarczy przypomnieć słowa Jana Kocha

nowskiego, zawarte w jego poemacie Satyr, traktujące

o wzroście gospodarczym kraju i o aktywności świeżo

przejawianej w tej dziedzinie:

zó, takie kosz�y, dochody pieniężne wszędzie pomno·

żone( ... )

(P. Skarga Kazania sejmowe Wocław 1972, s. 42-43)

Są to wprawdzie świadectwa późniejsze, ale pozwalają

jednak właściwie ocenić rozmiary i zakres zmian, w mniej

szym stopniu uczestniczenie w tychże.

Bliskie wreszcie naszym rozważaniom oceny panowa

nia Zygmunta I ( l 50--1 548), dokonywane z okazji jego

zgonu i pogrzebu, mówią wyraźnie o panowaniu starego

króla jako o nowej epoce, mimo całego uwikłania tych są'

dów w pełen humanistycznej przesady, wyidealizowany

obraz władcy. Wynika to chociażby z mowy sekretarza kró

lewskiego Marcina Kromera:

Z czsem wsytko się mieni. Pomnęjaprzed laty,

Że w Polszcze żaden nie był w pieniqdze boga,

Kmieca to rzecz naonczs patrzeć rolej by ł,

A szlachta się ycerskim zemięsłem bawiła. ..

[Zygmunt I mówi:] Jak sp ra wiedliwie i z jakim

umiarkowaniem rzqdziłem Wam� Polay (godzi się

wszystkich Was, połączonych ządam� objąć jedny,

wspólnym, mianem), jak pomyślnie powięksyłem j,

wzbogaciłem, pomnoyłem, to sami wiecie, a jeśli ktoś

z powodu zbyt młodego wieku nie mógłjeszcze tego ro·

zumieć i oceni, to możecie się tego dowiedzieć od star

szych wiekiem, zacnych i poważnych mężów ( ... )

(M. Kromer, MO/m na pogrzebie Zygmullta l, Olsztyn 1982, s. 15-7)

O. Kochnowski Dziea wsystkie t. II 1952, s. 12)

o awansie gospodarczym i kulturalnym Polski i Pola

ków pisze też Piotr Skarga w azaniach sjmoych:

Patrzcie, do jakich dostatków i bogactw i wczasów

ta was maika [tj. ojczyzna ] prywiodł, a jako was ozło

ciła i nadał, żepieniędy macie doy, dostatek ywno

ści, zay tak kosztowne, sług takie gromad, kon� wo-

Spław zboża i innych towarów Wisłą do ńska

(rament obrazu Iaa van dem Blocke'a przed·

stawiającego rozwit ńska)

Gospodarka

Ustalenia dystansu dzielącego gospodarkę polską od

ekonomiki rozwiniętych państw europejskich w VI w.

nie da się przeprowadzić metodami współczesnej staty

styki, w myśl których najczęściej porównuje się poziom

dochodu narodowego przypadającego na mieszkańca. Dla

dawnych czasów nie posiadamy ani danych statystycz

nych, ani dostatecznie ścisłych oszacowań, umożliwiają

cych doładniejsze porónania. JednoczeŚnie wydaje się,

że istotniejsze od teoretycznych wyliczeń będzie omówie

nie problemu włączenia się Polski do ówczesnej gospodar

ki europejskiej, uzyskania w jej ramach jakiejś własnej

unkcji i specjalizacji.

Warunkiem udziału w szerzej pojętym życiu gospo

darczym było w dawnych czasach tak zwane utowarowie

nie prodkji, czyli wytwarzanie przedmiotów i dóbr ce

lem ich dalszej sprzedaży. W tym wypadu należy jednak

rozpatrywać nie utowarowienie ytwórczości rzemieśl

niczej czy przemysłowej, z reguły przeznaczonych już

wcześniej na zbyt, lecz utowarowienie produkcji rolnej.

Rolnictwo bowiem ma tę cechę, że w ogromnym stopniu

zaspakaja własne potrzeby producenta (żywność, ubranie,

przychówek), dzięki czemu może on pozostawać długo

w warunkach gospodarki naturalnej, co najwyżej uzupeł

nianej niewielkim zbytem produktów, celem opłacenia

ciężarów oraz minimalnymi zakupami - na przykład soli

czy części żelaznych do narzędzi. Wbrew ogólnemu prze

konaniu tak zwana kolonizacja wsi na praie niemieckim

nie oznaczała jeszcze utowarowienia polskiego rolnictwa.

Jeżeli nawet kmieć oddawał jakieś świadczenia pieniężne,

czyli sprzedawał część tego, co wyprodukował, to równo

cześnie bardzo niewiele kupował, żyjąc zasadniczo w za

mkniętym kręgu własnej produkcji i własnej konsumpcji.

Przyjmuje się zazwyczaj, że eksport zboża przez

Gdańsk przyczynił się do utowarowienia polskiego rol

nicta, a w każdym razie powstania folwarków produkują

cych zoże, przeznaczone na sprzedaż za ranicę. Rzeczy

wistość nie była taka prosta. Jeżeli zrobimy rozliczenie

ilości zboża sprzedawanego w połowie VI w., wówczas

okaże się, że miasta polskie potrzebowały go kilkakrotnie

więcej niż wywożono na Zachód, mimo iż eksport ten rósł

szybciej aniżeli ludność miast. Niewielki procent eksporto

wanego ziarna nie oznaczał wcale nikłego znaczenia tego

wywozu. Duże, jak na owe czasy, ilości wywożonego zboża

- oprócz produktów leśnych - miały zasadnicze znacze

nie dla kształtowania się cen w Polsce. Ceny zaś tworzyły

specyiczną sytuację na rynku wewnętrznym i wpływały

znacząco na produkcję.

W Europie w ciągu VI w. miała miejsce tak zwana

rewolucja cen. Nie analizując bliżej tego zjawiska, wystar

czy stwierdzić, że w ciągu tego stulecia w większości kra-

jów Europy ceny zbóż wzrosły 4-5-krotnie, a produktów

rzemieślniczych mniej więcej 2-3-krotnie. By zdać sobie

sprawę z rozmiarów tej zwyżki, trzeba pamiętać, że w ów

czesnej Europie posługiwano się pieniądzem kruszcowym,

a nie papierowym, który można w dowolnych ilościach

drukować.

W tej sytuacji rósł popyt na zboże, produkcja rolnicza

stawała się coraz bardziej opłacana, przynajmniej w sto

sunku do rzemieślniczej. Eksport polskiego zboża, idący

głównie przez Gdańsk do Niderlandów, podobnie jak im

port z Zachodu - głównie sukna, w mniejszym stopniu

produktów kolonialnych, soli i śledzi - cały ten obrót to

warowo-pieniężny powodował, że ceny w Polsce zaczęły

naśladować ceny zachodnioeuropejskie, wzrastając we

dług tych samych zasad. Na zjawisko to wpływał również

w jakimś stopniu mięrodowy handel lądowy, w a

mach którego Polska eksportowała przede wszystkim woy

i skóry, importując łównie narzędzia żelazne, a nawet sta

lowe. W rezultacie tych kontaktów handlowych ceny zbo

ża wzrosły w Polsce w ciągu VI w. blisko pięciokrotnie,

a produktów rzemieślniczych znacznie mniej. Opłacalne

stało się nie tylko rolnictwo, ale również rzemiosło, któ

rego wyroby masowo kupowała coraz bardziej zamożna

wieś. W tej korzystnej sytuacji ukształtował się mechanizm

wzrostu gospodarczego: jego zares i tempo przedstawio

ne zostanie dalej.

Niektórzy historycy w samym kcie eksportu zoża

i importu wyrobów rzemieślniczych, np. suna, widzieli

powstanie jak gdyby zależności kolonialnej zapóźnionej,

rolniczej Polski w stosunku do uprzemysławiającego się,

kapitalistycznego Zachodu. Pogląd taki jest jednak zwy

kłym nieporozumieniem. Po pierwsze, na Zachodzie nie

było jeszcze kapitalizmu, po drugie, przy nie najlepszym

rolnictwie, czy - jak w Niderlandach - bardzo gęstym a

ludnieniu, istniało silne zpotrzeowanie pństw zachod

nioeuropejskich na zboże. Eksport zaś - k zwany surow

cowy - nie musi oznaczać - wiemy to dziś dobrze na

przykładzie ropy i węgla - zacofania gospodarczego, czy

też niekorzystnej wymiany międzynarodowej. Można na

tomiast sądzić, według obliczeń szacunkowych robionych

dla drugiej połoy I i początków VII w., że polski eks

port był bardzo opłacalny i mimo sporego importu - po

zostawiał duże nadwyżki pieniężne w kraju. Ten napływ

pieniędzy, czyli w praktyce kruszców szlachetnych, sta

nowił kolejny element ówczesnego wzrostu gospodrcze

go Polski, choć dla piewszej ołowy VI w. są to jedynie

przybliżone szacunki, ponieważ nie ma możliwości prze

prowadzenia dokładniejszych obliczeń.

Pośrednio o znacznym zwiększeniu się produkcji .to

warowej rolnictwa świadczyć może ów osławiony rozwój

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: