Mateusz Janik- Karol Marks Louisa Althussera.pdf

Mateusz Janik

Karol Marks Louisa Althussera

1.Co to znaczy czytać?

„Grzeszna lektura” Kapitału podjęta przez Althussera była warunkowana przez następujący ciąg

pytań: „Czy Kapitał jest zwykłym produktem ideologicznym, jakich wiele, ujęciem ekonomii

klasycznej w formę heglowską, wprowadzeniem w dziedzinę rzeczywistości ekonomicznej

kategorii antropologicznych sformułowanych w dziełach filozoficznych młodego Marksa,

‘urzeczywistnieniem’ idealistycznych dążeń W kwestii żydowskiej i Rękopisów z 1844 ? Czy

Kapitał jest po prostu kontynuacją i swego rodzaju ukoronowaniem klasycznej ekonomii

politycznej, po której Marks odziedziczył zarówno przedmiot, jak pojęcia? Czy więc Kapitał różni

się od ekonomii politycznej nie przedmiotem, lecz jedynie ‘metodą’ – dialektyką zapożyczoną od

Hegla? Czy też przeciwnie – Kapitał , jego przedmiot, teoria i metoda to prawdziwy przewrót

epistemologiczny, rzeczywiste ustanowienie nowej dyscypliny, rzeczywiste ustanowienie pewnej

nauki (...), czy to absolutny początek dziejów pewnej nauki?” [ 1 ] Odpowiedzi nie interesują nas w

tej pracy w najmniejszym stopniu. Tym, co czyni te pytania wartymi uwagi jest pewna

symptomatyczność; to, do czego jako takie zdają się odsyłać. Bowiem stoi za nimi szereg innych

pytań, mniej widocznych, ale przewijających się przez całą działalność filozoficzną Althussera.

Zacznijmy od pierwszego z nich, konstytuującego sam przedmiot lektury podjętej przez

francuskiego marksistę.

Parafrazując Foucaulta , można powiedzieć, że za tym, co interesuje Althussera w problemie

„miejsca Kapitału w historii wiedzy”, znajduje się pytanie o to, jaka jest funkcja „Marksa” w

odniesieniu do jego „dzieła”. Kim jest autor tekstów zebranych w trzydziestu z okładem tomach?

Pierwsza możliwa odpowiedź jest taka: Marks jest osobą, która napisała Rękopisy... , Tezy o

Feuerbachu , Kapitał itd. Jest podmiotem, który stworzył te teksty; jako taki zapewnia im tożsamość

jako tekstom Marksa. Althusserowi chodzi jednak, jak sądzę, o coś innego. Nie pyta on o to, kim

jest Karol Marks - człowiek, lecz kim jest „Marks”- pojęcie przesądzające o spójności „dzieła”. O

czym właściwie mówimy, mówiąc o Marksie, twórcy marksizmu? W tym sensie Althusser może na

przykład powiedzieć, że młody Marks i Marks dojrzały to dwie różne „rzeczy”, które oddziela od

siebie przepaść - „radykalne cięcie”. Ściślej natomiast - jeżeli mowa o Marksie, „nie chodzi” o

autora, na przykład (a właściwie przede wszystkim), Rękopisów. Taka forma pytania przesądza o

możliwości udzielenia specyficznej, typowo althusseriańskiej, odpowiedzi, która zupełnie pomija

podmiot jako pojęcie wartościowe teoretycznie. Pytając o spójność marksizmu, nie pytamy o to,

jaka instancja gwarantuje ciągłość pomiędzy tekstami, pytamy - wprost przeciwnie - o to, co

ustanawia różnicę między nimi. Problem zdaje się widoczny jak na dłoni. Tak długo, jak długo

pytamy o „autora” jesteśmy spętani strukturalną koniecznością traktowania jego tekstów jako

pewnej homogenicznej całości. Dopiero, kiedy usuwamy autora na boczny tor, ujawnia się nowa

perspektywa, w której nie chodzi o zdanie relacji, o opis teorii, ale o skonstruowanie teorii na bazie

wzajemnych odniesień pomiędzy tekstami oraz zawartymi w nich pojęciami [ 2 ] . Jest to ważne. O

tyle bowiem można zrozumieć, dlaczego lektura Kapitału, której podjął się Althusser, jest określana

przez niego mianem „grzesznej”. Nie chodzi ani o odkrycie tego, co Marks chciał powiedzieć, ani o

Prawdę Księgi. Chodzi, wprost przeciwnie, o to by „zerwać z religijnym mitem lektury”, bo wszak

„to nie przypadek, że pod wątłym listkiem teorii lektury odnajdujemy teorię wyrazu i że

odkrywamy tę teorię całości ekspresywnej (gdzie każda część stanowi pars totalis – bezpośredni

wyraz całości, we własnej osobie obecnej w tej części) jako teorię, w której - u Hegla - po raz

ostatni, i to na terenie samej historii, skupiły się wszystkie uzupełniające się religijne mity głosu

przemawiającego (Logos) w uporządkowanym dyskursie: mit Prawdy zawartej w swym Piśmie, i

mit ucha, co słyszy, oka, co czyta tę wypowiedź, by - jeśli są czyste - odnaleźć w niej słowa Prawdy

żyjącej we własnej osobie w każdym z jej Słów.” [ 3 ] . Nie ma czegoś takiego jak Prawda tekstu,

którą można odnaleźć i jasno wyłożyć; z tej perspektywy, tekst nie odsyła poza siebie. To, co tekst

wypowiada trzeba dopiero wyprodukować. Nie oznacza to oczywiście dowolności lektury, jako że

produkcja ta odbywa się w określonych warunkach - posiada swój surowiec (teksty Marksa), który

przetwarza, środkami produkcji (aparat pojęciowy używany przy obróbce), które to określają

specyfikę produktu [ 4 ] . Oczywiście cały ten projekt wyprodukowania Marksa z Marksa ma

paradoksalną strukturę, którą zresztą ujawnia sam Althusser za pomocą „zdania pętli”: „filozoficzna

lektura Kapitału możliwa jest jedynie jako zastosowanie tego, co właśnie stanowi przedmiot

naszych poszukiwań: filozofii Marksa. Pętla ta, kontynuuje Althusser, jest epistemologicznie realna

tylko dzięki obecności filozofii Marksa w dokonaniach marksizmu. Chodzi więc o wytworzenie - w

ścisłym sensie tego słowa, które zdaje się znaczyć: uczynić jawnym to, co ukryte, ale które znaczy

przekształcać (by nadać surowcowi wyjściowemu kształtu przedmiotu celowo wykończonego) –

tego, co w pewnym sensie już istnieje. Ta produkcja, w podwójnym sensie, który w sposób

nieunikniony nadaje operacji wytwarzania kształt pętli, jest produkcją poznania. Rozumieć

swoistość filozofii Marksa znaczy więc rozumieć samą istotę ruchu, za którego pomocą

wytwarzane jest jego poznanie, czyli rozumieć poznanie jako produkcję” [ 5 ] .

Pętla, w przyjętej przez Althussera metodzie lektury, polega na tym, że sam aparat pojęciowy, z

którym się do niej zabiera, jest tym, co stara się znaleźć w Kapitale. Jest to możliwe tylko w

momencie, w którym będzie on rozumiał poznanie jako produkcję, jako praktykę, która nie

„odkrywa” swojego przedmiotu, lecz go wytwarza. Dzięki temu to, czego szuka on w Kapitale , nie

znajduje się tam w „gotowej postaci”, nie czeka na wydobycie jako Prawda tekstu, lecz jest efektem

„celowego działania”.

Tak więc - powtarzając, gwoli jasności - lektura Marksa, podjęta przez Althussera, jest „grzeszna”

w takim samym sensie, w jakim grzechem było oznajmienie przez Lukacsa, że „nawet, jeśli

przypuścić, że nowsze badania z całą poprawnością wykazały rzeczową błędność wszystkich

poszczególnych wypowiedzi Marksa, to i tak każdy poważny marksista ‘ortodoksyjny’ mógłby

bezwarunkowo uznać wszystkie te nowe wyniki, a więc wszystkie tezy Marksa odrzucić, nie

musząc ani przez chwilę rezygnować ze swej marksistowskiej ortodoksji. Ortodoksyjny marksizm

nie oznacza bezkrytycznego uznawania wyników badań Marksa, nie oznacza też ‘wiary’, (...) ani

nie polega na interpretowaniu jakiejś ‘świętej’ księgi. Ortodoksja w kwestiach marksizmu odnosi

się raczej wyłącznie do metody ” [ 6 ] . To, co Althusser określa mianem „wielkiej teoretycznej

rewolucji Marksa” [ 7 ] , opiera się na przyjęciu nowej metody oraz perspektywy epistemologicznej,

która pozwala rozpatrywać poznanie jako produkt pewnej praktyki. Znaczy to tyle, że chcąc poznać

Marksa, należy go poniekąd czytać wbrew niemu.

2. Młody Marks jako Marks

Należy zadać inne pytanie jaką strukturę nadał Althusser całości „dzieła” Marksa? Kim (czym) jest

Marks Louisa Althussera? Oczywiście stoi on przede wszystkim na stanowisku „teoretycznego

antyhumanizmu” [ 8 ] . Ale czym jest ten humanizm opatrzony przedrostkiem „anty” i dlaczego jest

on „teoretyczny”?

Althusser, zaczyna swoją argumentację od dosyć specyficznej periodyzacji tekstów autora Walk

klasowych we Francji . Wygląda ona mniej więcej tak:

Lata 1840- 44 wyznaczają okres „wczesnych pism”, które dzielą się na: „liberalno

-racjonalistyczny” (1840-42) - „bardziej kantowsko - fichteański niż heglowski” oraz

„komunalistyczno - racjonalny” okres wpływu Feuerbacha (1842-44), którego zwieńczeniem są

Rękopisy filozoficzno-ekonomiczne .

Rok 1845, kiedy powstają tak zwane „pisma przełomu”, czyli krytyczne Tezy o Feuerbachu i

Ideologia niemiecka .

1845-57 to lata, w których Marks miał wypracowywać nową perspektywę epistemologiczną

zrywającą z „humanizmem” (podstawowe teksty: Nędza filozofii i Grundrisse .

Wreszcie, na lata 1857-83 przypada czas „dojrzałego Marksa”, czyli czas Kapitału [ 9 ] .

O nietypowości takiego podziału przesądza radykalne oddzielenie pozycji teoretycznych i

politycznych, zajmowanych przez Marksa w czasie pisania Rękopisów , od treści zawartych w

Kapitale . Bowiem o ile nie było raczej wątpliwości, że nie można mówić tutaj o monolicie

teoretycznym, nieulegającym przez ponad czterdzieści lat żadnym przemianom, o tyle istniała silna

tendencja do czytania, na przykład, Kapitału przez pryzmat wczesnych tekstów Marksa. Tym

samym, Althusser, komentując numer Recherches Internationales , poświęcony „młodemu

Marksowi”, a reprezentatywny, jak można sądzić, dla dominującego w ruchu marksistowskim

nastawienia teoretycznego, mógł napisać: „musimy uznać, że Kapitał , (czyli w ogóle ‘dojrzały

marksizm’) jest albo wyrazem młodego Marksa, albo jego zdradą” [ 10 ] . Odrzucił on taką

alternatywę, taktycznie ją przeformułowując: „albo młody Marks jest Marksem, albo nim nie

jest” [ 11 ] . Althusser uznaje to za problem polityczny podkreślając, że każda dyskusja na temat

wczesnych pism Marksa jest dyskusją polityczną [ 12 ] . Nie tylko dlatego, że jak przypomina,

socjaldemokracja posługiwała się młodym Marksem do zwalczania marksizmu - leninizmu (należy

pamiętać, że pisze on to jako komunista, członek Francuskiej Partii Komunistycznej). Ale również

dlatego, że stawką owej dyskusji jest marksizm jako taki, rozumiany przede wszystkim jako teoria

zajmująca określoną pozycję strategiczną w obrębie walki klas [ 13 ] . Althusser utrzymywał, że

organizowanie owej teorii wokół treści wczesnych pism (czy to jako antycypacji, czy też

retrospektywnie w stosunku do „dojrzałego Marksa”; nie ważne czy „Kapitał czyta się przez

pryzmat W kwestii żydowskiej”, czy też „ W kwestii żydowskiej czyta się przez pryzmat

Kapitału ”) [ 14 ] jest niczym innym jak oddawaniem pola burżuazyjnej pseudoteoretycznej ideologii.

To mocne słowa zważywszy, na fakt, że pisane były w połowie lat 60-tych, w dobie „wielkiego

powrotu” do młodego Marksa, humanisty i teoretyka alienacji [ 15 ] .

Problem, przed którym staje Althusser, nie jest jak widać wyłącznie polityczny. Jest raczej splotem

teoretycznej i politycznej sieci wątków, w którą uwikłany był w tamtym okresie marksizm. W

swoim studium Reading Althusser , Steven Smith określa jej humanistyczny aspekt za pomocą

trzech punktów orientacyjnych [ 16 ] . Po pierwsze: problem alienacji czy też urzeczowienia. Pojawił

się on we Francji z pełnią swej siły wraz z początkiem lat sześćdziesiątych, kiedy po raz pierwszy w

tym kraju ukazały się dwie zasadnicze dla tej tematyki prace: Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z

1844 r. Marksa (przetłumaczone, co prawda, przed wojną, ale tylko częściowo) oraz kongenialna

względem nich Historia i świadomość klasowa Lukacsa. Po drugie: idea końca historii (czy też

ściślej, wizja dynamiki historii wyznaczana przez perspektywę jej końca), podyktowana silnym

wpływem na całe pokolenie francuskich filozofów wywieranym przez interpretację Hegla dokonaną

przez Kojeva - interpretację określoną przez marksowską perspektywę zawartą w Rękopisach. Po

trzecie wreszcie: odzyskanie przez „człowieka” centralnej pozycji w namyśle filozoficznym, za

sprawą olbrzymiej popularności Sartre’a i egzystencjalizmu. Ów trzeci punkt wiązał się również z

tradycyjnie silnym na terenie Francji nurtem filozoficznym, mianowicie fenomenologią, która

właściwie wyznaczała teren wszelkich konfliktów dokonywanych na gruncie teoretycznym [ 17 ] .

W ten sposób w olbrzymim skrócie przedstawiają się orientacje współczesne Althusserowi,

stanowiące zaplecze teoretyczne dla przedmiotu jego krytyki. Są one zresztą, jak słusznie zauważa

Gregory Eliot [ 18 ] , traktowane przez niego w sposób dosyć jednostronny, co sprawia wrażenie, iż

są zasadniczo niezróżnicowanym treściowo i metodologicznie blokiem. W żadnym wypadku nie

jest to prawdą.

Jeśliby chcieć przedstawić ów pejzaż w sposób „czarno-biały” (dla uzyskania większej

przejrzystości), to można powiedzieć, że „po drugiej stronie barykady”, a więc na pozycjach mniej

lub bardziej bliskich Althusserowi, znajdowały się, strukturalizm i psychoanaliza. Oba te dyskursy

łączyła postać Jacquesa Lacana, który odegrał istotną rolę w kształtowaniu się pojęcia ideologii u

Althussera.

Pamiętać trzeba, że taki szkic „rozkładu sił” jest wielkim uproszczeniem, które ma za zadanie

jedynie pobieżne określenie kontekstu, w którym kształtowało się stanowisko Althussera, nie zaś

rekonstrukcję historyczną pejzażu filozoficznego Francji w pierwszych dekadach po II wojnie

światowej.

3. Tak zwana destalinizacja

Obok filozofii silny wpływ na antyhumanistyczną interwencję Althussera miały wydarzenia

polityczne - przede wszystkim zaś XX zjazd KPZR z 1956 r., na którym Chruszczow wygłosił tajny

referat w sprawie „kultu jednostki”; potępiając zbrodnie epoki stalinowskiej. W niecały rok później

treść referatu została przedrukowana w Le Monde , wywołując konsternację w szeregach KPF.

Wielu członków Partii długo nie chciało uznać autentyczności tekstu ( np. Maurice Thorez,

wieloletni przewodniczący partii, zawsze odnosił się do „domniemanego raportu

Chruszczowa” [ 19 ] ). Sama pozycja KPF jako „przedstawiciela” klasy robotniczej i największej

zachodnioeuropejskiej partii komunistycznej została silnie nadwątlona, tak na oficjalnej scenie

politycznej (w 1958 jej poparcie po raz pierwszy od 1936 spadło poniżej 20%) jak i w składzie

osobowym (liczba jej członków spadła z 800 000 w połowie lat czterdziestych do 300 000 dziesięć

lat później) [ 20 ] Należy również wspomnieć o rosnącym napięciu pomiędzy Chinami i ZSRR

rywalizującymi o miano „protektora” światowego ruchu komunistycznego, jednak ta kwestia nie

będzie nas tutaj zajmować ( jakkolwiek wielu uczniów Althussera po rozpadzie jego „szkoły”

włączyło się w działania grup maoistowskich [ 21 ] , a sam Althusser nie starał się ukrywać swoich

sympatii dla „Pekinu” [Tamże] , co było zdecydowanie nie po myśli liderów FPK ).

Jaki jest związek między tymi politycznymi wydarzeniami (mam na myśli przede wszystkim proces

„destalinizacji” rozpoczęty na XX zjeździe KPZR), a filozoficzną „koniunkturą”, w której

Althusser podjął się ataku na humanizm?

O tym, że taki związek faktycznie zachodzi niech świadczy fakt, iż KC FPK poczuł się

zobowiązany do wydania, w 1966 r., rezolucji stwierdzającej oficjalnie, że: „Istnieje humanizm

marksistowski. W przeciwieństwie do humanizmu abstrakcyjnego, za pomocą którego burżuazja

maskuje stosunki społeczne i usprawiedliwia wyzysk i niesprawiedliwość, wypływa on z zadań

historycznych klasy robotniczej. Potwierdzenie takiego humanizmu nie oznacza wcale odrzucenia

porywów serca. Przeciwnie, marksizm jest humanizmem naszych czasów, ponieważ działalność

swoją opiera na ściśle naukowej koncepcji świata” [ 22 ] .

Trzeba jednak jeszcze odpowiedzieć, na czym ów związek polega. Bowiem decyzja Centralnego

Komitetu Partii zezwalająca, w ramach walki klas, na porywy serca nie jest, jak można

przypuszczać, wystarczającym wyjaśnieniem. Zaś na gruncie filozofii Althussera okazuje się być

wyjaśnieniem fałszywym.

Wstępnie rozjaśnia to pytanie podsumowanie przez Althussera swojej aktywności filozoficznej,

która wiązała się z wydaniem zbioru Pour Marx , w napisanym dekadę później fragmencie Est-Il

Simple d’Etre Marxiste en Philosophie? „Czy łatwo być marksistą w filozofii” ]: „teksty te są

jasnymi interwencjami w określoną koniunkturę: politycznymi interwencjami w istniejący świat

filozofii marksistowskiej, skierowanymi jednocześnie przeciwko dogmatyzmowi i jego prawicowej

krytyce; są one również interwencjami filozoficznymi w politykę, przeciwko ekonomizmowi i jego

humanistycznemu <>” [ 23 ] .

Obie te interwencje (filozoficzna w świat polityki i polityczna w filozofię) przebiegają w

zasadniczych punktach równolegle, natomiast literalnie rzecz biorąc (jeśliby chcieć zlokalizować je

w tekstach Althussera), są jednym i tym samym.

Znowu mamy do czynienia z paradoksalnym postawieniem sprawy. Paradoks polega tutaj na

specyficznej strukturze samego przedmiotu interwencji. Otóż z jednej strony Althusser atakuje

dogmatyzm, tj. stalinizm, oraz jego filozoficzny wyraz, czyli ekonomizm. Zasadnicze tezy

ekonomizmu, zawarte w „diamacie”, dziwnym tworze epoki stalinowskiej, sprowadzają historię,

mówiąc w skrócie, do czystej mechaniki [ 24 ] . Z drugiej strony, w tym samym momencie,

przedmiotem ataku jest „prawicowa krytyka dogmatyzmu”, wraz z wynikającym z niej [ 25 ]

„humanistycznym dodatkiem” do ekonomizmu. O ile można zrozumieć, że Althusser, w imię

zachowania bezkompromisowej, w swoim rozumieniu, pozycji marksistowskiej, chce

przeprowadzić radykalną (to jest zgodnie z marksowskim określeniem radykalności: „sięgającą

korzeni rzeczy”) i rzetelną (to jest odrzucającą „pseudowyjaśnienie” odwołujące się do

„jednostki”/”podmiotu”, do li tylko „złego charakteru” Stalina) krytykę stalinizmu z „lewa”,

przeciw Chruszczowowskiej „krytyce z prawa” [ 26 ] , o tyle uznanie humanizmu za „appendix”

ekonomizmu musi wywoływać zdziwienie. Bowiem znaczy to mniej więcej tyle, że Człowiek,

rozumiany jako podmiot „tworzący” historię, jest uzupełnieniem teorii zakładającej, iż historia

formacji społecznych jest „ściśle” determinowana przez ekonomiczną bazę, czyli sposób produkcji.

Dla wyjaśnienia należy dodać, że spinozjańska formuła „wolność to uświadomiona konieczność”,

zwłaszcza na gruncie interpretacji Althussera, nie pozwala na taką syntezę. Nie chodzi tu po prostu

o fuzję pojęć „wolnego podmiotu” i „mechanicznej determinacji”, ale o pozorność

epistemologicznej opozycji pomiędzy idealizmem a empiryzmem. Dokładniej zaś o to, że oba te

stanowiska filozoficzne są wzajemnie wymienialne, bez konieczności naruszania samej struktury

teoretycznej je warunkującej. Bliższa analiza argumentacji Althussera ujawni, w jaki sposób

krytyka „idealistyczno-empirycznej” struktury dyskursu filozoficznego pokrywa się z krytyką

„mechanistyczno-humanistycznej” wizji historii oraz społeczeństwa.

Dochodzimy tutaj do zasadniczego problemu, który stanowi oś althusseriańskiej krytyki

„marksizmu humanistycznego”.

4. Przeciwko „młodemu Marksowi” i humanizmowi

W artykule Marksizm a humanizm , najlepiej znanym po Czytaniu Kapitału tekście Althussera

poświęconym bezpośrednio Marksowi, stwierdza on (prowokując tym samym dyskusję, która

zaowocowała przytaczaną rezolucją Francuskiej Partii Komunistycznej), że: „Ze ściśle

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: