Bolesław Prus
Opowiadania i nowele
oprac. Tadeusz Żabski BN I / 291
TRADYCJA NOWELI:
- kiedyś sytuowała się na pograniczu lit. ustnej
- eksponowała sytuację narracyjną z wyraźnie nakreśloną postacią osoby opowiadającej – wywarło to decydujący wpływ na strukturę noweli (Księga tysiąca i jednej nocy, Dekameron, Opowieści Biełkino Puszkina).
WYRÓŻNIKI GATUNKOWE:
- autentyczność opisywanych zdarzeń
- obrazki z życia powszechnego, pospolitego
- charakter dydaktyczno-moralizatorski
- przedmiot opowiadania stanowi jedno wydarzenie
- zakończenie z zaskakującą pointą.
W okresie pozytywizmu nowelistyka stanowiła istotną część dorobku każdego liczącego się pisarza (Sienkiewicz, Orzeszkowa, Prus). Nowele w ich twórczości były polem doświadczalnym – zajmowali się pisaniem nowel przed przystąpieniem do pracy powieściopisarskiej. W pozytywizmie rygory klasycznej nowelistyki zostały rozluźnione.
ALEKSANDER GŁOWACKI (1847-1912): drobnoszlacheckie pochodzenie, sieroca dola, dramat powstańczy, celujące wyniki w gimnazjach, niedokończone studia, ciężkie dorabianie na chleb – wątki autobiograficzne niektórych nowel.
1872 r. – Prus dostał się na łamy czasopism: „Niwa” i „Opiekun Domowy” (pomogli mu w tym współwychowankowie ze Szkoły Głównej, a w szczególności przyjaciel Julian Ochorowicz). Publikuje tam satyryczne, stylizowane i prześmiewcze Listy ze starego obozu.
Redaguje też satyryczne pismo „Mucha” – anonimowa publikacja 45 utworów (opowiadań, wierszy, skeczów dramatyzowanych, krotochwili), zebranych potem w debiutanckim tomiku To i owo, właśnie zaś ani to, ani owo, czyli 48 powiastek dla pełnoletnich dzieci – wyd. w 1874 (pozostałe 3 utwory to Listy ze starego obozu.
1874 r. – przeniesienie z „Muchy” do „Kolców” – drukowanie tam stałego felietonu Na czasie i opublikowanie powiastki Kłopoty babuni. Poza „Kolcami” prowadzi Prus w „Niwie” felieton Z ustronia, a od połowy 1874 Sprawy bieżące (wtedy też „Niwę” objęli: Mścisław Godlewski, Julian Ochorowicz, Henryk Sienkiewicz).
Kontakty Prusa z „Kurierem Warszawskim” – publikacja cyklu utworów nowelistycznych Szkice warszawskie.
1875 r. – Prus rozpoczyna drukować w „Kurierze Warszawskim” Kroniki warszawskie (robił to do końca życia, potem jednak w innych czasopismach). Stworzył w ten sposób najdoskonalszy typ polskiego felietonu XIX wieku (felieton Prusowski).
Od 1881 r. regularnie publikuje nowele, przeciętnie co 2 miesiące, na łamach różnych periodyków i kalendarzy. W tym czasie napisał też 3 większe utwory: Pałac i ruderę (1875); Dusze w niewoli (1877); Anielkę (1880).
Dorobek nowelistyczny Prusa przez krytykę niezauważony. Piotr Chmielowski nie docenił nowel Prusa. Sprzeciwił mu się Sienkiewicz, wygłaszając recenzję w 1881 I tomu Pism B. Prusa, który zawierał: Przygody Stasia, Antka, Powracająca falę, Michałka, Sierocą dolę.
W latach 1881-1885 powstają następne opowiadania: Kamizelka, Milknące głosy, Grzechy dzieciństwa, Pleśń świata, Echa muzyczne, Na wakacjach, Omyłka, Cienie. Opowiadania te złożyły się na drugi obszerniejszy zbiór Szkice i obrazki, życzliwie przyjęty przez krytyków. W tym czasie w „Wędrowcu” Prus drukuję też Placówkę.
Lata 1887-1896 to epoka wielkich powieści w twórczości Prusa: Lalka, Emancypantki, Faraon. Powstaje też 6 nowel: Dziwna historia, Pan Wesołowski i jego kij, Z legend dawnego Egiptu, Sen, Z żywotów świętych, Pojednani.
1891 – Drobiazgi – rezultat remanentu twórczości nowelistycznej Prusa.
1895 – Opowiadania wieczorne
1897 – 4-tomowe Pisma. Wydanie jubileuszowe – przygotowane i ułożone przez Prusa.
Potem powstało jeszcze 14 utworów nowelistycznych, (np. Opowiadanie lekarza, Ze wspomnień cyklisty, Zemsta, Dziwni ludzie).
Nowele Prusa – utwory o nierównej wartości artystycznej.
HUMORYSTYKA PRUSA: Żywot Jana w Oleju, Pamiętniki św. Jana w Oleju (drukowane w „Kurierze Świątecznym” 1866). W początkowej fazie twórczości przyniosły Prusowi większe uznanie niż publikacje popularnonaukowe, otworzyły też drogę go „Kuriera Warszawskiego”. Pisma humorystyczne, do których Prus pisywał miały niską pozycję. Z bardziej znaczących:
- lwowski „Chochlik” (1866-68), kontynuatorem tego pisma była „Szczutka” (1869-96)
- krakowski „Diabeł” (1869-1922)
- warszawski „Kurier Świąteczny” (1864-1919)
- warszawska „Mucha” (1871-1939)
- warszawskie „Kolce” (1871-1914)
- Pałac i rudera (1875) – wątek filantropijny
- Walka z życiem – sytuacja melodramatyczna
- Przeklęte szczęście
- Sukienka balowa
- Powiastka cmentarna
- Szkatułka babuni – najlepszy z wymienionych
LITERATURA FILANTROPIJNA – pojęcie pochodzi od Wiktora Winogradowa. Jeśli chodzi o tą problematykę, to na patrona Prusa powoływano często Dickensa (np. nowela Sieroca dola opubl. w „Kurierze Warszawskim 1876/77). Sądzi się, że w Sierocej doli jest wiele wątków autobiograficznych (autor jako dziecko stracił rodziców, skazany był na łaskę krewnych i opiekunów). W utworze dominuje melancholijny ton zadumy nad zmiennością szczęścia i nieszczęścia, nad tytułową dola (pradawny topos zmienności losu). Niesprawiedliwość sprowadza się tu do problematyki moralnej.
Inne utwory z cyklu lit. filantropijnej:
- Wigilia (1874)
- Na gwiazdkę (1877)
- Jeden z wielu (1882)
- Dziwna historia (1887)
- Sen (1890)
- Nowy Rok (1890)
- Nagroda doczesna(1882)
- Żywy telegraf (1884)
- W górach (1885)
- Z żywotów świętych (1891)
- On (1882) – poświęcona postaci kanclerza Bismarcka
- Nawrócony (1880) – skąpiec ma sen o piekle, ale mimo to pogrąża się jeszcze bardziej w egoizmie.
SZKICE I OBRAZKI – 4-tomowy zbiór Szkiców i obrazków. Obrazkowość odnosi się tu do techniki pisarskiej (najbardziej typowa technika realizmu polskiego), a nie gatunku sensu stricto.
Tematyka utworów jest nacechowana socjologicznie, ukazanie różnych środowisk społecznych, warstwy najwyższej w szczególności. Postacie – reprezentanci różnych grup zawodowych, ukazani w charakterystycznych dla siebie sytuacjach życiowych. Ukazany ich sposób życia, zachowanie, mentalność, obyczaje, wygląd, język. Miejsca zdarzeń – ulice, podwórka, place jarmarczne, warsztaty rzemieślnicze, karczmy, kościoły. Narrator ukazuje świat bezstronnie, przedstawia tylko „nagie fakty”, dąży do uogólnień wynikających z obserwacji.
Bohaterowie Prusa – reprezentanci określonej warstwy społecznej („teoria środowiskowa” H. Taine’a, określająca zależność między jednostką a społeczeństwem).
Powracająca fala (1880) - pierwszy znaczący utwór, podnoszący kwestie międzyklasowe. Bohaterem jest Niemiec Gotlieb Adler – właściciel fabryki (ale konflikt nie przebiega na płaszczyźnie narodowościowej). Adler wyzyskuje swoich robotników, do sumienia próbuje przemówić mu szlachetny pastor – Marcin Bőhmeg. Jedyną miłością Adlera jest jego syn Ferdynand. Przez niego Adler musi obniżyć pensje robotnikom (syn popada w długi). Nie rozumie, że źle wychował syna, nie słucha przestróg pastora, który mówi mu, iż wszystkie złe uczynki kiedyś powrócą. Adler ocknie się dopiero po śmierci syna, wtedy też podpali fabrykę i zginie pod jej gruzami.
Antek (1880) – powrót do tematyki wiejskiej. Dziecięce lata wiejskiego odmieńca przedstawione na tle socjologicznym. O losie Antka decyduje ciąg zdarzeń, ułożonych w linearny porządek. Antek niezrozumiały przez wiejską wspólnotę musi opuścić wieś, podobnie jak Walek z Grzechów dzieciństwa – dziecko pomywaczki, odepchnięte przez najbliższych.
Tytułowy bohater Michałka również opuścił wieś z konieczności – szukał pracy. Podobnie matka Jasia z Sierocej doli.
Młodociani bohaterowie Prusa są mocno osadzeni w realiach społecznych. Pochodzą ze wsi (którą muszą opuścić) a w mieści nie znajdują swojego miejsca.
Prus często porusza temat młodocianych doznań erotycznych: Michałko (na budowie dano mu do pomocy dziewczynę, narastające uczucie do niej brało się z potrzeby posiadania kogoś bliskiego), Grzechy dzieciństwa (1-os. narracja chłopca – Kazia Leśniewskiego, zakochanego w Loni – kapryśnej dziedziczce). Miłość chłopców zawsze istnieje poza sferą ich świadomości.
Kamizelka (1882) – nieuleczalna choroba drobnego urzędnika ujawnia niezwykły hart ducha małżonków, którzy dodawali sobie odwagi i przez „oszustwa” chronili się wzajemnie przed rozpaczą i utratą nadziei.
W Katarynce (1880) – obraz radości niewidomego dziecka, zasłuchanego w muzykę podwórkowego instrumentu, skruszył serce starego mizantropa i skłonił go do roztoczenia opieki nad chorą dziewczynką.
Jednym z charakterystycznych elementów twórczości Prusa są zdania uogólniające , rozsiane po różnych utworach, wyrażające postawę autora wobec kwestii aktualnie roztrząsanych, ale ujętych w formie myśli uniwersalnych, dotyczących problemów świata, ludzkości, losu, szczęścia, rozpaczy w ogóle. Prawdy ogólne są tu najczęściej stylizowane na „mądrości ludowe”.
Zagadkowość losu ludzkiego – obrazek Cienie (1885), w którym występuje boh. nie dający się zidentyfikować. Powstał więc utwór bez bohatera, bez akcji, zdarzeń. Przedmiotem obserwacji jest egzystencja ludzi-cieni.
W Pleśni świata ziemski glob symbolizowany jest przez kamień, obrośnięty pleśnią i mchami. Jedne żyją kosztem drugich, zgodnie z bezwzględnymi prawami biologicznymi. Świat jawi się niczym dzieło szatana, znaczenia nie mają tu szlachetne uczucia, nauka czy mądrość.
Problematyka uniwersalna – ogólnoludzka, ponadczasowa – wypełnia przede wszystkim utwory o strukturze paraboli (gatunek ma swe źródło w Ewangelii). Zbliżona do przykładu (egzemplum), ale podejmuje problemy o szerszym zasięgu tematycznym, także metafizycznym. Prusowskie nowele z tego gatunku: Sen Jakuba, Wigilia, Nowy Rok, Nawrócony, Dziwna historia, Z legend dawnego Egiptu, Z żywotów świętych, Sen, Widzenie, Zemsta. W większości z nich wykorzystany jest motyw snu.
Najlepszy spośród wymienionych – Z legend dawnego Egiptu (1888). Prus stworzył tu statyczny obraz oczekiwania na śmierć despotycznego faraona Ramzesa. Szlachetny następca wydaje kolejne edykty, zapowiadające sprawiedliwość i szczęście ludu. Edykty nie zostają jednak wprowadzone, bo zamiast starego faraona, śmieć ponosi młody reformator, ukąszony przez jadowitego pająka. Z noweli wynika, że człowiek jest tylko igraszką losu i wszystkie jego wysiłki idą na marne.
Nowela Sen (1890) ukazuje w początkowych partiach realia warszawskiego życia. Ubogi student medycyny zostaje wyrzucony ze stancji, błąka się po mieście, by trafić w końcu do szpitala, gdzie trawiony gorączką, zapada w głęboki sen, pełen niezwykłych widziadeł.
Z żywotów świętych (1891) – stylizowany na średniowieczną legendę hagiograficzną, pełną cudowności i bogatych wizji. Jest to historia pokornego chrześcijanina Miklosa i okrutnego rozbójnika Gejzy, który w końcu zostaje pokutnikiem.
Putrament nowelistykę Prusa klasyfikuje wg struktury utworów:
1. Reportaże, anegdoty, felietony
2. nowele-intrygi
...
edmund144