Ingarden - Wstep do Fenomenologii Husserla wyklad 1.pdf - Ingarden Roman - The9

W YKŁAD PIERWSZY

Z ARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII

R. Ingarden,

Wstęp do fenomenologii Husserla.

Wykłady wygłoszone na Uniwersytecie w Oslo

(15 wrzesień – 17 listopad 1967),

tł. A. Półtawski, PWN, Warszawa 1974,

s. 7-29.

Monachium 2 oraz Metoda transcendentalna a psychologiczna Maxa

Schelera, wówczas również docenta w Jenie 3 . Dwa przymiotniki użyte

w tytule ostatniej pracy, „psychologiczny” i „transcendentalny” będą

później odgrywały przez długi czas ważną rolę w dyskusji nad metodą

filozofii.

Pragnę zacząć od krótkiego przeglądu faz rozwojowych fenome-

nologii. Ci trzej myśliciele bowiem, początkowo nieznani,

zapoczątkowali prąd, do którego przyłączyło się później wielu

filozofów zarówno w Niemczech, jak i we Francji, w Belgii i w

Ameryce. Ponieważ zaś fenomenologia rozwijała się przy współudziale

różnych badaczy, działających w wielu krajach, jej oblicze zmieniało

się też w miarę upływu lat. Ważną jest zatem rzeczą zorientowanie się

w przebiegu tych zmian.

Pierwsza faza rozwoju fenomenologii trwa od roku 1900 mniej

więcej do wybuchu pierwszej wojny światowej. Epoce tej nadała

decydujące piętno działalność i osiągnięcia naukowe samego Husserla.

Dlatego mówię o „fenomenologii getyngeńskiej”, choć od połowy tego

okresu rozwija się w Monachium drugie centrum filozofii

fenomenologicznej. Po ogłoszeniu Badań logicznych Husserl został

mianowany profesorem w Getyndze i działał tam aż do roku 1916.

Jednak w chwili wybuchu wojny wielu z jego uczniów wyruszyło na

front, sam zaś Husserl również nie mógł już nadal spokojnie pracować

nad zagadnieniami filozoficznymi. W ten sposób już w roku 1914

powstała pewna przerwa w rozwoju fenomenologii. Na rok przed

wybuchem wojny ukazał się pierwszy tom „Jahrbuch für Philosophie

und phänomenologische Forschung”, zawierający drugie wielkie dzieło

Husserla, a mianowicie księgę pierwszą Idei czystej fenomenologii i

fenomenologicznej filozofii 4 . Miały one obejmować trzy księgi, dwie

WYKŁAD PIERWSZY

15 września 1967

Słowo „fenomenologia” jest wieloznaczne; muszę zatem przede

wszystkim nadać mu pewne, technicznie przynajmniej, ograniczone

znaczenie. Pierwszy raz pojawiło się ono, jak wiemy, już w wieku

XVIII, w jednym z listów Kanta. Następnie mamy wielką Feno-

menologię ducha Hegla. W ostatniej zaś ćwierci zeszłego wieku fizycy

mówili często o „fenomenologii”, mając na myśli opis obserwowanych

faktów w przeciwstawieniu do hipotez sformułowanych ma-

tematycznie. Był to okres, w którym starano się „oczyszczać” pojęcia

fizykalne i dostosowywać ich treść do danych doświadczenia. Nazy-

wano to fenomenologią.

Fenomenologia, o której zamierzam mówić w niniejszych wykła-

dach, powstała w wieku dwudziestym; można nawet podać dokładną

datę jej powstania: rok 1900-1901. W roku tym ukazały się trzy dzieła

autorów, którzy się wówczas nawet wzajemnie nie znali i nie wiedzieli,

że wkrótce staną się głównymi przedstawicielami nowego kierunku

filozoficznego. Są to: Badania logiczne Edmunda Husserla, docenta w

Halle 1 , Fenomeno logia woli Aleksandra Pfändera, wówczas docenta w

1 Edmund Husserl, Logische Untersuchungen, Erster Teil: Prolegomena zur

reinen Logik , Halle a.d. S. 1900; Zweiter Teil: Untersuchungen żur Phänomenologie

und Theorie der Erkenntnis , Ibid., 1901.

2 Alexander Pfänder, Phänomenologie des Wollens. Eine psychologische

Analyse, Leipzig 1900; ostatnie wyd., München 1963.

3 Max Scheler, Die transzendentale und die psychologische Methode. Eine

grundsätzliche Erörterung zur philosophischen Methodik, Jena 1900 (praca ha-

bilitacyjna Uniwersytetu w Jenie, 1899).

Edmund Husserl, Ideen zu einer reinen Phänomenologie und

W YKŁAD PIERWSZY

Z ARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII

pozostałe księgi nie ukazały się już jednak za życia Husserla. Dzieło to

zamyka pierwszy okres fenomenologii; zawiera ono jednocześnie nową

zmianę stanowiska Husserla, otwierając tym samym fazę drugą jego

filozofii. Faza ta jest zarazem początkiem rozwoju ruchu

fenomenologicznego. Sytuacja Husserla na uniwersytecie

getyngeńskim była przez szereg lat trudna. Został on mianowicie

mianowany profesorem wbrew woli wydziału, który pragnął przyznać

katedrę historykowi filozofii. Jego powołanie przez berlińskie

ministerstwo na profesora nadzwyczajnego w Getyndze załatwione

zostało przez Wilhelma Diltheya; była to przy tym katedra osobista, nie

związana formalnie z wydziałem. Wskutek tego był Husserl przez

szereg lat bojkotowany. Gdy w roku 1907 ministerstwo zamierzało

uczynić go profesorem zwyczajnym, wydział sprzeciwił się temu

twierdząc, iż jest on pozbawiony talentu. Zdarzenie to przygnębiło go

bardzo. W swych wykładach musiał więc Husserl początkowo

zdobywać sobie również słuchaczy. W pierwszych latach miewał na

sali wykładowej tylko po kilku studentów. W dodatku mówił do owych

słuchaczy o rzeczach, z których pojmowali oni bardzo niewiele.

Husserl wyszedł wówczas w swych pracach daleko poza Badania

logiczne i rozwijał zupełnie nową problematykę, której sens i cele były

dla studentów niezrozumiałe. Dziś wiemy, że były to początki

problematyki konstytutywnej.

Wreszcie jednak został Husserl profesorem zwyczajnym. Gdy na

wiosnę roku 1912 przybyłem do Getyngi, sytuacja była już inna. Sala

wykładowa była pełna. Istniało też już Towarzystwo Filozoficzne,

stowarzyszenie studentów, założone przez uczniów Husserla. Liczyło

ono 20-25 członków (mężczyzn i kobiet), między nimi już kilku

doktorów. Dwa lata później przyszła jednak wojna wraz ze swymi

skutkami. W Getyndze prowadził wówczas również seminarium docent

Adolf Reinach. Był on uczniem Theodora Lippsa, później jednak stał

się fenomenologiem. Był to znakomity nauczyciel. Bezpośrednio przed

wojną prowadził tak zwane „ćwiczenia dla zaawansowanych”

poświęcone problematyce ruchu. Brało w nich udział 15-20 osób;

spośród nich przeżyły wojnę prawie wyłącznie kobiety i obcokrajowcy.

Reszta poległa. Nie sprawdziłem, jaki procent słuchaczy ówczesnego

seminarium Husserla przeżył (liczyło ono około 30 osób), ale np. z

pięciu Polaków, którzy w nim brali udział, dwu zginęło na wojnie. Taki

był los tzw. „koła getyngeńskiego”.

Okres drugi rozpoczął się wraz z powołaniem Husserla do Fry-

burga [Bryzgowskiego]. Po śmierci Windelbanda Heinrich Rickert

przeniósł się do Heidelbergu, Husserl zaś na wiosnę 1916 roku objął

katedrę we Fryburgu. I tu powstała początkowo podobna sytuacja jak

przedtem w Getyndze. Przeniosłem się wówczas wraz z Husserlem z

Getyngi do Fryburga. Na sali bywało 5-6 słuchaczy, pozostali byli na

froncie. W dodatku byli oni wszyscy uczniami tzw. ,,szkoły

południowoniemieckiej”, założonej przez Heinricha Rickerta, Wil-

helma Windelbanda i Emila Laska. Jednym z uczniów Rickerta był

Martin Heidegger. Habilitował się on u Rickerta bezpośrednio przed

przybyciem Husserla. Większość uczniów getyngeńskich była na

froncie. W 1917 roku padł Reinach. W lecie 1916 roku przyjechała do

Fryburga Edith Stein, aby doktoryzować się u Husserla, zaś jesienią

roku 1916 zaczęła pracować jako asystentka nad jego rękopisami. Ja

pisałem moją pracę doktorską, potem musiałem wyjechać do Krakowa;

przyjechałem stamtąd jesienią 1917 roku tylko na egzamin doktorski i

w końcu stycznia 1918 powróciłem do Polski. Edith Stein pozostała,

niewiele to jednak zmieniło sytuację na uniwersytecie. Husserl musiał

tam sobie wytworzyć całkiem nowe środowisko. Udało mu się to po

paru latach, tak że pisał mi w latach 1921-23 o dużym ruchu na swym

seminarium. Był wówczas już bardzo znany, zjeżdżali się do niego

studenci i młodzi filozofowie z całego świata. Nie zdawał sobie jednak

wówczas sprawy z tego, że obok niego działa we Fryburgu Martin

Heidegger, który wprawdzie już w roku 1917 przyznawał się do

fenomenologii i często w następnych latach odwiedzał Husserla, w

phänomenologischen Philosophie, „Jahrbuch für Philosophie und phänomenologische

Forschung”, Bd I: 1913 oraz, osobno, Halle 1913. Ostatnie wy d. w: Husserliana, Rd

III, Haag 1950. Przekład polski D. Gierulanki, Warszawa 1967.

W YKŁAD PIERWSZY

Z ARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII

gruncie rzeczy jednak szedł własnymi drogami i począł wywierać na

studentów własny wpływ, nie zawsze przychylny dla Husserla. Okazało

się to jednak dopiero pod koniec lat dwudziestych, gdy Heidegger

powrócił do Fryburga jako profesor zwyczajny. Na ogół jednak wydaje

się, iż pierwsze dziesięciolecie powojenne było dla fenomenologii

bardzo korzystne. Był to okres wielkiego rozmachu nie tylko samego

Husserla, jego działalności nauczycielskiej i wyjazdów z odczytami,

lecz w ogóle rozmachu fenomenologii. Był to czas nadzwyczajnej

aktywności nauczycielskiej i literackiej Maxa Schelera w Kolonii. Jego

prace, m.in. Formalizm w etyce i materialna etyka wartości 5 wywarły

ogromny wpływ. Niestety, Scheler umarł w roku 1928. W tym czasie

ukazało się również kilka tomów „Jahrbuch für Philosophie und

phänomenologische Forschung”, zawierających pewne ważne prace.

Do roku 1930 trwał zatem wielki okres rozwoju, postępu, również

samego Husserla. Husserl jednak milczał od czasu Idei I i nie publi-

kował nic aż do roku 1929. Ale w wykładach uniwersyteckich rozwijał

żywą działalność naukową, posuwając naprzód swe badania analityczne

w wielu kierunkach. Doszło przy tym do zmiany jego stanowiska w

różnych istotnych kwestiach (logika transcendentalna, badania nad

czasem, rozbudowa transcendentalnego idealizmu itd.). Jeździ też z

odczytami do Londynu, Amsterdamu, Paryża, propagując tam

fenomenologię. Jesienią 1928 roku przechodzi na emeryturę;

wprawdzie wykłada dalej na uniwersytecie, jednak jego pozycja

doznaje wyraźnego osłabienia zarówno wskutek przejścia w stan

spoczynku, jak i wskutek wznowionej działalności Heideggera we

Fryburgu. Husserl nie zdaje sobie jednak z tego sprawy. W roku 1929

obchodzi jubileusz siedemdziesięciolecia i ogłasza swe trzecie ważne

dzieło. Logika formalna i transcendentalna 6 , napisane na nowo w

oparciu o dawniejsze wykłady, sięgające roku 1920 czy 1921.

Nieco później — w roku 1931 — ukazują się Medytacje

Kartezjańskie 7 , będące opracowaniem odczytów paryskich z roku

1929 8 . Husserl zamierzał ogłosić również tekst niemiecki. Wkrótce

jednak doszedł do przekonania, że redakcja ta nie odpowiada już

sytuacji, jaka powstała tymczasem w Niemczech, i postanowił napisać

redakcję zupełnie nową (wiem o tym z listów, jakie od niego

otrzymywałem). W ciągu kilku lat rozpoczynał on szereg ciągle no-

wych redakcji tej pracy. Miała ona stać się jego głównym dziełem.

Prócz tego, przeprowadzał różne prace przygotowawcze do wielkiego

systematycznego dzieła fenomenologii. W Archiwum Husserla w

Louvain znajdują się ślady projektu tego dzieła, mającego obejmować

cztery tomy. Żadna z tych rzeczy nie została jednak opublikowana

przez samego Husserla. Dopiero około roku 1936/37 rozpoczął pisanie

nowego dzieła. Obszerna część tego, co dziś nosi tytuł Kryzys nauki

europejskiej a fenomenologia transcendentalna ukazała się wreszcie w

roku 1937, ale nie w Niemczech, lecz w Belgradzie, w czasopiśmie

„Philosophia”, które zaczai redagować Artur Liebert, wyemigrowawszy

w tym czasie do Jugosławii 9 . Ten okres, po roku 1930 do śmierci

Husserla w roku 1938, stanowi trzecią fazę fenomenologii. Wskutek

różnych okoliczności następuje wówczas osłabienie jej wpływów

zarówno w Niemczech, jak i gdzie indziej, w szczególności osłabienie

osobistych wpływów Husserla, spowodowane jego długim milczeniem.

W latach trzydziestych wygłasza on znowu szereg odczytów, m. in. w

Pradze i Wiedniu, los jego fenomenologii jest jednak już na dłuższy

7 Edmund Husserl, Méditations cartesiennes, introduction á la phenomenologie,

traduit de l'allemand par Gabrielle Peiffer et Emmanuel Levinas, Paris 1931.

8 Por. wyd. niemieckie: Edmund Husserl, Cartesiainische Meditationen und

Pariser Vortrage, herausgeg. u. eingeleitet von S. Strasser, Haag 1950, 2. Aufl. Haag

1963. 9 Edmund Husserl, Die Krisis der europäischen Wissenschaften und die

transzendentale: Phänomenologie. Eine Einleitung in die phänomenologische

Philosophie, „Philosophia”, Belgrad, t. I, 1936, s. 77-176. Wydanie całości (nie

skończonej): Husserliana, Bd VI, Haag 1954.

5 Max Scheler, Der Formalismus in der Ethik und die materiale Werthethik. Mit

besonderer Berücksichtigung der Ethik L Kants, Teil I, „Jahrbuch...” Bd I, 1913, Teil

II, ibid., Bd II: 1916. Wyd. osobne obu części razem, Halle 1916. Ostatnie wyd.,

Gesammelte Werke, Bd II, Bern 1954.

6 Edmund Husserl, Formale und transzendentale Logik, Versuch einer Kritik

der logischen Vernunft, „Jahrbuch...” Bd X, 1929 oraz osobno, Halle 1929.

W YKŁAD PIERWSZY

Z ARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII

czas przesądzony. Zwyciężył go z jednej strony Heidegger, z drugiej

zaś Hitler. O przyczynach tego osłabienia wpływów opowiem później

dokładniej, gdy będę jeszcze mówił o samym Husserlu.

Husserl umarł w kwietniu 1938 roku. Potem przyszła druga wojna

światowa. Jednak jeszcze w ostatniej chwili przed jej wybuchem

dyrektor Instytutu Filozofii w Louvain, Leon Nöel, posłał swego

ucznia, O. H. L. Van Bredę, do Fryburga, aby uratował rękopisy

Husserla. Husserl, który publikował stosunkowo bardzo mało,

pozostawił mnóstwo stenograficznych rękopisów, około 30 tyś. kartek.

Tę bogatą spuściznę rodzina Husserla przekazała Van Bredzić, który

przewiózł ją do Louvain. Tam przystąpiono do porządkowania,

przepisywania na maszynie i wreszcie do przygotowania do druku tych

rękopisów. Dopiero jednak od roku 1950 zaczęły się ukazywać tzw.

Husserliana (dotąd 11 tomów) 10 , dzięki czemu rozpoczął się nowy

okres historii fenomenologii. Zanim jednak do tego doszło, powstała

dziwna sytuacja: w ostatnich latach przed drugą wojną światową, a

także w czasie wojny, zaznaczyły się we Francji nowe, coraz silniejsze

wpływy Husserla i fenomenologii w ogóle, w szczególności zaś

Heideggera. Podlegali im Jean-Paul Sartre, Jean Wahl, Maurice

Merleau-Ponty, Gabriel Marcel i in. Powstał tak zwany

egzystencjalizm, uważany często za fenomenologię; w wielu punktach

nie jest on jednak zgodny ze stanowiskiem Husserla i pozostaje pod

wyraźnym wpływem Heideggera. Paul Ricoeur, który przełożył [na

francuski] Idee, jest bliższy Husserlowi. Od czasu przełożenia w

ostatnich latach wielu pism Husserla na język francuski, jego wpływy

we Francji wzrosły. Podobne oddziaływanie mają Husserliana. To jest

ostatni pozytywny renesans wpływów samego Husserla w szerokim

świecie. W wielu innych krajach, w Ameryce Łacińskiej, a także w

pewnych kołach Stanów Zjednoczonych zaczyna się obecnie

rzeczywiście studiować jego pisma. To jednak, co rozwija się w tych

latach, jak to widać na podstawie serii wydawniczej

„Phanomenologica”, jest nie tyle dalszą fazą samej fenomenologii, ile

pewną fazą rozwijającej się nauki o fenomenologii Husserla. Nie

wyrosła dotąd nowa generacja fenomenologów, którzy opracowywaliby

samodzielnie zagadnienia fenomenologiczne w duchu Husserla.

Pogłębione studium Husserla może jednak doprowadzić do odrodzenia

znów efektywnego filozofowania fenomenologicznego.

Co rozumie się przez fenomenologie pochodzącą od Husserla?

Najpierw czysto formalnie: jest to odrębny sposób podejścia do

zagadnień filozoficznych, a zarazem odrębna technika językowego

przedstawiania wyników, uzyskanych dzięki takiemu podejściu do

świata czy też rozważaniu świata. Krótko mówiąc, jest to metoda

fenomenologiczna. Oczywiście, nie każdy, kto stanie się feno-

menologiem, będzie nią operował w ten sam sposób. Istnieją różne

odmiany tej metody, powstałe w zależności od talentu i psychiki

uprawiającego ją fenomenologa. Wszystkie te odmiany posiadają

jednak pewien rdzeń łączący wszystkich nas, fenomenologów, mimo

tego, iż nie zgadzamy się między sobą co do różnych twierdzeń

szczegółowych.

Można jednak również mówić o fenomenologii w innym znacze-

niu: mianowicie jako o zespole twierdzeń, czy systemie teorii, będą-

cych wynikiem fenomenologicznego sposobu badania. Tu zaś na

pierwszym miejscu znajduje się fenomenologia Husserlowska jako

całość dla siebie, która odróżnia się pod wieloma istotnymi względami

od fenomenologii Maxa Schelera czy tzw. ,,Monachijczyków” (A.

Pfändera, M. Geigera, D. v. Hildebranda i in.), czy wreszcie od filozofii

Heideggera. Między tymi fenomenologiami istnieją duże różnice w

szczegółach. Młodsi badacze nie powtarzają tylko słów ojca

fenomenologii, lecz chcą za pomocą jego metody iść dalej naprzód; i

dlatego dochodzą oni niekiedy do wyników innych niż te, jakich

życzyłby sobie Husserl. Nie jest to zatem „szkoła”.

Fenomenologowie pracowali na bardzo różnych terenach. Już w

pierwszym tomie „Jahrbuch...” pojawiło się całe bogactwo tematów.

Przede wszystkim tom ten zawiera Idee czystej fenomenologii Husserla.

Jest to w pewnym sensie praca z teorii poznania: analiza świadomości

W chwili wygłaszania tych odczytów.

W YKŁAD PIERWSZY

Z ARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII

przy poznawaniu różnych przedmiotów. Przy tym zostaje rozwinięta

problematyka całych mnogości aktów świadomych, świadomych

operacji itd., a także metodologia samej fenomenologii.

Obok tego znajdujemy w tym tomie wielkie dzieło Schelera,

Formalizm w etyce a materialna etyka wartości, będące rozprawa z

formalną etyka Kanta, Następnie Moritza Geigera Przyczynki do

fenomenologii rozkoszy estetycznej 11 , a zatem pewien fragment estetyki.

Alexander Pfänder publikuje tam Fenomenologią usposobień 12 ; jest to

szczególnego rodzaju psychologia. Wreszcie Adolf Reinach

przedstawia Aprioryczne podstawy prawa cywilneg o 13 , rozprawę z

filozofii prawa. A więc już w pierwszym tomie wystąpiła różnorodność

badanych przedmiotów, która nadal pozostała charakterystyczna dla

fenomenologii. Podobnie mają się rzeczy w późniejszych tomach

„Jahrbuch...”, a także w innych pismach fenomenologów. Wskutek tego

fenomenologią interesowali się badacze różnych specjalności.

Chcąc dzisiaj mówić o Husserlu, nie wolno zapomnieć, iż jest

jeszcze za wcześnie na syntetyczne omówienie jego filozofii — przede

wszystkim dlatego, że duża część jego spuścizny nie została jeszcze

opublikowana. Ponadto w historii wystąpiły trzy różne aspekty filozofii

Husserla, względnie jego oddziaływania. Aspekt pierwszy — to

filozofia Husserla taka, jaka się przedstawia w świetle pism, które on

sam opublikował. Chodzi mianowicie o następujące dzieła i daty:

W roku 1891 ukazała się Filozofia arytmetyki, tom I 14 . Po nim miał

nastąpić tom drugi, jednak Husserl odrzucił następnie zarówno

uzyskane w tej książce wyniki, jak i zastosowaną w niej metodę

badania.

1900/01: Badania logiczne. Między Filozofią arytmetyki a Bada-

niami minęło zatem dziesięć lat, w czasie których Husserl opublikował

tylko niewielkie artykuły krytyczne. Dotąd nie wiadomo dokładnie, co

właściwie robił on przez te lata. Odnośne rękopisy częściowo zaginęły,

częściowo nie są jeszcze odcyfrowane. Wiemy tylko, że przestał on

zajmować się problematyką Filozofii arytmetyki i poświęcał dużo

uwagi współczesnym pracom logicznym. Wobec Algebry logiki 15

Schrödera nastawiony był bardzo krytycznie; zarazem pracował nad

krytyką logiki psychologistycznej i szukał ścisłej drogi filozoficznego

ugruntowania logiki. Owocem tych lat są Badania logiczne ; po ich

opublikowaniu milczał znowu ponad 10 łat, wypełnionych intensywną

pracą nad różnorodnymi zagadnieniami. Szukał teraz drogi

ugruntowania filozofii w ogóle.

W roku 1911 ukazał się niewielki artykuł w czasopiśmie „Logos”:

Filozofia jako nauka ścisła 16 . W nim występuje po raz pierwszy słowo

„fenomenologia”; w pierwszym bowiem wydaniu Badań logicznych

nazywa on tę filozofię „opisową psychologią” (Brentano). Ta niewielka

praca jest pierwszym rezultatem całego dziesięciolecia poszukiwań

nowej filozofii.

Przychodzi następnie rok 1913, w którym ukazują się Idee czystej

fenomenologii, Księga I. Ogólne wprowadzenie do czystej fenomeno-

logii; zawierają one istotną część wyników badań Husserla po roku

1901. W rękopisie istniały jeszcze dwa inne tomy. Edith Stein jako

asystentka Husserla przygotowała je do druku w czasie wojny i

przedłożyła Husserlowi w roku 1918. Nie był on jednak zadowolony z

tej redakcji. Przyczyną tego był prawdopodobnie fakt, iż uczynił on

tymczasem znaczne postępy w analizie pierwotnej świadomości czasu i

w problematyce konstytutywnej, umacniając się zarazem coraz bardziej

w swych tendencjach idealistycznych. Później przekazał Husserl tekst

11 Moritz Geiger, Beitrage zur Phänomenologie des ästhetischen Genusses,

„Jahrbuch...” Bd I: 1913.

12 Alexander Pfänder, Zur Phänomenologie der Gesinnungen, „Jahrbuch...”, Bd

I: 1913 i Bd III: 1916.

13 Adolf Reinach, Die apriorischen Grundlagen des bürgerlichen Rechts,

„Jahrbuch...”, Bd I: 1913.

14 Edmund Husserl, Philosophie der Arithmetik. Psychologische und logische

Untersuchungen, Erster Band, Haale-Saale 1891.

15 Ernst Schröder, Vorlesungen über die Algebra der Logik, Bd l - C, Leipzig

1890 - 95.

16 Edmund Husserl, Philosophie als strenge Wissenschaft, „ Logos” (Tübingen),

Bd I: 1910 - 11, s. 289 - 341. Wyd. książkowe: Frankfurt/M 1965.

Ingarden - Wstep do Fenomenologii Husserla wyklad 1.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: