UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU SERIA HISTORIA NR 123
CZESŁAW ŁUCZAK
DZIEJE
GOSPODARCZE NIEMIEC
1871-1945
Poznań : UAM, 1984.
ABSTRACT. Łuczak Czesław, Dzieje gospodarcze Niemiec 1871 -1945 (Economic history of Germany 1871 -1945). Poznań 1984. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza (Adam Mickiewicz University Press). Seria Historia nr 123. pp. 276. PL ISSN 0554-8217.
This book discusses a widely understood economic history of Germany sińce the moment of foundation of the Second Reich in 1871 until the fali of the Nazi dictatorship in 1945. The author presented in this book all the main quantitative and qualitative-structural transformations occurring in German economy; a lot of attention was paid also to the development of particular branches of economy, to economie growth against the background of other countries, Europę and the world; the role of Germany in world economy, the influence of transformations in economy on social relations, and partly also on political relations. In additiwn, the a rthor discussed relatively thoroughly the results of both world wars for the economic life of Germany and took into consideration the economic and social siłuation of PoMsii miinority in Germany and Polisih-German eronomic relations. The economic history of Germany is the first book in Polish historical writing on these problems for the years 1871 - 1945.
Czesław Łuczak, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Historii (Adam Mickiewicz Uniyersity, Institute ol History) ul. Marehlewsikieigo 124/126, 61-874 Poznań, Polska-Poland.
WMTIU mim
Redaktor: Danuta Kawczyńska
•Redaktor techniczny: Michał Łyssowski
Korektor: Ewa Bosacfca
do
inwentarza
Dziel.
Jlllft.
PL ISSN 0554-8217
WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA
W POZNANIU
"Wydanie I. Nakład 2800+200 egz. Ark. wyd. 20,00. Ark. druk. 17,25. Papier druk. Bat. kl. III, 80 g, 70X100. Oddano do składania 13 II 1984 r. Podpisano do druku w listopadzie 1984 r. Druk ukończono w grudniu 1984 r. Zam. nr 159/36. A-I2/TOO.
Cena zł 200,—
DRUKAtRNIA UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA
UL. FREDRY 10
— POZNAŃ,
SŁOWO WSTĘPNE
Postulat napisania dziejów gospodarczych Niemiec w XIX i XX wieku wykuwała już od kilkunastu lat na seminariach i wykładach młodzież akademicka, która odczuwała potrzebę szerszego i głębszego poznania tej problematyki, traktowanej nieraz z konieczności w dostępnych jej podręcznikach historii politycznej bardzo skrótowo, a niekiedy nawet marginesowo. Życzenie wydania publikacji poświęconej całościowo ujętej pod względem merytorycznym przeszłości gospodarczej Niemiec wyrażano również na niektórych publicznych zebraniach organizowanych dla spopularyzowania najnowszych osiągnięć w dziedzinie nauk historycznych. W wypowiedziach tych kierowano się chęcią zdobycia bardziej wszechstronnej wiedzy o dziejach Niemiec, przez dziesięć wieków zachodniego sąsiada Polski. Te nawoływania stały się dla autora niniejszej publikacji bodźcem do przystąpienia do opracowania dziejów gospodarczych Niemiec w ramach chronologicznych od momentu utworzenia w 1871 r. Drugiej Rzeszy aż do upadku dyktatury hitlerowskiej w 1945 r. Jest to wprawdzie okres stosunkowo krótki w dziejach Niemiec, ale obfitujący w bardzo ważne wydarzenia gospodarcze, polityczne, społeczne i kulturalne, wywierające często wpływ na kształtowanie się losów państw sąsiednich i całej Europy oraz niekiedy także i świata. Jest to zarazem okres tworzący w dziejach Niemiec już zamkniętą całość, zakończoną klęską i rozpadem hitlerowskiej Trzeciej Rzeszy. W tym to czasie, charakteryzującym się dużą intensywnością i różnorodnością dokonujących się procesów społecznych, nastąpiły poważne przeobrażenia w ekonomice wewnętrznej Niemiec oraz wzrosła ekspansja i rola gospodarcza tego państwa w świecie. Całokształt tych podstawowych zagadnień będzie przedmiotem zwartego omówienia w niniejszej publikacji.
ROZWÓJ GOSPODARCZY RZESZY DO WYBUCHU PIERWSZEJ WOJNY ŚWIATOWEJ
1. Podstawowe przekształcenia ilościowe i jakościowo-strukturalne w niemieckiej gospodarce
Proklamowanie w dniu 18 stycznia 1871 r. w Wersalu króla pruskiego Wilhelma I „niemieckim cesarzem" (Deutscher Kaiser) zakończyło proces tworzenia się Drugiej Rzeszy. Powstało w ten sposób w środku Europy duże państwo o liczbie ludności sięgającej 41 min i o terytorium wynoszącym 540,6 tyś. km2. Przed tym państwem, zrodzonym z połączenia krajów o różnych systemach celnych, monetarnych, skarbowych, metrycznych i o różnych organach zarządzania gospodarką stanęło pilne zadanie jak najwcześniejszej jego integracji ekonomicznej. Rozpoczęto ją w 1871 r. od ujednolicenia całego systemu łączności, którą od tego czasu administrowało nowo utworzone w tym celu przedsiębiorstwo państwowe „poczta Rzeszy" (Reichsposi), oraz niektórych organów zarządzania i form działania w kolejnictwie. W 1872 r. wprowadzono w całej Rzeszy jednolity system metryczny i celny, a od l stycznia 1876 r. także i monetarny. W pierwszym roku istnienia Rzeszy przystąpiono również do reformy systemu podatkowego, która polegała na ustanowieniu liczby, rodzajów i wysokości świadczeń uiszczanych na rzecz niemieckich władz centralnych oraz na określeniu podatków i innych opłat pozostających w gestii rządów poszczególnych krajów oraz gmin miejskich i wiejskich. W ciągu zatem pięciu lat od utworzenia Rzeszy dokonano ekonomicznego zintegrowania w kilku ważnych gałęziach jej gospodarki oraz nastąpiło w tym czasie ściślejsze powiązanie ze sobą rynków krajowych, stanowiące decydujący krok na drodze do wykształcenia się rynku ogólnonie-mieckiego.
Druga Rzesza dysponowała już w chwili powstania dużym potencjałem gospodarczym, znacznie jednak słabszym od Wielkiej Brytanii i USA. Dowodzi tego przede wszystkim ówczesny udział tych trzech państw w światowej produkcji przemysłowej, w której Niemcy partycypowały w 13,2%, USA w 23,3% i Wielka Brytania w 31,8%. Niemcy posiadały więc korzystne warunki startu do rozpoczętego tuż po ich zjednoczeniu
dynamicznego rozwoju gospodarczego, któremu sprzyjały jeszcze dodatkowo otrzymana od Francji po przegranej przez nią wojnie kontrybucja w wysokości 5 mld złotych franków oraz włączenie do Rzeszy na podstawie podpisanego w dniu 26 lutego 1871 r. w Wersalu francuJco-niemiec-kiego układu Alzacji i dużej części Lotaryngii. Powiększenie terytorium Rzeszy o te odebrane Francji ziemie spowodowało przyrost obszarów leśnych i rolniczych oraz poważny wzrost niemieckich zasobów rudy żelaza i urządzeń technicznych w przemyśle włókienniczym, w tym o 56% wrzecion, 88% warsztatów tkackich i prawie o 100% maszyn drukarskich dla materiałów bawełnianych.
Występujący od początku istnienia Drugiej Rzeszy gwałtowny rozwój gospodarczy, który znamionowało w latach 1871 - 1872 powstawanie dużej liczby nowych przedsiębiorstw i zakładanie licznych spółek akcyjnych (stąd nazywany nieraz okresem grynderki, Griinderjahre), ulegał w okresie do wybuchu pierwszej wojny światowej kilka razy wahaniom koniunkturalnym, wynikającym w miarę rozwoju kapitalizmu coraz częściej z międzynarodowych powiązań ekonomicznych. Takie kryzysy pojawiły się w gospodarce Niemiec w latach 1873 -1874, 1883 -1886, 1891 - 1894, 1900 - 1902, 1907 - 1908 i w 1914, przy czym ten ostatni przerwało rozpoczęcie pierwszej wojny światowej. Nie wszystkie z nich były jednakowo głębokie i nie zawsze obejmowały każdą gałąź gospodarki. Do najważniejszych ich symptomów należały spadek produkcji i inwestycji, wzrost bezrobocia i zmniejszenie się popytu na różne artykuły, bankructwo części przedsiębiorstw gospodarczych i w dalszej konsekwencji pogorszenie się warunków materialno-bytowych ludności, w tym przede wszystkim pracowników najemnych. Mimo przeżywania tych kryzysów gospodarka Niemiec charakteryzowała się w latach 1871-1913 dużą dynamiką rozwoju, wyrażającą się przede wszystkim w rozbudowie bazy materialnej, zwiększeniu się zatrudnienia, wzroście produkcji przemysłowej i rozmiarów świadczenia usług oraz w coraz większej różnorodności i wyższej jakości wytwarzanych dóbr produkcyjnych i konsumpcyjnych.
Rozwój bazy materialnej odzwierciedlał się najwierniej w przyroście inwestycji netto, których przeciętna roczna wartość obliczona w cenach z 1913 r. zwiększyła się z 408 min mk w latach 1870 - 1874 do 1950 min mk w okresie 1910-1913. Jej przejściowy spadek zanotowano jedynie w latach kryzysu 1883-1886 i 1900-1902 (tab. 1). Wydatki na inwestycje pochłaniały w okresie 1871 - 1913 od 10,3% (lata 1880 - 1884) do 15,5% (lata 1910 - 1913) wysokości produkcji czystej. Ten ostatni wskaźnik był najwyższy w dziejach Niemiec aż do 1945 r. Temu ilościowemu wzrostowi inwestycji towarzyszyło stałe podnoszenie ich jakości. Uzyskiwano to zarówno w drodze ulepszonych zastosowań osiągnięć zagranicznej
8
myśli technicznej, jak i wdrażania własnych wynalazków, których liczba była od początku ostatniego dziesięciolecia XIX w. z każdym rokiem coraz większa (tab. 2). Znajdowały się wśród nich odkrycia niemieckich
Tabela l
Rozwój inwestycji netto w Rzeszy w lata ch 1870 - 1913
Lata Nowe inwestycje netto w min mk Przeciętny roczny przyrost inwestycji netto w min mk Odsetek produkcji czystej przeznaczonej na inwestycje netto
w cenach z 1913 r. w cenach z 1913 r. (według cen z 1913 r.)>
1
1870 - 1874 2040 408,0 10,9
1875 - 1879 2338 467,6 11,1
1880 - 1884 2264 452,8 10,3
1885 - 1889 3032 612,4 11,8
1890-1894 3744 748,8 12,7
1895- 1899 5378 1075,6 15,0
1900 - 1904 5276 1055,2 13,5
1905 - 1909 6842 1368,4 15,0
1910- 1913 7800 1950,0 15,5
Źródło: W. G. Hoffmann, Dos Wachstum der deutschen Wirtschaft seit Mitte des 19. Jahrhunderts. Berlin—Heidel-berg-New York 1965 (cyt.: W. G. Hoffmann, Dos Wachstum...,), s. 105-143.
uczonych i inżynierów praktyków, rewolucjonizujące pod względem technicznym niektóre gałęzie przemysłu -(przede wszystkim chemiczny,, energetyczny, precyzyjny, optyczny i elektrotechniczny) i transportu.
Tabela 2:
Liczba opatentowanych wynalazków w Rzeszy w latach 1878 - 1913
Lata Ogółsm W %
przemysł i rzemiosło górnictwo transport rolnictwo inne
1878-1879 4416 85,6 1,6 4,2 3,2 5,4
1880 - 1884 4299 85,3 0,8 4,4 3,5 6,0
1885 - 1889 4047 86,6 1,2 4,2 3,6 4,4
1890 - 1894 5768 86,9 0,9 5,0 3,6 3,6
1895 - 1899 5914 88,1 0,8 5,3 3,4 2,4
1900 - 1904 9811 84,8 0,9 6,1 2,7 5,5
1905 - 1909 11977 85,6 1,1 5,7 3,0 4,6
1910- 1913 12835 85,3 1,3 5,1 3,7 4,6
Źródło: W. G. Hoffmann, Dos Wachstum..., s. 41.
Tak duże powiększenie ilości urządzeń inwestycyjnych w gospodarce pociągnęło za sobą wzrost liczby osób w niej pracujących. Przeciętne roczne zatrudnienie osiągnęło bowiem w latach 1878 - 1879 19 416 tyś. i w
m L "o X) ot inne usługi łącznie z pracownikami cywil n> mi wojska v? *n *n *e *& ^> *4& t*~
u .^-^^OOVOM
s 3 O 13 t*.r^t^vo^o«rT"n>n
i o Q. li 2 -2
g 60 | S S ra •" M so" so" (C t^1 oo" oC o" —i »-< ł-N
.2 "H I i 0--vooo-«vo
B '5 CJ « C (H M rfcsrff-Tm c^m
o rt L-JB
I >> N S te S «3 S N RaSS!RS5 S
»
.S J "c •0 DC
1 a p" o" |
« O 0 S 'S 'E 2 PIS .g """ Ł- 3333°.»SS "O <n U9
•8 i 1 •§ 1S 1
u •O & 3 _, •& c^ n" j irT wT wi irT so" !
s ~ "S § "§, c 1 1
U l « fSl* o c c *• Illlllll O. Hoffmann, J
ca OOOOOOOOOOOSONCN •Ś
es 1 1 1 1 1 1 OOOOOOOOOOCNC^OS 1
o l
I
a
N
.s
o
s s s
l "S l
l
•N
* g.
u o 5>
S B S
3 -l c
s N
III
a^ E
1 S
| u
[e o
5 ^ o1* ^
« l N S
S -y •« c
^i ^co U c
lii*
es
•*•<L•*•'*'••#'•*•*•*•*
OOOOOOOOOCOO
oooooooooooo
pięcioleciu 1909 - 1913 30 243 tyś. osób. W pierwszym przypadku objęło ono 43,7% i w drugim 46,0% ogółu ludności (tab. 3).
W rezultacie ilościowych i jakościowych przemian zachodzących w inwestycjach wzrastała wartość majątku trwałego w gospodarce Rzeszy. Podniosła się ona z przeciętnej rocznej 75,36 mld mk (w cenach z 1913 r.) w latach 1870 -1874 do 243,55 mld mk w okresie 1910 -1913 (tab. 4).
Konsekwencją omówionych procesów inwestycyjnych był również wzrost produkcji czystej z 18 676 min mk w cenach z 1913 r. w pięcioleciu 1870 - 1874 do 50 215 min mk w latach 1910 - 1913 (tab. 5). Ten z ko-
Tabela 5
Rozwój produkcji czystej w Rzeszy w latach 1870 -1913
Lata Produkcja czysta
w cenach bieżących min mk w cenach z 1913 r. min mk
1870 - 1874 16203 18676
1875 - 1879 17635 21 132
1880-1884 17659 21958
1885-1889 19982 25661
1890 - 1894 23758 29596
1895 - 1899 28747 35895
1900 - 1904 33336 39070
1905 - 1909 41859 45495
1910-1913 49471 50215
Źródło: W. O. Hoffmann, Dos Wachstum..., 3. 104-105.
lei prowadził do zwiększenia się nominalnego i realnego dochodu narodowego zarówno globalnego, jak i na głowę ludności. Przeciętny roczny globalny dochód nominalny wynosił w latach 1871 -1875 15171 i w okresie 1911 - 1913 47 374 min mk, a realny odpowiednio 14 672 i 48 193 min mk. Na jednego mieszkańca przypadało zatem przeciętnie rocznie nominalnego dochodu narodowego 364 mk w latach 1871 - 1875 i 716 mk w trzyleciu 1911-1913 oraz przeciętnego rocznego dochodu realnego w tych samych okresach 352 i 728 mk (tab. 6).
W tych przemianach ekonomicznych największą dynamikę rozwojową wykazywał przemysł, który od ostatniego dziesięciolecia XIX w. partycypował w najwyższym odsetku w krajowym produkcie społecznym netto (bez uwzględnienia dochodów osiąganych za granicą). Zwiększyło się o 1% w ostatnich latach przed pierwszą wojną światową partycypowanie w produkcie społecznym netto również usług, zmniejszał się natomiast stale od połowy lat dziewięćdziesiątych XIX wieku udział w nim rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa. Dowodzą tego dane liczbowe zawarte w tabeli 7.
Przemysł ponadto dysponował po 1900 r. wśród wszystkich gałęzi gospodarki najwyższą co do wartości częścią majątku trwałego oraz zatrudniał po 1905 r. największą liczbę pracowników najemnych. Jako jedyny dział wytwarzający środki pracy decydował on o poziomie i tem-
Tabela 6-
Nominalny i realny dochód narodowy w Rzeszy w latach 1871 -1913
Nominalny dochód narodowy Realny dochód narodowy
przeciętny przeciętny
f .51 ta Lxi Id przeciętny roczny dochód przeciętny roczny dochód
roczny dochód na jednego roczny dochód na jednego
w min mk mieszkańca w min mk mieszkańca
w mk w mk
1871 - 1875 ...
Metaloman