WCZESNA EPOKA ŻELAZA (OKRES HALSZTACKI)- VIII-V w a.C.
okres halsztacki C- 800-600 a.C.
okres halsztacki D- 600-400 a.C.
SCYTOWIE
Chronologia
· przybyli z Centralnej Azji, zmiany klimatyczne?
· Wypierają Kimmerów
· VI w a.C. stepy nadczarnomorskie,
· III w. a.C.- utrata pozycji, wyparci na Krym przez koczowniczych Sauromatów, Sarmatów
Centralna Azja
· k ałdy-bielska- Tuwa, kurhan w Arzan (wielki, pochówki koni i ludzi, szkielet drewniany), gliniane miniatury wozów
· k pazyrykska- kurhany (świetnie zachowana organika), wielkie maty- przedstawienia zwierząt, tatuowanie ciała (motywy animalistyczne), pochówki koni,
· k tagarska- grociki, miecze podobne do akinakesów
Zabytki
· akinakesy- sercowaty jelec, krótki, dwusieczny,
· trójgraniaste groty
· żelazny rząd koński-wędzidła, pobocznice etc.
· styl zoomorficzny
· (tzw. triada scytyjska)
· goryt- połaczenie kołczanu i pojemnika na łuk
· złote aplikacje stroju
· łuki refleksyjne (kompozytowe)
· aplikacje strojów/tarcz
· wiele przedmiotów przez rzemieślników greckich na zamówienie
· pancerz- łuski naszyte na kaftan
Ceramika
· ręcznie lepiona,
· też grecka
Obrządek pogrzebowy
· inhumacja, kurhany, na wznak, głowa na zachód, konie
· kamienne stele na kurhanach- tzw. kamienne baby, męskie figurki, w rękach akinakesy/rytony
· wielki kurhan różanowski
Podział na Scytów królewskich (koczowników) i oraczy (rolników)-Herodot, „Dzieje”
Scytowie królewscy- stepy nadczarnomorskie, hodowla bydła, koni, owiec, brak osad, handel z koloniami greckimi (Chersonez, Olbia)
Scytowie oracze-
· bardziej na północ, lasostep,
· rolnictwo, handel z królewskimi,
· podbici przez Scytów? przejęli ich kulturę?
· duże ufortyfikowane osady
· inhumacja, pochówki koni, brak kurhanów,
· szpile, kolczyki goździkowate
· ceramika- źródła w kult. zrębowych, wyrób miejscowy
KULTURA SCYTOTRACKA
obszar Tracji,
najpierw obce elementy (np. groby) potem Scytowie i Trakowie wymieszali się
KULTURA ŁUZYCKA W EPOCE ŻELAZA
VIII-V w. a.C.
brak większych zmian, na zachodzie (tam gdzie przedłużycka) powstają warowne grody- zagrożenie kimeryjskie?
Grupa śląska- VIII- ok. VI w. (do początku HD)
gł. Górny Śląsk, Małopolska, b. zyskuje na znaczeniu
silny wpływ k. halsztackiej,
· naczynia malowane,
· wzory geometryczne (wpływy halsztackie),
· dużo motywów solarnych (np. tryskelion),
· wzory antropomorficzne, zoomorficzne
Gospodarka-
· silne kontakty z południem,
· kontrola nad handlem bursztynem (Brama Morawska!),
· przewaga rolnictwa, hodowla
Upadek-nagły, Scytowie na południu- upadek handlu, najazd Scytów przez Bramę Morawską
Grupa wschodniowielkopolska- rozkwit w HD
przejęli handel bursztynem?
· inkrustacja białą masą
Biskupin-
· chronologia: HD (ostatnie badania dendrochronologiczne- lata 30. VIII w.), półwysep czy wyspa?
· obwarowania- konstrukcja izbicowa (drewniane skrzynie, w środku kamienie/ziemia), szerokość 3-4 m., wieżyczka wymysłem rekonstruktorów, zachowała się brama- znamy minimalną wysokość wałów
· zabudowa- ulica okrężna, placyk przed bramą, domy techniką sumikowi łątkową, ponad 100 domów, 3 izby w domu,
· falochron- kra, fale, poziome belki, pionowe słupy pod kątem
· dlaczego opuszczony? zmiany klimatyczne, wyjałowienie gleb, podniesienie się poziomu jeziora, zagrożenie kimeryjskie
KULTURA HALSZTACKA
do V w. a.C.
Geneza
· skokowa zmiana w niektórych grupach pól popielnicowych,
· wpływ ludów stepowych-najazdy- Kimerowie?
Obszar
· zachodniohalsztacka wschodnia Francja, dorzecze górnego i środkowego Renu górnego Dunaju,
· wschodniohalsztacka środkowy Dunaj,
· południowo-wschodnio-halsztacka dorzecze Drawy i Sawy
· daleko idąca unifikacja
Stanowisko Hallstatt
· górna Austria, kopalnia soli,
· bogate cmentarzysko, płaskie, birytualne (szkieletowy, ciałopalny-przeważa jamowy),
· na styku wschodniohalsztackiej i zachodniohalsztackiej,
· dużo importów greckich/etruskich
· pojawia się szkieletowy,
· „groby książęce”- podkurhanowe, wozy czterokołowe, oporządzenie konne (wpływ koczowników), komory drewniane,
· wschodniohalsztacka- kurhany, ale zmarli najczęściej paleni, przewaga popielnic
Ø zachodniohalsztacka-
· grafitowanie, wyświecanie (naśladowanie naczyń metalowych)
· ornament geometryczny,
· rycie, czasem malowanie
Ø wschodniohalsztacka-
· motywy zoomorficzne, antropomorficzne,
· malowanie (całe na czerwono, wzór najczęściej czarny- wpływy śródziemnomorskie), rycie,
· rzadziej grafitowanie,
· ornament plastyczny (najczęściej głowy zwierząt np. byków),
· naczynia ceramiczno-metalowe
Hallstatt C
· żelazne miecze- wyraźny sztych, zwęża się w środku głowni, długie,
· pochwy z trzewikami o rozchylonych wąsach
· melonowate bransolety,
· siekierki z występami
Hallstatt D
· zapinki (typowe dowieszanie dzwoneczków)- bębenkowe, wschodnioalpejskie, z ozdobną nóżką,
· brak mieczy
· krótkie ozdobne sztylety z antenowatą głowicą, pięknie zdobione pochwy
· siekierki z tulejką
· situle
KULTURA POMORSKA
(grobów skrzynkowych, urn twarzowych, wejherowsko-krotoszyńska)
HD, LTA, LTB, część LTC1
600-220 a.C.
· grupa kaszubska kultury łużyckiej (do końca epoki brązu.)
· w grupę wielkowiejską (urny domkowe)
· w kulturę pomorską
· kremacja,
· groby skrzynkowe (komora kamienna, nakryta, czasem wybrukowana),
· popielnice, przystawki,
· groby zbiorowe (jednoczasowe?),
· ubogie wyposażenie,
· groby kloszowe (naczynie na popielnice- różne konfiguracje- we wschodniej części- Mazowsze, Podlasie),
· popielnice twarzowe (najpierw realistyczne, potem schematyczne, kolczyki, pektorały na popielnice
· szpile z tarczką, z wiosłowatą główką,
· zapinki- piekary wielkie (soczewkowaty kabłąk, długa sprężyna, tarczka, cięciwa okręcona wokół kabłąka), kowalowickie (?)
· dużo smuklejsze,
· mało żelaza (importy, też przetwarzane na miejscu)
· inna niż łużycka, w okresie lateńskim prawie identyczna jak łużycka,
KULTURA KURHANÓW ZACHODIOBAŁTYJSKICH
Chronologia:
· I faza IV-V okres epoki brązu 1000?-700 a.C.
· II faza koniec do końca HD 700-400 a.C.
· III faza LTA-okres przedrzymski 400- nawet I w p.C. (przekształcenia od I w. a.C.)
Geneza-
· ludność przybyła z terenów naddnieprzańskich,
· w IV okresie epoki brązu. pierwsze stałe osady.
· Bałtowie
Osiedla-
· nieduże, obronne (wzniesienia, palisady, fosy),
...
cecz