terapia logopedyczna dziecka z ORM.doc

Barbara Jasiuk

Terapia logopedyczna dziecka w wieku przedszkolnym
z opóźnionym rozwojem mowy

    Zespół opóźnienia rozwoju mowy czynnej jest dość często spotykany. Wśród dzieci przedszkolnych występuje w około 3 % populacji pisze T. Zalewski. Nieznajomość tego zespołu objawów, a w szczególności sposobu postępowania leczniczo- rehabilitacyjnego powoduje, że często dzieci te traktowane są niewłaściwie. Otoczenie domaga się od dziecka, żeby mówiło i nie zastanawia się, czy jest to możliwe. Czasem takie dzieci oskarżane są o niechęć do mówienia lub lenistwo.
    Rozpoczął się rok szkolny. Rozejrzymy się dookoła może wśród nas w przedszkolu są takie dzieci. I zanim nazwiemy je w myśli, że są uparte lub leniwe, zastanówmy się jaka jest tego przyczyna.
    W literaturze przedmiotu jest mało informacji dotyczących przyczyn opóźnionego rozwoju mowy. Mało jest wiedzy na temat terapii dzieci z opóźnionym rozwojem mowy, a przecież tak ważne jest ustalenie programu postępowania terapeutycznego dla tej kategorii dzieci.
    Prawidłowy rozwój mowy rządzi się swoimi prawami. Przebiega ściśle określonymi etapami, które mają charakterystyczne cechy i określony czas pojawiania się, pisze H. Rodak. Znajomość reguły jest zasadniczą sprawą, gdy chcemy mówić o opóźnionym rozwoju mowy - T. Zalewski.

Periodyzacja mowy, która jest przyjęta w Polskiej Logopedii opracowanej przez L. Kaczmarka /1988/ przedstawia następujące okresy rozwoju mowy dziecka:

·         okres melodii- obejmuje 1 rok życia dziecka

·         okres wyrazu- obejmuje 2 rok życia dziecka

·         okres zdania- obejmuje 3 rok życia dziecka

·         okres swoistej mowy dziecięcej przypada na 3-7 rok życia dziecka

Opóźnienie w pojawianiu się poszczególnych stadiów - okresów rozwoju mowy nie powinny przekraczać 6 miesięcy, uważa T. Zalewski .
   Według autora, gdy minie trzeci rok życia, a dziecko wypowiada tylko kilka słów jest sygnałem ostrzegawczym. Opóźnienie może dotykać wszystkich aspektów rozumienia i mówienia, a może ograniczyć się do niektórych z nich, np. rozumienia, słownictwa, gramatyki, artykulacji, pisze H. Nawrocka .
   Opóźnienie Rozwoju Mowy - ORM to najogólniejszy termin służący nazwaniu zjawiska występującego u dzieci, polegającego na wcześniejszym niż u rówieśników wykształceniu się zdolności ekspresyjnych lub percepcyjnych, co powoduje, że dynamika ich rozwoju jest odmienna od normalnej, definiuje G. Jarzębowska.

ORM możemy obserwować w różnych okresach kształtowania się mowy:

·         opóźnione gaworzenie

·         późniejsze wymawianie przez dziecko pierwszych słów

·         mały zasób rozumianych lub czynie używanych słów/ ubogi słownik/

·         późniejsze pojawianie się niektórych części mowy

·         późne wykształcenie się mowy zdaniowej

·         zbyt długie utrzymywanie się mowy niegramatycznej

·         przedłużające się nieprawidłowe wymawianie niektórych dźwięków mowy.

Zdaje sobie sprawę, że podane przeze mnie podstawowe informacje dotyczące pojęcia opóźnionego rozwoju mowy mogą być niewystarczające. Dlatego też wszystkich zainteresowanych tematem odsyłam do literatury.

Zanim przystąpię do opisu terapii logopedycznej wymienię najczęściej podawane w literaturze przedmiotu przyczyny opóźnionego rozwoju mowy:

·         wrodzone

·         zaburzenie słuchu

·         opóźniony rozwój umysłowy

·         zaniedbania środowiskowe

·         zaburzenia psychiczne i emocjonalne

W ocenie zjawiska opóźnienia rozwoju mowy bierze się pod uwagę :

·         kryterium ilościowe / ile dźwięków wymawia dziecko, zasób jego słownictwa czynnego i biernego, czy konstruuje zdania proste, czy złożone

·         kryterium jakościowe / poprawność wymawiania dźwięków, słów, umiejętności konstruowania zdań logicznych i gramatycznie poprawnych/.

·         wiek, w którym pojawiają się pierwsze słowa, zdania

·         poziom rozumienia przez dziecko mowy innych i rozumienie jego mowy przez otoczenie.

    Określając u małych dzieci opóźnienie rozwoju mowy należy brać pod uwagę indywidualne tempo rozwoju każdego dziecka. Wielokrotna obserwacja dziecka i zebranie jak największej liczby informacji o nim, a także wykonanie szeregu badań specjalistycznych / psychologicznych, audiologicznych, neurologicznych / przyczyni się do ustalenia diagnozy i pozwoli logopedzie zaplanować przebieg terapii logopedycznej.
    W celu zebrania szczegółowych informacji o dziecku takich jak: przebieg ciąży, poród, przebyte choroby i urazy oraz rozwój umysłowy i rozwój mowy, możemy wykorzystać karty dziecka proponowane przez U. Parol.
    Do badania mowy dziecka wykorzystać możemy kwestionariusz obrazkowy A. Balejki lub serię obrazków proponowanych przez H. Rodak i D. Nawrocką "Od obrazka do słowa".
    W otoczeniu dziecka należy stosować tzw. kąpiele słowne. Przeprowadzać obserwację niekierowaną czyli w bezpośredni sposób obserwować spontaniczne zachowanie się badanego dziecka podczas pobytu w przedszkolu, na placu zabaw. Równolegle z obserwacją niekierowaną można wprowadzać obserwację kierowana polegającą na organizowaniu czynności dziecka.
    Na podstawie przeprowadzonych obserwacji i zebranych informacji o dziecku logopeda może zaplanować indywidualną terapię logopedyczną. W przypadku dziecka z ORM trwać będzie ona bardzo długo. W ramach działań terapeutycznych ważne jest:

·         stosowanie "kąpieli słownych", zabaw i ćwiczeń rozhamowujących mowę

·         prowadzenie ćwiczeń rozwijających motorykę, percepcję słuchową i wzrokową, koordynację wzrokowo-słuchowo- ruchową

·         rozwijanie i doskonalenie mowy biernej dziecka

·         prowadzenie ćwiczeń artykulacyjnych i oddechowych.

    Przy każdej nadarzającej się okazji należy dziecko nagradzać i chwalić za trud i efekty terapii. Poczucie niedoskonałości lub klęski, zbyt wcześnie przeżywane, może prowadzić do cofnięcia się widocznych już efektów terapii oraz ukształtować u dziecka poczucie mniejszej wartości.
   Należy wspierać również każdy wysiłek rodziców. Powodzenie w terapii zależy w dużej mierze od ich zaangażowania i pracy z dzieckiem w domu.
   Nad rozwijaniem i bogaceniem słownictwa dziecka wykorzystać można elementy programu terapeutyczno-stymulującego pt." Rozwijanie mowy dziecka " autorstwa Z. Tarkowskiego. W rozwijaniu sprawności językowej dziecka uwzględnia się najbliższe mu obszary: ja, rodzina, dom, podwórko. Własne propozycje zabaw- ćwiczeń:

Ćwiczenie; cel - nazywanie członków rodziny.

    Logopeda pokazuje dziecku fotografie jego rodziny. Wskazując kolejno członków rodziny mówi; To jest tata. To jest mama. To jest babcia....
   Zadaje pytanie; kto to jest? Czeka na odpowiedź dziecka. Polecić można również dziecku; Pokaż gdzie jest mama, tata? Można przy tej okazji nauczyć dziecko wiersza, gdzie będzie również wskazywać dane osoby z rodziny.

"Moja babcia i mój dziadek

maja mama i mój tato

Moja siostra oraz ja

To rodzinka na sto dwa"

Ćwiczenie: cel- kształtowanie pojęcia duży - mały

Logopeda przedstawia dziecku dużą i małą piłkę. Mówiąc:

To jest mała piłka /wskazuje małą piłkę/. To jest duża piłka /wskazuje dużą piłkę/. Następnie zadaje dziecku pytanie: "Gdzie jest mała piłka? Czeka na odpowiedź. Logopeda poleca "Daj mi dużą piłkę, Narysuj małą piłkę."

 Ćwiczenie: cel - nazywanie pomieszczeń i sprzętów domowych

 Cześć I .

    Logopeda przedstawia dziecku domek lalki Barbie. Nazywa w nim pomieszczenia: pokój kuchnia, łazienka, schody. Pyta dziecko "Jakie pomieszczenia są w domu?" Dziecko powtarza nazwy pomieszczeń. Następnie logopeda pyta "Gdzie jest kuchnia, pokój itp.?" Dziecko wskazuje pomieszczenia i odpowiada. Na dole. Na górze.

 Część II.

    Logopeda pokazuje dziecku obrazki przedstawiające różne sprzęty domowe: pralka, odkurzacz, lodówka i mówi: "Lodówka stoi w kuchni" /kładzie obrazek do kuchni/, "Pralka stoi w łazience". Pyta dziecko "Gdzie stoi odkurzacz ?" Czeka na odpowiedź. "W pokoju". Następnie zadaje pytanie "Gdzie jest pralka?". Co stoi w kuchni? Czeka na poprawną odpowiedź dziecka .
    Równolegle z ćwiczeniami rozwijającymi słownictwo należy stosować ćwiczenia kształtujące mowę pod względem gramatycznym. Celem tych ćwiczeń jest kształtowanie umiejętności poprawnego stosowania przez dziecko form gramatycznych i konstruowania prostych zdań. Bogatą ofertę ćwiczeń w nazywaniu obrazków przedstawiających nazwy czynności proponuje J. Styczek i H. Mystkowska.
   Przy rozwijaniu zasobu słownictwa dziecka należy zwracać uwagę na zastosowanie przez dziecko poprawnych konstrukcji składniowych /zdań i równoważników zdań/. Rodzice i najbliższe otoczenie dziecka powinni codziennie prezentować dobry wzór i model językowy, co zaowocuje w postaci prawidłowych wypowiedzi dziecka. Sprzyjające ku temu są również sytuacje w przedszkolu związane z zabawą, działaniem, współżyciem w grupie rówieśniczej. Wskazane jest, aby dziecko z ORM regularnie uczęszczało do przedszkola.

W terapii logopedycznej należy uwzględnić ćwiczenia artykulacyjne. Sprawne funkcjonowanie narządów mowy to warunek prawidłowego wymawiania wszystkich głosek. Gimnastyka usprawniająca motorykę narządów artykulacji doskonali sprawność mięśni językowych, warg i żuchwy.

W literaturze przedmiotu można znaleźć wiele ciekawych zestawów ćwiczeń między innymi
A. Balejki, G. Demelowej, E. Sachajskiej, E.M. Skorek. Prowadzić należy ćwiczenia w formie zabawy, np. języczek wędrowniczek, języczek na defiladzie.

Czynność mowy jest nierozerwalnie związana z oddychaniem, a prawidłowe oddychanie jest fundamentem dobrej wymowy. Wiele propozycji ćwiczeń oddechowych proponują: G. Demolowa, E.Sachajska, Z.H. Szletyńscy i I. Salach. Do ćwiczeń oddechowych można też włączyć naśladowanie głosów zwierząt połączone z przeciąganiem dźwięku, np. muuu, beee, kukurykuuuu. Przy ćwiczeniach oddechowych E. Sachajska zaleca śpiewanie krótkich piosenek oraz recytacje wierszy, zaczynając od wypowiadania na jednym wydechu jednej grupy rytmicznej. Niezwykle przydatne do tych ćwiczeń są wiersze J.Brzechwy.

Równolegle z ćwiczeniami oddechowymi należy prowadzić ćwiczenia słuchowe, których celem jest rozwijanie uwagi słuchowej, pobudzanie zdolności słyszenia. Do zabaw można wykorzystać materiał przedstawiony przez J. Styczek, H. Mystkowską lub G. Demelową. Pier-wsze ćwiczenia rozpoczyna się od dźwięków naturalnych z otoczenia.

W terapii logopedycznej dziecka z opóźnionym rozwojem mowy prowadzi się również ćwiczenia głosowe zwane inaczej fonacyjnymi. Mają one na celu wykształcenie odpowiedniej wysokości i umiejętności właściwego stosowania natężenia głosu w trakcie mówienia. Podczas prowadzenia ćwiczeń należy pamiętać o nie przeciążaniu wiązadeł głosowych.

Do rozwijania aktywności werbalnej dziecka należy wykorzystywać każdą okazję życia codziennego w przedszkolu. Stosować historyjki obrazkowe, zagadki, wiersze, opowiadania, gry dydaktyczne i zabawy tematyczne. Aktywność werbalną rozwijamy również poprzez rozmowy na temat dowolny podczas omawiania, np. obrazka, pracy plastycznej wykonanej przez dziecko lub budowli z klocków.

Uważam, że wszystkie propozycje działań, które służą doskonaleniu umiejętności językowych powinny przebiegać w atmosferze zabawy, radości i odkrywania.

Mam nadzieję, że zaprezentowane powyżej wskazówki dotyczące przebiegu terapii logopedycznej dziecka z ORM ułatwią pracę zainteresowanym tym tematem osób /logopedów, nauczycieli i rodziców/.

Otwórzmy więc oczy i uszy szeroko, być może w naszym otoczeniu są dzieci z opóźnionym rozwojem mowy.

 Literatura:

Balejko A. - Kwestionariusz obrazkowy. Białystok 1992

Demel G. - Minimum logopedyczne. Warszawa1992

Demelowa G. - Elementy logopedii. Warszawa 1975

Gałkowski T, Jastrzębska G./red/ - Logopedia. Pytania i odpowiedzi. Opole 2001

Gałkowski T. Tarkowski Z. Zalewski T.- Diagnoza i terapia zaburzeń mowy. Warszawa 1993

Mystkowska H. - Rozwijamy mowę i myślenie dziecka w wieku przedszkolnym. Warszawa 1991

Nartowska H. - Opóźnienia i dysharmonie dziecka. Warszawa 1980

Parol U. - Dziecko z niedokształceniem mowy. Warszawa 1989

Przybysz - Piwkowa M. - Jak pomóc dziecku z trudnościami w komunikacji werbalnej i poznawaniu morfologii języka?. Gdańsk 1993

Rodak H. - Terapia dziecka z wadą wymowy. Warszawa 1992

Skorek E.M. - Oblicza wad wymowy. Warszawa 2001

Słodownik - Rycaj E. - Rozwijanie mowy komunikatywnej dziecka. Warszawa 1998

Styczek I. - Logopedia. Warszawa 1981

Szletyńscy Z.H. - Prawidłowe mówienie. Warszawa 1982

Tarkowski Z. Jurkiewicz C. - Rozwijanie mowy dziecka. Lublin 1993

Zalewski T. - Opóźniony rozwój mowy. Warszawa 1992