Szkice węglem Henryk Sienkiewicz.doc

Szkice węglem

Henryk Sienkiewicz

Wybór nowel Henryka Sienkiewicza - Szkice węglem

SZKICE WĘGLEM

CZYLI EPOPEJA POD TYTUŁEM CO SIĘ DZIAŁO W BARANIEJ GŁOWIE

ROZDZIAŁ PIERWSZY

w którym zabieramy znajomość z bohaterami i zaczynamy się spodziewać, że coś więcej nastąpi

We wsi Barania Głowa w kancelarii wójta gminy cicho było jak makiem siał. Wójt gminy, niemłody już włościanin nazwiskiem Franciszek Burak, siedział przy stole i z natężoną uwagą gryzmolił coś na papierze; pisarz zaś gminny, młody i pełen nadziei pan Zołzikiewicz, stał pod oknem i dłubał w nosie lub opędzał się od much.

Much było w kancelarii jak w oborze. Wszystkie ściany, popstrzone od nich, straciły swój dawny kolor. Również popstrzone było szkło na obrazie wiszącym nad stołem, papier, pieczęcie, krucyfiks i urzędowe księgi wójtowskie.

Muchy łaziły i po wójcie, tak jakby po jakim zwyczajnym sobie ławniku. ale,szczególniej nęciła je wypomadowana, woniejąca goździkami głowa pana Zołzikiewicza... Nad tą głową unosił się ich cały rój: siadały na rozbiorze włosów tworząc żywe, ruchome, czarne plamy. Pan Zołzikiewicz podnosił od czasu do czasu ostrożnie rękę. a potem spuszczał ją nagle; dawał się słyszeć plask dłoni o głowę, rój wzbijał się, brzęcząc, w powietrze, a pan Zołzikiewicz, schyliwszy czuprynę, wybierał palcami trupy z włosów i zrzucał je na ziemię.

Godzina była czwarta po południu, w całej wiosce panowała cisza, bo ludzie wyszli na robotę; za oknem tylko kancelarii cochała się o ścianę krowa i od czasu do czasu ukazywała  przez okno sapiące nozdrza ze śliną wiszącą u pyska.

Czasem zarzucała ciężki łeb na grzbiet broniąc się także od much, przy czym rogiem zawadzała o ścianę. Wówczas pan Zołzikiewicz  wyglądał przez okno i wołał:

-  A hej! A żeby cię...

Potem przeglądał się w lusterku wiszącym tuż koło okna, poprawiał włosy i znów zaczynał flegmatycznie dłubać w nosie.

Na koniec przerwał milczenie wójt.

-  Panie Zołzikiewicz -  rzekł z mazurska -  niech ino pan napisze ten "rapurt", bo mię jakoś nieskładno. Przecie pan je pisarz.

Ale pan Zołzikiewicz był w złym humorze, a jak tylko był w złym humorze, wójt musiał sam wszystko robić.

-  To i cóż, żem pisarz? -  odparł z lekceważeniem. -  Pisarz jest od tego, żeby pisywał do naczelnika  i do komisarza; a do wójta, takiego jak wy, to wy sobie sami piszcie.

Potem dodał z majestatyczną pogardą:

-  Albo to dla mnie wójt to co? Chłop, i basta! Smaruj chłopa miodem... a chłop zawsze będzie chłopem.

Potem poprawił włosy i znów spojrzał w lusterko.

Wójt jednak czuł się dotknięty i odrzekł:

-  Patrzcie no się. A niby ja to z "koniusarzem" nie piłem arbaty ?

-  Wielka mi rzecz herbata! -  odparł niedbale Zołzikiewicz. -  A może jeszcze bez araku?

-  A nieprawda, bo z harakiem.

-  To niech będzie z arakiem, a ja dlatego raportu nie będę pisał.

Wójt ozwał się gniewliwie:

-  Kiejś pan taki delikatny fizyk, to czemu było prosić się na pisarza?

-  A was się kto prosił? Ja tylko po znajomości z naczelnikiem...

-  Wielga znajomość, a jak tu przyjadzie, to pan ani pary z gęby...

-  Burak! Burak! ostrzegam, że wy jakoś nadto rozpuszczacie język. Mnie już wasze chłopy kością w gardle stoją razem z waszym pisarstwem. Człowiek z edukacją tylko między wami ordynarnieje. Jak się rozgniewam, tak rzucę pisarstwo i was do diabła!

-  Ba! i cóż pan będzie robił?

-  Co? Albo to mi krokwie gryźć bez pisarstwa? Człowiek z edukacją da sobie rady. Już wy się o człowieka z edukacją nie bójcie. Jeszcze wczoraj rewizor  Stołbicki do mnie powiada: "Ej ty, Zołzikiewicz! z ciebie byłby czort nie podrewizor, bo ty wiesz, jak trawa rośnie." A podrewizor to co? Tylko po dworach jeździć i z szlachtą w karty grywać. Przepuścisz przez nogi jeden i drugi zacier, to ci jeszcze kieszeń spęcznieje. A dziś gdzie nie ma szachrajstw po gorzelniach? Albo to u nas. w Baraniej Głowie, pan Skorabiewski nie kręci? Powiedzcie głupiemu. Mnie plunąć na wasze pisarstwo. Człowiek z edukacją...

-  O wa! to się jeszcze świat nie skończy.

-  Świat się nie skończy, ale wy będziecie kwacza w maźnicy maczać i kwaczem w księgach pisać. Będzie wam ciepło, aż przez aksamit olszowy drąg poczujecie.

Wójt począł się drapać w głowę.

-  Kiej bo pan to zara na zadnie nogi.

-  A to nie rozpuszczajcie gęby...

-  Juści, bo juści.

I znowu nastała cisza, tylko pióro wójtowskie z wolna skrzypiało po papierze.

Na koniec wójt wyprostował się, obtarł pióro o sukmanę i rzekł:

-  Ano! z pomocą bożą skończyłem.

-  Przeczytajcież, coście nagwazdali.

-  Co miałem ta gwazdać. Wypisałem akuratnie wszyćko, co potrzeba.

-  Przeczytajcie, mówię.

Wójt wziął papier w obie ręce i zaczął czytać:

"Do wójta gminy Wrzeciądza. W imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego. Amen. Naczelnik kozeł, żeby spisy wojskowe były dycht po Matce Bozkiej, a tu u waju mentryki w parafii u dobrodzieja i też nasze chłopaki chodzą do waju na bandosę, rozumita, żeby były wypisane i bandośniki też przysłać przed Matką Bozką, jak skończone ośmnaście lat, bo jak tego nie uczynita, to dostanieta po łbie, czego sobie i wam życzę. Amen."

Poczciwy wójt co niedziela słyszał, jak proboszcz kończył w ten sposób kazanie, zakończenie więc takie zdawało mu się również koniecznym, jak i odpowiadającym wszelkim wymaganiom przyzwoitego stylu, a tymczasem Zołzikiewicz zaczął się śmiać.

- To tak? -  spytał.

- A to niech pan napisze lepiej.

- Pewno, że napiszę, bo mi wstyd za całą Baranią Głowę.

To rzekłszy Zołzikiewicz siadł, wziął pióro w rękę, zatoczył nim kilka kół, jakby dla nabrania rozpędu, i począł szybko pisać.

Wkrótce zawiadomienie było gotowe; wówczas autor poprawił włosy i czytał, co następuje:

"Wójt gminy Barania Głowa do wójta gminy Wrzeciądza!

Tak jak spisy wojskowe z polecenia władzy wyższej mają być gotowe na dzień ten i ten, roku tego a tego, tak zawiadamia się wójta gminy Wrzeciądza, ażeby metryki włościan baraniogłowskich nachodzące się w kancelarii parafialnej z takowej kancelarii wyjął i do gminy Barania Głowa w samym skorym czasie nadesłał. Włościan zaś gminy Barania Głowa znajdujących się na robociźnie we Wrzeciądzy na tenże dzień przystawić."

Wójt chciwym uchem łowił te dźwięki, a twarz jego wyrażała przejęcie się i niemal religijne skupienie ducha. Jakże to wszystko wydało mu się pięknym, uroczystym, jak na wskroś urzędowym. Oto, na przykład, choćby ten początek: "Tak jak spisy wojskowe etc." Wójt uwielbiał to: "Tak jak", ale się go wyuczyć nigdy nie mógł, a raczej zacząć wprawdzie umiał, ale dalej ani rusz! A u Zołzikiewicza płynęło to jak woda, że nawet i w kancelarii w powiecie lepiej nie pisali. Potem tylko okopcić pieczątkę, kropnąć nią o papier, ażby stół trzasnął, i ot co!

- No, jużci, co głowa, to głowa -  rzekł wójt.

- Ba -  rzekł udobruchany Zołzikiewicz -  przecież pisarz to jest ten, co książki pisze.

- A to pan i książki pisze?

- Pytacie, jakbyście nie wiedzieli; a księgi kancelaryjne któż pisze?

- Prawda -  rzekł wójt.

I po chwili dodał:

- Spisy pójdą piorunom

- Wy oto patrzcie, żeby się pozbyć ze wsi ladaców.

- Bogać ich się tam pozbędzie!

- A ja wam mówię że naczelnik skarżył się, że w Baraniej Głowie lud niedobry. Na składkę, powiada, nic nie dali i piją. Burak, powiada, ludzi nie pilnuje, więc się też i na nim skrupi.

- Ba! dyć ja wiem -  odrzekł wójt -  że się wszystko na mnie krupi. Jak Rozalka Kowalicha zległa, sąd kazał jej dać dwadzieścia pięć, dlatego tylko, żeby na drugi raz pamiętała, że to, powiada, dziewce nieładno. Kto kazał? Ja? Nie ja, jeno sąd. A mnie do tego co? Niech ta sobie i wszystkie zlegną. Sąd kazał, a potem na mnie. "Czy to nie wiesz -  powiada naczelnik -  że teraz kara cielesna zniesiona! -  i zara buch mię w pysk - że bić nie wolno nikogo?" -  i znów mię w łeb. Taka już moja dola...

W tym miejscu krowa z łoskotem uderzyła o ścianę, że aż się kancelaria zatrzęsła. Wójt zawołał głosem pełnym goryczy;

- A hej, żeby cię wciornaści!

Pisarz, który przez ten czas siadł na stole, począł znów dłubać w nosie.

- Dobrze wam tak -  rzekł -  czemu się nie pilnujecie. Z tym piciem będzie tak samo. Jedna parszywa owca wszystkie zaraża. Albo to nie wiadomo, kto w Baraniej Głowie wszystkim dowodzi i ludzi ciąga do karczmy?

- Pewnikiem, że nie wiadomo, a co do picia: jenszy się też potrzebuje napić, jak się napracuje w polu.

- A ja wam mówię tylko to: jednego Rzepy się pozbyć i wszystko będzie dobrze.

- Cóż mu ta łeb urwę?

- Łba mu nie urwiecie, ale uraz spisy wojskowe. Ot, zapisać by go w listę, niechby pociągnął los, i basta

- Toćże on żeniaty i chłopaka ma już rocznego.

- A kto by tam wiedział. ()n by na skargę nie poszedł, a poszedłby,  to by go i nie chcieli słuchać. W czasie branki nikt nie ma czasu.

- Oj, panie pisarzu! panie pisarzu! musi panu nie o pijaństwo chodzi, ino o Rzepową, a to tylu obraza boska.

- A wam co do tego? Wy patrzcie, ot, że i wasz syn ma dziewiętnaście lat i że takoż musi losować.

- Wiem ci ja o tym, ale ja jego nie dam. Jak nie będzie można inaczej, to i wykupię.

- O! kiedyście taki bogacz...

- Ma tam Pan Bóg u mnie trochę koprowiny, niewiela tego jest, ale może i wstrzyma.

- Óśmset rubli koprowiną będziecie płacić?

- A klej powiadam, że zapłacę, to choć i koprowiną zapłacę, a potem byle Pan Bóg pozwolił zostać wójtem, to przy jego najwyższej pomocy może mi się to ta w jakie dwa roki powróci.

- Powróci się albo i nie powróci. Ja też potrzebuję i wszystkiego wam nie oddam. Człowiek z edukacją zawsze ma większe wydatki niż drugi prosty; a jakbyśmy Rzepę zapisali na miejsce waszego syna, to i dla was byłaby oszczędność... ośmset rubli na drodze nie znaleźć.

- Wójt pomyślał chwilę. Nadzieja zaoszczędzenia tak znaczne sumy poczęła go łechtać i uśmiechać mu się przyjemnie.

- Ba ! -  rzekł w końcu -  zawdyk to nieprzezpieczna rzecz.

- Już to nie na waszej głowie.

- Tego to ja się i boję, że pańską głową się zrobi, a na mojej się skrupi.

- Jak sobie chcecie, to płaćcie ośmset rubli...

-  Nie powiadam, żeby mi ta nie było żal..

- A! skoro myślicie, że się wam wróci, to czegoż żałować? Ale wy na swoje wójtostwo tak bardzo nie liczcie. Jeszcze na was wszystkiego nie wiedzą, ale żeby tylko wiedzieli to, co ja wiem...

- Dyć pan kancelaryjnego więcej bierze jak ja

- Nie o kancelaryjnym też mówię, ale o trochę dawniejszych czasach...

- A nie boję się! Co mi kazali, tom robił.

- No! Będziecie się tłumaczyć gdzie indziej.

Tu rzekłszy pan pisarz wziął za zieloną kortową w  kraty czapkę i wyszedł z kancelarii. Słońce już było bardzo nisko; ludzie wracali z pola. Więc naprzód pan pisarz spotkał pięciu kosiarzy z kosami na plecach, którzy pokłonili mu się mówiąc: "Pochwalony"; ale pan pisarz kiwnął im tylko wypomadowaną głową, a zasię: "Na wieki", nie odpowiedział, bo sądził, że człowiekowi z edukacją to nie wypada. Że pan Zołzikiewicz miał edukację, to o tym wiedzieli wszyscy, a wątpić mogli chyba ludzie złośliwi i w ogóle źle myślący, którym każda osobistość wyrastająca głową nad zwykły poziom zaraz solą w oku siedzi i spać spokojnie nie daje.

Gdybyśmy mieli, jak się należy, biografie wszystkich naszych znakomitych ludzi, w biografii tego niepospolitego człowieka, którego portretu -  nie rozumiem dlaczego -  żadna z naszych ilustracyj jeszcze nie podała, czytalibyśmy, że pierwsze nauki pobierał w Osłowicach, stołecznym mieście powiatu osłowickiego, w którym to powiecie leżała i Barania Głowa. W siedemnastym roku życia doszedł już młodociany Zołzikiewicz do klasy drugiej, a byłby również wcześnie doszedł i wyżej, gdyby nie to, że nagle nastały burzliwe czasy, które raz na zawsze przerwały jego ściśle naukową karierę. Uniesiony zwykłym młodości zapałem, pan Zołzikiewicz, którego zresztą jeszcze poprzednio prześladowała niesprawiedliwość procesorów, stanął na czele żywiej czujących kolegów, wyprawił kocią muzykę swym prześladowcom, podarł książki, połamał linię, pióra i porzuciwszy Minerwę udał się na pole Marsa i Bellony. Była to epoka w jego życiu, w której spodnie nosił nie na cholewach, ale w cholewach, i w której wyśpiewywał z zapałem, przepełnionym równie gorzką,jak straszną ironią: "O cześć wam, panowie magnaci! Życie obozowe, śpiewy, obłoki tytoniowego dymu, romantyczne przygody na kwaterach, na których młode dziewice, z krzyżykami na piersiach, na plecach, na głowach i Bóg wie nie gdzie, niczego nie żałowały dla "Ojczyzny i walecznych jej obrońców", życie takie -  powiadam -  harmonizowało z namiętną i burzliwą duszą młodego Zołzikiewicza. Znajdował w nim urzeczywistnienie owych marzeń, które nieraz, jeszcze dawniej, wstrząsały jego umysłem, gdy w klasie pod ławką czytał  Rynalda Rynaldiniego i inne podobne utwory, kształcące serce. Rozwijające umysł i budzące wyobraźnię naszej młodzieży.

Ale życie to miało i swoje ciemne. a raczej ryzykowne strony. Wrząca odwaga zbyt unosiła Zołzikiewicza. Jak zaś unosiła go wysoko, niepodobna by prawie uwierzyć, gdyby nie to, że dziś jeszcze pokazują płot we Wrzeciądzy, którego najlepszy koń nie może przesadzić, a który pan Zołzikiewicz pewnej burzliwej nocy, uniesiony namiętnym pragnieniem zachowania się nadal dla obrony i szczęścia ojczyzny, przesadził jednym skokiem. Dziś, kiedy czasy te dawno już minęły, ile razy zdarzy się panu Zołzikiewiczowi być we Wrzeciądzy, spogląda na ów płot i sam sobie prawie nie wierząc myśli w duchu:,,Niech to diabli wezmą! Dziś bym już tego nie potrafił."

Po tym jednak nadludzkim czynie, o którym zresztą wspomniały i wydawane naówczas biuletyny, fortuna, która dotąd strzegła jak źrenicy w oku pleców pana Zołzikiewicza, uleciała nagle od niego, jak gdyby przerażona jego odwagą. Tydzień nawet nie upłynął od owego wypadku, gdy jednego poranku bohatersko narażane ustawicznie plecy pana Zołzikiewicza spotkały się-  wprawdzie (dzięki Opatrzności, która zawsze wie, co czyni) nie z kulą lub z bagnetem, ale z pewnym innym, również prawie antylojalnym narzędziem uplecionym z byczej skóry i opatrzonym kawałkiem ołowiu na końcu, które to narzędzie zmieniło jak gdyby w  rzeszoto niepokalaną dotąd skórę na krzyżu i łopatkach naszego sympatycznego bohatera.

Odtąd począł się w jego myślach i  uczuciach zwrot stanowczy. Leżąc nosem na dół na prostym sienniku w baraniogłowskiej karczmie, po całych nocach bezsennych rozmyślał -  rozmyślał, jak dawniej Ignacy Lojola-  i doszedł wreszcie do przekonania, że każdy powinien służyć ogółowi taka bronią, jaką włada najlepiej; inteligencja więc powinna służyć głową, nie plecami, bo głowę  ma nie każdy a plecy każdy, wiec oto nie potrzebnie swoje narażał. -  Cóż mógł więcej zrobić dla ojczyzny na tej drodze którą postępował dotąd? Przeskoczyć znowu jaki płot? Nie! Dosyć było tego, który przeskoczył. - "Niechby tyko każdy przeskoczył taki" -  myślał sobie. Rozlewać krew dalej ? A małoż to mu jej już uszło?! Nie! jeszcze raz nie! Ogółowi mógł teraz tylko dożyć na drodze wprost przeciwnej, pacyficznej, i inteligencją, alias  wiedzą. Że zaś wiedział dużo, że wiedział coś prawie o każdym mieszkańcu powiatu osłowickiego, mógł więc w czasie pacyfikacji znakomite oddawać ogółowi usługi.

Jakoż wstąpił na tę nową drogę, usługi oddawał i idąc po tej nowej drodze doszedł aż do pisarstwa gminnego, a -  jak to  już słyszeliśmy -  marzył nawet o podrewizorstwie.

Jednakże i na pisarstwie wiodło mu się nieźle. Gruntowna wiedza zawsze potrafi obudzić dla siebie szacunek, że zaś, jak wspomniałem, sympatyczny mój bohater wiedział coś o każdym prawie z mieszkańców powiatu osłowickiego, wszyscy wiec byli dlań z szacunkiem pomieszanym z pewną ostrożnością, ażeby się w czymś tak  niepospolitej osobistości nie narazić. Kłaniała mu się więc i szlachta w ogóle, kłaniali się i chłopi zdejmując już z daleka czapki i mówiąc: "Pochwalony !" Tu widzę jednak, że muszę,jaśniej czytelnikowi wytłumaczyć, dlaczego pan Zołzikiewicz nie odpowiadał na "Pochwalony" zwykłym: "Na wieki wieków."

Wspomniałem już, że sądził iż człowiekowi z edukacją to nie wypada; ale były jeszcze i inne przyczyny. Umysły na wskroś samodzielne bywają zwykle śmigle i radykalne. Otóż pan Zołzikiewicz jeszcze za owych burzliwych czasów doszedł do przekonania, że "dusza to para, i basta". Przy tym pan pisarz czytał teraz właśnie wydawnictwo warszawskiego księgarza, pana Breslauera, pod tytułem "Izabela hiszpańska, czy1i tajemnice dworu madryckiego". Znakomity ten pod każdym względem romans tak mu się nawet podobał i przejmował go tak dalece, że w swoim czasie zamierzał nawet rzucić wszystko i jechać do Hiszpanii. "Udało się Marforemu -  myślał sobie wspominając na scenę, w której Marfory całuje Izabelę w pończochy -  dlaczegóż i mnie nie miałoby się udać?" Byłby może nawet i pojechał za tymi pończochami, bo zresztą był teraz zdania, że "w tym głupim kraju tylko się człowiek marnuje", ale wstrzymywały go, na szczęście, inne, krajowe pończochy, o których ta epopeja później mówić będzie.

Owóż skutkiem czytania owej Izabeli hiszpańskiej, wydawanej periodycznie, ku większej chwale naszej literatury, przez pana Breslauera, pan Zołzikiewicz zapatrywał się bardzo sceptycznie na duchowieństwo, a zatem i na wszystko, co pośrednio lub bezpośrednio z duchowieństwem związane. Nie odpowiedział więc kosiarzom jako zwykle: "Na wieki wieków", tylko szedł dalej... Idzie, idzie, aż tu spotyka i dziewki z sierpami na ramionach, wracające od żniwa. Przechodziły właśnie koło wielkiej kałuży, więc szły jedna za drugą gęsiego, podejmując z tyłu kiecki i pokazując burakowe nogi. Dopiero pan Zołzikiewicz powiada: "Jak się macie, sikory!", i zatrzymał się na tej samej steczce, a co która dziewczyna przechodzi, to on ją wpół i całusa, a potem ją w kałużę, ale to tylko tak, przez dowcip. Dziewki też krzyczały oj! oj! śmiejąc się, aż im zęby trzonowe było widać. A potem, kiedy już przeszły, pan pisarz nie bez pewnej przyjemności usłyszał, jak mówiły jedna do drugiej: "A juże to piękny kawalir ten nasz pisarz!" "I czerwony kieju jabłuszeczko." Trzecia zaś mówi: "A głowa to mu tak puszy kieby róża; jak cię złapi wpół, to aż cię zamgli!" Pan pisarz poszedł dalej, pełen dobrych myśli. Ale dalej znów, koło chałupy, usłyszał rozmowę o sobie i zatrzymał się za płotem. Za płotem, z drugiej strony, był gęsty wiśniowy sad, w sadzie ule, a niedaleko ulów stały dwie baby rozmawiając. Jedna miała kartofle w podołku i obierała je cygankiem, druga zaś mówiła:

- Oj, moja Stachowa, tak się. boję, żeby mi mego Franka w żołmirze nie wzieni, że aż mi skora cierpnie.

A Stachowa a to:

-  Do pisarza by wam, do pisarza. Jak on nie zaradzi, to nikt nie zaradzi.

-  A z czymże, moja Stachowa, ja do niego pójdę. Do niego z gołymi rękami nie można. Wójt je lepszy; przyniesiesz mu czy białych raków, czy masła, czy lnu pod pachą, czy kurę, to wszystko weźmie nie wybredzając. A pisarz ani spojrzy. O! on strasznie ambitny. Jemu to tylu chuścinę rozwiąż i zara rubla.

-  Niedoczekanie wasze! -  mruknął do siebie pisarz -  żebym ja od was jaja albo kury brał. Cóż to ja łapownik jestem czy co? A idź z twoją kurą do wójta.

To pomyślawszy rozsunął gałęzie wiśniowe i już było chciał na kobiety zawołać, gdy nagle rozległ się z tyłu turkot bryczki. Pan pisarz odwrócił się i spojrzał. Na bryczce siedział młody akademik w czapce na bakier, z papierosem w zębach, powoził zaś ów Franek, o którym baby rozmawiały przed chwilą.

Akademik wychylił się z bryki, dojrzał pana Zołzikiewicza, kiwnął ręką i zawołał:

-  Jak się masz, panie Zołzikiewicz? Co tam słychać? Cóż, zawsze pomadujesz się na dwa cale?

-  Sługa pana dobrodzieja! -  ozwał, kłaniając się nisko, Zołzikiewicz, ale gdy bryka mignęła dalej, zawołał w ślad za nią z cicha:

-  Żebyś kark skręcił, nim dojedziesz.

Tego akademika pan pisarz nie cierpiał. Był to kuzyn państwa Skorabiewskich, który przyjeżdżał zawsze do nich na lato. Zołzikiewicz nie tylko go nie cierpiał, ale bał się go jak ognia, bo to był drwiarz, frant wielki, a z pana Zołzikiewicza kpił jak gdyby umyślnie i on jeden w okolicy, co sobie z niego nic nie robił. Raz nawet wpadł na posiedzenie gminne i powiedział wyraźnie Zołzikiewiczowi, że głupi; chłopom zaś, że nie mają potrzeby go słuchać. Byłby się na nim pan -  Zołzikiewicz chętnie pomścił, ale... cóż mu mógł zrobić? O innych to choć coś wiedział, a o nim to nawet nic nie wiedział.

Przyjazd tego akademika był mu i z innych względów nie na rękę, dlatego poszedł dalej z zachmurzonym czołem i nie zatrzymał się aż dopiero przed jedną chałupą stojącą trochę opodal od drogi. Gdy ją jednak ujrzał, czoło jego wyjaśniło się znowu. Była to chałupa może biedniejsza jeszcze od innych, ale wyglądała porządnie. Umiecione było przed nią czysto, a podwórko przytrząśnięte tatarakiem. Pod płotem leżały szczapy drzewa, a w jednej z nich, wspartej na pieńku, sterczała siekiera. Nieco dalej widać było stodołę z otwartymi wierzejami, obok niej szopę, która była chlewkiem i oborą zarazem; dalej jeszcze ogrodzenie, w którym koń szczypał trawę przestępując z nogi na nogę. Przed chlewem świeciła wielka gnojówka, w której leżały dwie świnie. Kaczki brodziły koło gnojówki, kiwając głowami i wyławiając żuki z nawozu. Blisko szczap, między wiórami kogut rozgrzebywał ziemię, a znalazłszy ziarno lub czerwia, poczynał krzyczeć: "kocz! kocz! kocz!" Kury zlatywały się na to hasło na wyścigi i dziobały specjał odbierając go sobie wzajemnie.

Przed drzwiami chałupy kobieta tłukła w mędlicy konopie śpiewając: "oj ta dada! oj ta dada! da- da- na!" Koło niej leżał z wyciągniętymi przednimi nogami pies kłapiąc pyskiem za muchami, które mu siadały na rozerwanym uchu.

Kobieta była młoda, może dwudziestoletnia, i dziwnie urodziwa. Na głowie miała czepek zwyczajny babski, na sobie białą koszulę zaściągniętą czerwoną tasiemką. Pod tą koszulą rysowały się zdrowe, wypukłe piersi jak dwie głowy kapusty, a i cała kobieta była jak rydz, szeroka w plecach i w biodrach, smukła w stanie, gibka, słowem: łania.

Ale rysy miała drobne, głowę niewielką i płeć może nawet i bladawą, tylko trochę ozłoconą promieniami słońca; oczy duże, czarne, brwi jakby napisane, mały cienki nosek i usta jak wiśnie. Śliczne ciemne włosy wymykały się jej spod czepca.

Gdy pan pisarz się zbliżył, pies leżący koło mędlicy wstał, schował ogon pod siebie i począł warczeć błyskając od czasu do czasu kłami, jakby się uśmiechał.

-  Kruczek -  zawołała dźwięcznym, cienkim głosem kobieta -  nie będziesz ty leżał! żeby cię robole!...

-  Dobry wieczór, Rzepowa! - zaczął pisarz.

-  Dobry wieczór panu pisarzowi -  odrzekła kobieta nie przestając mędlić.

-  Wasz w domu?

-  Na robocie w lesie.

-  A to szkoda! Jest do niego interes z gminy.

Interes z gminy to dla prostych ludzi zawsze znaczy coś niedobrego. Rzepowa przestała mędlić i spojrzawszy trwożnie spytała niespokojnie:

-  No? cóże to takiego?

Pan pisarz tymczasem przeszedł wrota i stanął koło niej.

-  A dacie się pocałować? to wam powiem.

-  Obędzie się! -  odparła kobieta.

Ale pan pisarz już zdołał ją objąć wpół i przygarnąć do siebie.

-  Panie! bo będę krzyceć -  wołała Rzepowa wyrywając się silnie.

-  Przyjdźcie dziś do mnie wieczorem -  co? -  szeptał pan pisarz nie puszczając jej z objęć.

-  Nie przyjdę ani dziś, ani nikiej!

-  Moja śliczna, Rzepowa... Marysiu!

-  Pa- nie! toć to obraza boska! Panie!

To mówiąc wydzierała się coraz silniej, ale pan Zołzikiewicz był także mocny i nie puszczał. Zaczęli się szamotać i w tym szamotaniu kobieta przewróciła się na wióry przez mędlicę, a pan pisarz z nią razem.

-  O dla Boga! rety! -  poczęła wrzeszczeć głośno Rzepowa.

W tej chwili Kruczek przyszedł jej na pomoc. Zjeżył szerść na karku i z wściekłym szczekaniem rzucił się na pana pisarza, a ponieważ pan pisarz leżał twarzą do ziemi, a plecami do góry, ubrany był zaś w krótką marynarkę, Kruczek więc schwycił za nieosłoniony marynarką kort, przejął kort, chwycił za nankin, przejął nankin, chwycił za skórę, przejął skórę i dopiero poczuwszy pełno w pysku począł potrząsać wściekle łbem i targać.

-  Jezus! Maria! -  krzyczał pan pisarz zapominając o tym, że należał do esprits forts.

Kobieta tymczasem zerwała się, zerwał się jak oparzony i pan pisarz, a Kruczek podniósł się na przednie łapy, ale pana pisarza nie puszczał, dopiero gdy ten chwyciwszy polano zaczął nim zadawać w tył ślepe razy, Kruczek, otrzymawszy uderzenie w krzyż, odskoczył skomląc żałośnie.

Po chwili jednak znów zaczął doskakiwać.

-  Weźcie tego psa! weźcie tego diabła -  krzyczał pan pisarz machając rozpaczliwie polanem.

Kobieta zawołała na psa i odpędziła go za wrota.

Potem oboje z pisarzem, sapiąc jeszcze, spoglądali na siebie w milczeniu.

-  Oj, dola moja! Coże se pan do mnie upatrzył? -  zawołała na koniec Rzepowa, przestraszona tak krwawym obrotem sprawy.

-  Pomsta na was! -  krzyknął pan pisarz. -  Pomsta na was!

Czekajcie! pójdzie Rzepa w sołdaty.  Chciałem bronić... ale teraz...

Przyjdziecie wy jeszcze do mnie... Pomsta na was!...

Kobiecina aż pobladła, jakby ją kto obuchem w głowę uderzył, rozłożyła ręce, otwarła usta, jakby chciała coś mówić. Ale tymczasem pan pisarz, podniósłszy z ziemi kortową czapkę w zielone kraty, oddalił się szybko, machając jedną ręką polanem, a druga podtrzymując rozdarte szpetnie korty i nankiny.

ROZDZIAŁ DRUGI

Niektóre inne osoby i przykre widzenia

W godzinę potem może przyjechał Rzepa z lasu z cieślą Łukaszem na dworskim wozie. Rzepa chłopisko był rosły jak topola, tęgi: prawdziwie od topora. Jeździł on teraz codziennie do lasu bo pan wszystek las, na którym nie było serwitutów, sprzedał Żydom, szedł więc wyrąb sosen. Rzepa zarobek miał dobry, bo i do roboty był dobry. Jak, bywało, plunie w garście, a chwyci za topór, a machnie, a stęknie, a uderzy: to aż sosna zadrży, a wiór na pół łokcia się od niej oderwie. W ładowaniu drzewa na fury także był pierwszy. Żydy, co chodziły po lesie z miarą w ręku i spoglądały na wierzchołki sosen, jakby szukając gniazd wronich, dziwowały się jego sile. Bogaty kupiec z Osłowic, Dryśla, mawiał do niego:

-  No, ty Rzepa! niech ciebie diabuł weźnie. Na! sieść groszy na wódkę... nie, czekaj: na pięć groszy na wódkę...

A Rzepa nic. Machał tylko toporem, aż grzmiało, a czasem, ot, dla uciechy, puszczał głos po lesie:

-  Hoop! hop!

Głos leciał między pnie, a potem wracał echem.

I znowu nie było nic słychać prócz huku Rzepowego toporu; a czasem także sosny zagadały miedzy gałęziami szumem, zwyczajnie jak w lesie.

Czasem znów drwale śpiewali, ale i do tego Rzepa był pierwszy. Trzeba było słyszeć, jak buczał z drwalami pieśń, której ich sam nauczył:

Coś tam w boru hukneno

Buuuu!

I okrutnie stukneno

Buuuu!

A to komar z dęba spadł

Buuuu!

I stłukł sobie w plecach gnat

Buuuu!

A tu mucha poćciwa

Buuuu!

Leci ledwie co żywa

Buuuu!

I pyta się komara

Buuuu!

Czy nie trzeba doktora

Buuuu!

Oj! nie trzeba doktora

Buuuu!

Tylko księdza przeora

Buuuu!

Ani żadnej aptyki

Buuuu!

Jeno rydla, motyki

Buuuu!

W karczmie też Rzepa pierwszy był do wszystkiego, tylko że siwuchę lubił, a skory był do bitki, jak podpił. Raz Damazemu, parobkowi dworskiemu, zrobił taką dziurę we łbie, że Józwowa, gospodyni folwarczna, zaklinała się, że mu duszę było przez nią widać. Innym razem, ale to ledwie miał wtedy siedemnaście lat, pobił się w karczmie z urlopnikami. Pan Skorabiewski, który wtedy jeszcze był wójtem, sprowadził go do kancelarii, dał mu raz i drugi w łeb, ale tylko dla pozoru, a potem udobruchawszy się zara, pytał:

-  Rzepa, bój się Boga! jakżeś ty z nimi poradził, przecie ich było siedmiu?

A Rzepa na to:

-  A cóż, jaśnie dzieicu! nożyska mają masierunkiem zerwane, to tylo com się którego tknon, to on zaraz o ziem.

Pan Skorabiewski zatarł sprawę. On dawniej był dziwnie łaskaw na Rzepę. Baby gadały nawet jedna drugiej do ucha, że Rzepa to jego syn: "Toć znać zaraz -  dodawały -  że fantazyją ma psia jucha ślachecką."

Ale to nie była prawda, ...