Dr Sławomir Banaszak
Metodologia Badań społecznych
1. Babbie E., Podstawy badań społecznych
2. Babiński G., Wybrane zagadnienia z metodologii socjologicznych badań empirycznych
3. Nachmias, Metody badawcze w naukach społecznych
4. Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych
5. Nowak S., Metodologia badań społecznych
Wykład 1
4.10.2010
Temat: Specyfika metodologii badań społecznych.
Nauki społeczne – opozycyjne do nauk przyrodniczych, nie wykształciły jeszcze całego spektrum narzędzi poznania rzeczywistości, gdyż są to nauki młodsze od nauk przyrodniczych. Nauki społeczne wzorują się na naukach przyrodniczych jeśli chodzi o aparat badawczy lub chcąc odróżnić się szukając własnych narzędzi (obie drogi skazane są jednak na niepowodzenie).
Bardzo niska funkcja nomotetyczna – niska zdolność opracowywania praw.
Obiekt badań w badaniach społecznych – SPOŁECZEŃSTWO – jest bardzo zmiennym (co nie ułatwia rozwoju tej nauki). Obiekt ten jest dynamiczny w czasie. To wpływa także na bardzo niską wartość prognoz w badaniach społ.
W niewielkim stopniu narzędzia statystyczne przydatne są na dwóch etapach procesu badawczego:
- dobór próby badawczej
- analizy uzyskanych wyników
Prognoza w naukach społecznych dotyczyć może co najmniej pół pokoleniowego okresu czyli około 15 lat. Nauki społeczne mają problem z oceną trafności badania, co spowodowane jest brakiem narzędzi takich jakie występują w badaniach przyrodniczych np. termometr.
Relacje między:
- technikami zorientowanymi na opinie
- technikami zorientowanymi na działania
Zamiast pytać o opinie lepiej byłoby podjąć obserwacje np. danej grupy, często jednak rezygnuje się z tego sposobu badań, gdyż brakuje czasu. Badać powinno się działania, a nie opinie czy też sądy dotyczące rzeczywistości.
Rozróżnienie obiektu, a przedmiotu badań.
OBIEKT – określona populacja ludzi
PRZEDMIOT - konkretne zjawisko lub proces, który przebiega w tej populacji (procesy podejmowania decyzji o kształceniu).
METODA – ogólny zestaw czynności, które należy podjąć, by rozstrzygnąć problem.
PROCEDURA BADAWCZA – jako bardziej skonkretyzowany zestaw czynności (sondaż diagnostyczny)-> badania terenowe.
TECHNIKA BADAWCZA – technika gromadzenia informacji o przedmiocie i obiekcie badań ( ankieta audytoryjna)
Wykład 2
11.10.2010
Temat: Pojęcie metodologii nauki. Teoria i twierdzenia teoretyczne.
Od czasów starożytnych w nauce występowały 2 nurty refleksji
- o zewnętrznej rzeczywistości i własnego wnętrzna
- o sposobie poznania rzeczywistości zewnętrznej i swego wnętrza
2 ważne pytania:
1. Jaki jest świat ? – wyjawiło ontologie ( filozofia)
2. Dlaczego sądzę, że taki jest świat ? – wyjawiło epistemologie i metodologie
Szczegółowe pytania o sposoby poznania rzeczywistości dały początek metodologii.
Metodologia – methodos – sposób – droga
- logos - słowo – nauka
= nauka o metodzie
Metodologia – metanauka – nauka o nauce
Konwencjonalizm, który ujmuje ustalenia naukowe jako wynik umowny. W naukach społecznych nie ma definicji większości.
Koncepcja instrumentalnej prawdy – traktuje o nauce jako narzędziu ułatwiającym ogląd świata, a nie jego poznanie. Podziały metodologii:
- metodologia nauk realnych
- metodologia nauk formalnych
Głównymi narzędziami poznania w obrębie nauk realnych są: obserwacja, eksperyment. Metodologia nauk realnych stosuje dedukcje tam gdzie jest to możliwe lecz jej działanie jest ograniczone przez fakt, że wiedza w naukach realnych jest pełna nieścisłości. Częściej więc stosuje się podejście indukcyjne. Wiedza w naukach realnych ma charakter historyczny. W związku z tym pewne jej fragmenty dezaktualizują się tkwiąc w niej jednocześnie. Metoda historyczno – porównawcza w naukach społecznych jest fundamentalną. W ramach metodologii nauk realnych ostatecznym probierzem (sprawdzeniem) prawdziwości jest badanie empiryczne. Każda wiedza w naukach realnych ( w tym społecznych), która nie ma odniesień empirycznych jest wiedzą spekulatywną.
Nauki realne:
1. nauki przyrodnicze ( fizyka, biologia, chemia )
2. nauki humanistyczne ( nauki o znaku, nauki o wartościach, filologie, nauki o sztuce )
3. nauki społeczne ( psychologia, pedagogika, etnologia, filozofia, socjologia, ekonomia, prawo)
Metodologia nauk formalnych.
Głównymi narzędziami poznania: reguły rachunku zdań, predykatów, systemy relacyjne. Wszędzie pojawią się kwantyfikatory i ich zbiory. Świat liczb i relacji na tych liczbach, relacji między liczbami oraz operacji.
Nauki formalne: matematyka – jej językiem jest logika. Metodologia nauk formalnych bazuje na logice dedukcji, dopuszczając indukcję tam gdzie występuje nierozwiązywalność.
O prawdziwości zdania, nie decyduje prawdziwość epistemologiczna lecz prawdziwość logiczna.
Te systemy są prawdziwe, które są wewnętrznie niesprzeczne, spójne i zupełne.
Systemy nauk formalnych cechuje zaksjomatyzowanie ( oparcie się tych systemów na pewnych nie kwestionowanych prawach ).
Podziały metodologii ( Kazimierz Hajdukiewicz, Jerzy Kmita)
1) metodologia opisowa, która charakteryzuje działanie badaczy (ich czynności) i ich rezultaty.
2) metodologia normatywna, która w oparciu o przyjęte racjonalizacje ( modele adekwatnego postępu naukowego charakteryzują realne czynności uczonych, wskazując w których miejscach ich praktyka odbiega od wzorców. Metodologia normatywna formułuje zalecenia i dyrektywy w postępowaniu badawczym.
3) Metodologia genetyczna, która jest opisem czynności i wytworów badacza wraz z jego strukturą i uporządkowaniem w czasie. Dodatkowo bada się dlaczego bada się dlaczego w danym czasie i miejscu upowszechni się określony wzorzec uprawiania nauki.
4) Metodologia funkcjonalna – zawiera w sobie charakterystykę metodologii opisowej wzbogaconej o analizę czynności uczonych wraz z ich następstwami oraz umysłowością epoki, w której realizują poznanie
Pojęcie teorii
Teoria jest różnie rozumiana przez określone dyscypliny nauki. Nie ma jednej wizji teorii. Podejście do roli teorii w poznaniu możemy podzielić na restrykcyjne oraz łagodne.
· Restrykcyjne – nauki przyrodnicze
· Łagodne – nauki społeczne
Strukturalne ujęcie teorii – teoria to zespół twierdzeń teoretycznych uporządkowanych semantycznie lub syntaktycznie.
Ł – w wersji semantycznej za teorie uznaje się zespół twierdzeń teoretycznych połączonych relacjami znaczeniowymi, a więc mającymi wspólne odniesienie do tych samych teorii.
R – w wersji syntaktycznej – zespół twierdzeń teoretycznych powiązanych relacjami wynikania logicznego.
Wynikanie – schemat logiczny, w którym z racji wyprowadzamy następstwa, a z następstw inferencyjne konsekwencje.
Eksploracyjne ujęcie teorii (wyjaśniające). Za teorie uznaje się tu zespół zdań sprawdzonych (tj. dających się sprawdzić empirycznie) potwierdzających w sposób umożliwiający kontrolę przez innych badaczy, które to zdania wyjaśniają jakąś klasę faktów i pozwalają w oparciu o te wyjaśnienia bądź to adekwatnej rozumieć świat, bądź efektywniej działać. Tak rozumiane eksploracyjne ujęcie teorii jest w naukach społecznych głęboko upowszechnione i praktyczne.
Twierdzenia teoretyczne ->
1) Są to takie zdania, które orzekają o związku, a nie o warunkowaniu (związek – wzajemny wpływ czynników).
2) Twierdzenia teoretyczne powinny mieć postać implikacji (p->q)
3) Twierdzenia teoretyczne muszą być maksymalnie generalne zawsze, wszędzie, bez wyjątku (wielki kwantyfikator), w żadnej nauce poza logiką nie ma maksymalnej generalności.
4) Twierdzenia teoretyczne muszą być maksymalnie uniwersalne, ogólne – zdolność do wprowadzenia inferencyjnych konwergencji.
Twierdzenia teoretyczne to takie zdania, które zawierają terminy teoretyczne. Terminy teoretyczne nie posiadają bezpośrednich predykatów empirycznych (nie posiadają widzialnych odpowiedników w rzeczywistości). W naukach społecznych obowiązuje łagodne ujęcie teorii czyli zespół zdań uzasadnionych powiązanych tematycznie, orzekających o związkach względnie generalnych i ogólnych. W wersji restrykcyjnej konieczne jest utrzymanie okresu warunku.
Funkcje teorii:
1) DIAGNOSTYCZNA
2) EKSPLORACYJNA – teoria pozwala wyjaśnić rzeczywistość, zjawiska, procesy.
3) PREDYKATYWNA - teoria umożliwia przewidywanie, prognozowanie
4) PRAKTYCZNA – czyli związana ze zmianą rzeczywistości
Nauka powinna nie tyle opisywać co zmieniać rzeczywistość.
Wykład 3
18.10.2010
Temat: Cechy naukowego poznania rzeczywistości.
1. Powtarzalność -> procesu poznawczego czyli możliwość docierania do danych empirycznych w wielu podejściach.
2. Porównywalność -> proces poznawczy musi dostarczać danych dotyczących tego samego problemu.
Dzięki czemu możliwa jest porównywalność:
· Standaryzacja – następuje przez:
- posługiwanie się tym samym narzędziem
- pomiar w tych samych warunkach
· Naturalizacje procesu badawczego
- pomiar w warunkach najbliższych badanemu przedmiotowi
· Kategoryzacja – oznacza stosowanie (narzucanie) określonych alternatyw odpowiedzi (skale).
3. Intersubiektywna komunikowalność – wyrażony w tym samym języku teoretycznym ( naukowym).
4. Intersubiektywna kontrolowalność – możliwość sprawdzania rezultatów badawczych przez innych badaczy.
Proces poznawczy który spełnia te wymogi i jednocześnie jest celowy, planowy i systematyczny nazwiemy naukowym. Musi jednakże dotyczyć problemów poznawczo ważkich lub praktycznie znaczących.
Metodologia zajmuje się kontrolą twierdzeń, czyli zdań będących pewnymi fragmentami teorii. Rezultaty twierdzeń mogą być falsyfikowane i weryfikowane.
Sfalsyfikować twierdzenie to znaczy rozstrzygnąć, że jest to zdanie nieprawdziwe. Odrzucenie twierdzenia.
Dyskonfirmacja – podważenie twierdzenia, czyli osłabienie jego uzasadnienia.
Konfirmacja – uznanie zdania za wysoce prawdopodobne.
Weryfikacja – całkowite potwierdzenie zdania, czyli uznanie zdania za prawdziwe.
Zarówno falsyfikacja jak i weryfikacja są w naukach społecznych niemożliwe, choć w przypadku falsyfikacji są pewne schematy, które mogą do nich prowadzić. Nie można też dojść do weryfikacji poprzez zwiększenie liczby prób empirycznych.
Struktura procesu badawczego.
1. Wstępne sformułowanie problemu.
Problem badawczy musi być sformułowany jako pytanie, ale nie każde pytanie jest problemem naukowym. Są trzy kryteria wyróżniające pytania badawcze:
a) musi ono dotyczyć obiektywnego stanu niewiedzy
b) musi być wyrażone w języku naukowym
c) musi być wiadomo jakie działania należy podjąć aby odpowiedzieć na pytanie
Formułując problemy badawcze należy dążyć do odpowiedzi na następujące pytania:
a) W jaką formę najlepiej przekształcić problem? Jaką partykułę pytajną zastosować? Czy zjawisko zachodzi? W jaki sposób zjawisko przebiega? Dlaczego zjawisko zachodzi? (pytanie o przyczynę).
b) W jakim celu podejmuje się badania? Czy w celu wypełnienia luki w wiedzy? Czy w celu rozstrzygnięcia spornych problemów i dostarczenia podstaw do działań praktycznej zmiany rzeczywistości.
c) Czy przy rozwiązaniu danego problemu wystarczy odwołanie się do danych empirycznych wywołanych przez badacza, czy do literatury i danych zastanych.
d) Czy wystarczy posługiwanie się aparatem pojęciowym danej nauki? Czy należy odwołać się do pojęć innych nauk, czy też tworzyć nowe pojęcia.
2.Eksplikacja problematyki badawczej – uszczegółowienie problematyki tematu.
a) wyjaśnienie oraz uszczegółowienie problematyki badawczej poprzez wyrażenie jej w formie zdań prostych zawierających jednoznaczne terminy, a także poprzez ukazanie powiązań tematu z problemami pokrewnymi i nadrzędnymi.
Selekcja pytań i problemów szczegółowych – projekt podproblemów i selekcja.
1 kryterium – teoretyczne, które każe nam dobierać wyłącznie pytania centralne, pytania najistotniejsze
2 kryterium – metodologiczne – czyli dobór pytań ze względu na możliwość udzielania na nie odp.
3 kryterium –> techniczno-organizacyjne
b) w ramach eksplikacji – wybór i stawianie hipotez -> hipoteza = propozycja twierdzenia naukowego – orzeczenie, jest odpowiedzią na pytanie.
Źródła hipotez :
1) teoria (zbiór hipotez) – najbardziej praktyczna jest teoria
2) dane empiryczne i zastane badania
3) doświadczenie, inwencja i intuicja badawcza
Wymogi stosowania hipotez:
a) musi odnosić się jednoznacznie do problematyki badawczej
b) hipoteza musi mieć uzasadnienie ( odwoływać się do teorii, literatury, danych empirycznych)
c) powinna podawać warunki sprawdzalności
3. Operacjonalizacja problematyki badawczej:
a) wybór zbiorowości, w której będą realizowane badania
b) wybór metod i technik badawczych (wybór)
- czy problematyka badawcza może być poznana przy pomocy materiałów źródłowych
- czy istnieją przeszkody uniemożliwiające zastosowanie określonej techniki
- czy możliwe jest stosowanie bardziej złożonych i dających lepsze rezultaty technik badawczych
Należy zdecydować czy wystarczy jedna metoda, technika, (czy stosujemy obserwacje w warunkach naturalnych, czy stosujemy eksperyment?)
c) Wybór bazy źródłowej:
- źródła zastane
- źródła wywołane
Badacz decyduje czy i ewentualnie które problemy szczegółowe mogą być rozwiązane poprzez odwołanie się do źródeł zastanych, a które wymagają wywołania źródeł. Badacz decyduje jaki stopień informacji jest niezbędny
d) Wybór zasad, kryteriów i technik analizy wyników badań.
Wykład 4
25.10.2010
Cd.
4.Przygotowanie narzędzi badawczych
· pytania kwestionariuszowe
- dlaczego zadaje się pytanie?
- dlaczego w ten sposób formułuję pytanie? (np. dlaczego jest zamknięte/otwarte)
- czego to pytanie dotyczy?
- jakiej powinniśmy oczekiwać odpowiedzi, celowej odpowiedzi (zwłaszcza w przypadku pytań otwartych)
- dlaczego umieszczam to pytanie w tym konkretnym miejscu kwestionariusza; bloki tematyczne rozpoczynamy od pytań ogólniejszych, w środkowej części pytanie ważne, wrażliwe, kończymy spokojnie,
* jak pytać o wiek? -> pytamy o rolę urodzenia
* jak pytać o dochody? -> Ile Pan netto miesięcznie zarabia? Lub wprowadzić przedziały klasowe (np. 1200-1500; 1500-1800 …) średnia krajowa, minimalne wynagrodzenie,
* miejsce zamieszkania -> uzasadnić przedziały klasowe
- jak będą analizowane odpowiedzi (jakościowo/ilościowo, inne kryteria)
- ostateczny kształt narzędzia badawczego wyznaczają następujące czynniki
o zakres problematyki badawczej
o wymogi stosowanych technik badawczych
o warunki techniczno – organizacyjne badań ( zarówno zespół badawczy i ankieterki, jak i czas oraz miejsce),
5. Pilotaż narzędzi badawczych
Pilotaż ma dać badaczowi odpowiedź na następujące pytania:
o Czy problem badawczy może być rozwiązany przy użyciu przyjętych metod i technik badawczych?
o Czy problematyka została całkowicie i prawidłowo zoperacjonalizowana?
o Jaka jest wartość przyjętych wskaźników
o Czy użyte pojęcia mają jednoznaczny sens empiryczny?
6. Dobór próby.
Dobór jednostek do badań.
Liczebność próby to nie to samo co reprezentatywność. Odpowiednia liczba jednostek jest warunkiem koniecznym reprezentatywności, ale nie jest warunkiem wystarczającym. W badaniach społecznych o wielkości próby decydują:
o Wielkość badanej zbiorowości
o Struktura zbiorowości
o Oczekiwana dokładność wyników ( +3%......
NataliaF5