modulv.pdf

Moduł 5

Filozofia polityczna

Wstęp

5.1. Sofistyka

5.2. Państwo idealne

5.3. Umowa społeczna

5.4. Dialektyka

5.5. Demokracja

Wstęp

Filozofia polityczna to obszerna dziedzina łącząca rozważania typowe dla etyki, eko-

nomii, socjologii, antropologii, nauk politycznych i historii idei. Powstaje ona zwykle

w odniesieniu do aktualnej sytuacji politycznej i jest próbą przedstawienia, w sposób

krytyczny, podstaw dobrego życia i dobrego społeczeństwa.

Podstawowe pytania formułowane na gruncie filozofii politycznej będą więc dotyczyć

form rządzenia i właściwych granic władzy rządu nad członkami społeczeństwa.

Chodzi więc tutaj o pytania typu: Czym jest wolność? Co to jest państwo? Czy pań-

stwo jest ważniejsze od obywatela? Czym jest demokracja? Czy możliwe jest posia-

danie ścisłej kontroli nad ekonomicznymi działaniami ludzi bez jednoczesnego po-

zbawiania ich wolności politycznej? Czy istnieją sytuacje usprawiedliwiające łamanie

prawa? Czym jest równość? Czy wybranym demokratycznie reprezentantom wolno

głosować zgodnie z własnym zdaniem – czy może raczej powinni oni wyrażać jedy-

nie opinie swego elektoratu?

Kolejne wykłady będą poświęcone najbardziej znanym teoriom politycznym. Za-

czniemy od tez głoszonych przez starożytnych sofistów, następnie zajmiemy się teo-

riami Platona, Arystotelesa, Thomasa Hobbesa, Johna Locke’a, Johna Stuarta Milla,

Georga Wilhelma Friedricha Hegla, Karola Marksa i Johna Rawlsa.

103

5.1. Sofistyka

W języku potocznym terminy sofistyka i sofista mają zdecydowanie negatywne

znaczenie. Sofistą nazywa się dzisiaj kogoś, kto posługując się w rozmowie pod-

stępnymi technikami argumentacji potrafi ubrać fałsz w pozór prawdy. Takie pejora-

tywne znaczenie zostało już upowszechnione w starożytności przez Sokratesa, Pla-

tona i Arystotelesa. Sofistykę określano wówczas mianem mądrości pozornej, zarzu-

cano jej, iż była uprawiana jedynie dla zysku, a nie dla bezinteresownej miłości

prawdy. Opinia publiczna widziała w sofistach zagrożenie dla religii i obyczajów mo-

ralnych.

Obiektywne przybliżenie fenomenu sofistyki będzie możliwe jednak tylko wtedy, gdy

odniesiemy się do sytuacji społecznej, kulturalnej, a przede wszystkim politycznej,

w której powstała. Kształtowała się ona w Atenach w V w p.n.e., w okresie kiedy

Grecja składała się z małych państw-miast posiadających własne rządy.

Był to czas kryzysu arystokracji, któremu towarzyszył wzrost władzy ludu, czyli de-

mosu . Wiązało się to z rozszerzeniem handlu, który, przekraczając granice miast,

wiązał je ze światem, ale także przyczyniał się do przepływu informacji o odmiennych

i odległych kulturach, obyczajach i prawach. Doprowadziło to relatywizmu wyrażają-

cego się w przekonaniu, iż to, co było dotąd uważane za wiecznie ważne, wcale nie

jest za takie uważane w innych społeczeństwach i innych okolicznościach.

Sofistyka była w takim kontekście odpowiedzią na zapotrzebowanie chwili. Wbrew

roszczeniom szlachetnie urodzonych, którzy twierdzili, że cnota jest przywilejem po-

chodzenia, sofiści głosili zasadę, wedle której cnota nie opiera się na szlachectwie

krwi, ale na wiedzy. Co więcej, twierdzili, iż można jej skutecznie nauczać. Z owego

nauczania uczynili już wkrótce dobrze płatny zawód – stali się nauczycielami nowej

elity, która chciała się podjąć kierowania państwem.

Jednym z najbardziej znanych sofistów był Protagoras z Abdery (480–410 r. p.n.e.).

Głosił on zasadę, iż „człowiek jest miarą wszystkich rzeczy”. Zatem nie istnieje abso-

lutne kryterium, które pozwalałoby na zdefiniowanie wartości czy też odróżnienie

104

prawdy od fałszu. Istnieje jedynie kryterium względne, a jest nim jednostkowy czło-

wiek – homo-mensura . Człowiek jest w takiej perspektywie miarą prawdy i fałszu,

nie jest natomiast miarą tego, co pożyteczne i szkodliwe. Kryterium stanowi tutaj inte-

res państwa, mędrzec-sofista, przygotowując młodzież do życia publicznego, pełni

po prostu pożyteczną społecznie funkcję.

Protagorejski relatywizm u sofistów młodszej generacji doprowadził do powstania

erystyki . Erystyka to sztuka prowadzenia sporów, to sztuka żonglerki argumentami

i słownej szermierki. Jeśli bowiem nie istnieje absolutna prawda, jeśli każdemu zda-

niu można przeciwstawić zdanie przeciwne to lepszym argumentem w sporze jest

argument skuteczniejszy. Dlatego też eryści specjalizowali się w opracowywaniu

technik, dzięki którym można odrzucić każdą tezę. Wynajdowali zręcznie dobrane gry

słowne, które dzisiaj nazywane są „sofizmatami”.

Warto tutaj zauważyć, iż dla starożytnych Greków polityk to tyle, co retor , czyli mów-

ca, który potrafi sprawnie posługiwać się językiem – umiejętnie konstruować zdania,

doskonale dobierać słowa i argumenty. Dobry polityk, to – w świetle sofistyki – polityk

skuteczny, który właśnie dlatego może być użyteczny społecznie.

Jednocześnie taka wizja polityki prowadziła także do kultu siły i mocy. Trazymach

z Chalcedonu doszedł wręcz do stwierdzenia, iż: „to, co sprawiedliwe, to nic innego,

jak to, co leży w interesie mocniejszego”. Innymi słowy sprawiedliwość jest dobrem

dla mocnego, a złem dla tego, kto znajduje się pod panowaniem mocnego – człowiek

sprawiedliwy jest zawsze w położeniu niekorzystnym, a niesprawiedliwy w korzyst-

nym.

Kalikles – inny z sofistów przedstawionych przez Platona w Gorgiaszu – precyzuje

to następująco: „Tymczasem natura sama pokazuje, że sprawiedliwe jest, aby jed-

nostka lepsza miała więcej niż gorsza i potężniejsza więcej niż słabsza.” (Platon,

1958: 483 D).

Według Kaliklesa, prawo jest zawsze przeciwko naturze i zostało ustanowione przez

słabszych, aby bronić się przed mocniejszymi i w tym sensie ma całkowicie nega-

tywną wartość. Dlatego też Kalikles nad tłum wynosi człowieka mocnego, który łamie

105

prawa i ujarzmia słabszych. Jak czytamy: „Ale, jeśli się trafi mąż z odpowiednią natu-

rą, to wszystko strząśnie z siebie, przełamie, wyrwie się i podepcze nasze formułki

i kuglarskie sztuczki, i łagodne uroki świętych słów, i prawa przeciwne naturze

wszystkie; powstanie i ukaże się jako pan nasz; on, niewolnik wtedy rozbłyśnie spra-

wiedliwość natury. […]

Tylko to jest piękne i sprawiedliwe z natury, co ja ci teraz otwarcie mówię, że czło-

wiek, który ma żyć jak należy, powinien żądzom swoim puścić wodze, niechaj będą

jak największe, i nie powściągać ich. A kiedy będą jak największe, wystarczą wtedy

wiosła odwagi i rozsądku, żeby mieć pełno, po brzegi, wszystkiego, ku czemu się

żądza kiedykolwiek ruszy. Tylko tego, uważam, nie potrafią ci, których jest wielu. Dla-

tego ganią tylko takie typy, bo im wstyd; pokrywają nieudolność własną i powiadają,

no, naturalnie, że niepowściągliwość to brzydka rzecz; tak, jak przedtem mówiłem;

ujarzmiają typy co lepsze z natury i sami niezdolni zaspokoić głodu rozkoszy, chwalą

niemęskim głosem rozumne panowanie nad sobą i sprawiedliwość.

A tym czasem, jeśli się ktoś szczęśliwym trafem urodził synem królewskim albo miał

zdolności i dorwał się do jakiegoś berła czy tronu tyrana czy autokraty, to cóż by

u takiego człowieka mogło być brzydsze i gorsze niż panowanie nad sobą? Toż wol-

no mu używać dobra wszelakiego, a on by sobie samemu pana miał nakładać w po-

staci prawa i mniemania, i szemrania tłumu? Czyż nie musiałoby go nędznikiem zro-

bić to całe piękno sprawiedliwości i panowania nad sobą, gdy zgoła nie przydzielał

więcej własnym przyjaciołom niż wrogom, i to będąc panem we własnym państwie?

[…] Bujne, szerokie życie, bez hamulca i bez pana nad sobą, to jest dzielność

i szczęście, a ta reszta, to świecidełka, to ludzkie konwenanse przeciwne naturze,

o których mówić nie warto.” (Platon, 1958: 484 B – 492 C).

A zatem, jak widzimy, zasada homo-mensura dla sofisty-polityka może przemienić

się w brak wszelkich kryteriów czy też uzasadnić, iż jedynym kryterium jest realizacja

własnych celów. Co więcej, może uzasadniać ona absolutną nierówność ludzi i pro-

wadzić do niczym nieokiełznanego immoralizmu. Podobną wizję polityki znajdujemy

słynnym Księciu Niccolo Machiavellego (1469–1527), który w myśl zasady „cel

uświęca środki” zalecał racjonalne stosowanie przemocy, podstępu i obłudy.

106

Niewątpliwie współczesnymi sofistami-erystami są politycy i dziennikarze. Bardzo

często, zapominając o kryterium społecznej użyteczności, reprezentują oni najrady-

kalniejszą i najbardziej wątpliwą moralnie odmianę sofistyki.

Wszystkich zainteresowanych erystycznymi chwytami odsyłam do książki Artura

Schopenhauera (1788–1860) Erystyka, czyli sztuka prowadzenia sporów . Zostały

tam przedstawione i zobrazowane konkretnymi przykładami najważniejsze erystycz-

ne fortele stosowane w najróżniejszych sytuacjach. Znajomość takich nieuczciwych

chwytów wykorzystywanych w dyskusjach jest niezbędna, aby móc je rozpoznać

i skutecznie się im przeciwstawiać w rzeczywistych sporach.

107

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: