TEMAT: Jakie znaki i sygnały wysyłane przez nasze ciało mogą być
odczytane przez innych ludzi.
Komunikowanie się jest to porozumiewanie się międzyludzkie. Komunikacja jest procesem złożonym – przekazywaniem wiadomości pomiędzy ludźmi i wśród ludzi – za pośrednictwem symboli, którymi są słowa, sygnały pozawerbalne (np. wyraz twarzy, pozawerbalne dźwięki mowy, ruchy ciała, gesty). Wiadomość przekazywana przez nadawcę podlega zakodowaniu, a z kolei kanałem (wzrok, słuch, węch) dociera do odbiorcy, który je przyjmuje i odkodowuje. Potrzeba komunikacji jest ogólnoludzka. Bardzo wiele ludzkich potrzeb jest zaspokojonych dzięki temu procesowi. Komunikacja jest istotnym czynnikiem międzyludzkich relacji.
Jak wynika z obliczeń niemieckiego naukowca, Alberta Mahrabiana, tylko 7% informacji czerpiemy z tonu głosu i aż 55% z języka ciała.
Na system komunikacji niewerbalnej składają się nie tylko nasze zachowania i gesty, ale także tony, półtony, postawy i nastroje. Na ich podstawie można odgadnąć prawdziwe intencje rozmówcy, a nawet przewidzieć, jak zachowa się ten ktoś za chwilę.
Nasze pragnienie, aby być zauważonymi lub zignorowanymi, komunikujemy innym nie tylko za pośrednictwem tego, co mówimy, ale także tego, jak to wypowiadamy – nie tylko językiem słów, lecz także bezgłośnym językiem ciała i naszego stylu ekspresji.
Praktyka potwierdza, że nie można wysnuwać wniosków na podstawie pojedynczych gestów. Wymowa ich bowiem może być fałszywa. Dopiero zespół gestów i zachowań umożliwia poznanie tego, co się kryje za wypowiadanymi słowami.
- 2 -
Przyjęcie założenia, że język słów jest jedynym środkiem porozumiewania się, byłoby jednak poważnym błędem. Wyraz twarzy, ruchy ciała, gesty oraz charakterystyczne cechy głosu (takie, jak zawieszenia go) – wszystko to są potężne środki komunikowania się.
Komunikacja, w sensie przekazywania informacji, jest pojęciem o bardzo szerokim zastosowaniu. Jeśli mówimy o ludziach, wówczas kanałem komunikacyjnym mogą być słowa lub język symboli, zwany inaczej językiem kodu. Komunikacja niewerbalna służy zazwyczaj do uzupełniania mowy, do wspomożenia lub wzmocnienia przekazywanej wiadomości.
Schyłek XX wieku przyniósł znaczny postęp w dziedzinie badań nad komunikacją niewerbalną. Przyczyniły się do tego między innymi: rozwój techniki rejestracji magnetofonowej, magnetowidowej, elektromiografia czy też urządzenia, którymi można dokładnie rejestrować ruch każdej części ciała oraz przy współpracy technik komputerowych wykreślać płynność tego ruchu.
Te same słowa (np. „Kocham Cię”) mogą być interpretowane na wiele różnych sposobów, zależnie od tego, czy zostały wypowiedziane szeptem, ironicznym tonem głosu, ze łkaniem, czy towarzyszyły przytuleniu się. Nasza intuicyjna ocena, że czyjaś wypowiedź „nie brzmi szczerze”, często oparta jest raczej na tym w jaki sposób ten ktoś wypowiada słowa niż na treści samych słów. Żywym przykładem nie językowych sposobów ekspresji jest opisywanie nieraz jeńców wojennych, którzy na żądanie wroga odczytywali na głos pewne teksty, lecz zmieniali intonację głosu tak, aby ich bliscy oraz inni jeńcy wiedzieli, że nie wierzą naprawdę w to, co mówią.
Chociaż jesteśmy specjalnie ćwiczeni w posługiwaniu się językiem, jakim mówimy, niewielu z nas, z wyjątkiem studentów szkół
dramatycznych, uczono kiedykolwiek, jak posługiwać się różnymi formami komunikacji niewerbalnej. Niektóre z nich, takie jak płacz i śmiech, zdają się być reakcjami wrodzonymi. Innych uczymy się w sposób nieformalny – dotyczy to na przykład wypowiadania pozytywnej oceny („Ach jakież to wspaniałe!”) „negatywnym” tonem w celu wyrażenia ironii czy sarkazmu. Te niewerbalne komunikaty, przekazują zwykle jedynie nieliczne podstawowe wymiary uczuć i
- 3 -
postaw (upodobanie – niechęć, dominację oraz przychylność wobec innych), w odróżnieniu od bardziej złożonych aspektów, które można wyrazić za pomocą języka werbalnego. Jedynym ważnym wyjątkiem od tej zasady jest złożony niewerbalny język znaków używany przez głuchoniemych.
W szerokim ujęciu ekspresja niewerbalna oznacza wszelkie porozumiewania się, które nie opiera się wyłącznie na słowach lub symbolach słów. Aczkolwiek ten rodzaj ekspresji może być stosowany łącznie z wypowiedzianymi słowami (np. gdy ktoś mówiąc uśmiecha się lub gestykuluje), to jednak posługiwanie się nim nie wymaga użycia słów. Zainteresowanie badaczy skupia się na wykorzystaniu zachowań niewerbalnych jako sposobu porozumiewania się – za pomocą jakiś wyrazów twarzy czy ruchów przekazujemy swoje myśli i uczucia, a także wnioskujemy o myślach i uczuciach innych ludzi?
Badania eksperymentalne koncentrują się na czterech głównych typach ekspresji niewerbalnej:
Ø mimika twarzy – emocje ujawniają się na twarzy
Ø kinezjetyka – zajmuje się pozycjami ciała, postawą, gestami i innymi ruchami ciała
Ø proksemika – interesuje się przestrzenną odległością między ludźmi, którzy wchodzą ze sobą w jakąś interakcję, jak również ich stosunkiem do siebie (przejawiającym się w kontakcie dotykowym i wzrokowym)
Ø prajęzyk – obejmuje głosowe, lecz niewerbalne aspekty porozumiewania się – cechy głosu, takie jak wysokość i natężenie oraz tempo mówienia, wahania, błędy oraz inne zakłócenia płynności mowy i wreszcie dźwięki niejęzykowe, takie jak śmiech i ziewanie.
- 4 -
Ekspresja ciała jest najważniejszą częścią komunikacji niewerbalnej. Przejawia się ona w postaci pojedynczych lub zespołowych ruchów i gestów. U ludzi można wyróżnić trzy rodzaje gestów:
ü wrodzone
ü nabyte
ü dziedziczne.
Najprostszym przykładem gestu wrodzonego jest założenie dłoni na dłoń. Pozornie nie ma znaczenia, która dłoń znajdzie się na wierzchu, ale spróbujemy je zmienić, a odczujemy wrażenie niezgodności z przyzwyczajeniem.
Pod wpływem wychowania przejmujemy tzw. postawy kluczowe: uśmiech oznaczający zadowolenie, zmarszczenie brwi – zmartwienie lub kłopotliwą sytuację. Skinięcie głową prawie zawsze i wszędzie wyraża potwierdzenie (nawet niewidomi od urodzenia przytakują ruchem głowy). Przeczące kręcenie głową wynieśliśmy z dzieciństwa, gdy nie chcąc jeść, odwracaliśmy głowę od łyżeczki z jedzeniem. Uniwersalnym gestem jest też wzruszenie ramion, wyrażające brak zrozumienia.
Naukowcy twierdzą, że im wyżej w hierarchii społecznej stoi dana osoba, tym jej słownictwo jest bogatsze, a gestykulacja hamowana. Natomiast u osób z nizin społecznych gesty przeważają nad słowami.
OCZY MÓWIĄ
Oczy od dawna uważa się za jedną z najbardziej „wymownych” części ciała. Oczy są zwierciadłem duszy – nie jest to oryginalne stwierdzenie, ale znajduje potwierdzenie w języku ciała. Na przykład mrużenie oczu może oznaczać podstępność, bojaźliwość, a nieraz po prostu krótkowzroczność. Oczy szeroko otwarte to przede wszystkim ufność połączona z naiwnością, np. u dzieci.
„Robi się oko” do kogoś, kto się podoba, podczas gdy przeciwnicy spotykają się „oko w oko”. Osobnicy, którym nie można ufać „nie
- 5 -
patrzą ci prosto w oczy”, natomiast ludzie zakłopotani, nieśmiali lub pełni szacunku „spuszczają oczy ku ziemi”
Ogólnie biorąc, wydaje się, że kontakt wzrokowy pomaga ustalić charakter wzajemnego stosunku między ludźmi – pozytywny lub negatywny, bliski lub „na dystans”. Ludzie skłonni są spoglądać nawzajem na siebie, jeśli się lubią, lecz starają się nie patrzeć na współtowarzysza, którego nie lubią. Rubin rozszerzył nieco tę zasadę. Obserwował on wzorce kontaktu wzrokowego u par mieszanych pod względem płci, które czekały razem by wziąć udział w eksperymencie psychologicznym. Te pary, które były w sobie zakochane, częściej patrzyły sobie w oczy niż pary nie zakochane. Chociaż z obu tych badań wynika, że kontakt wzrokowy jest przejawem pozytywnego stosunku do drugiej osoby, nie zawsze jest to prawdą. Według Ellsworth i Carlsmitha kontakt wzrokowy służy do intensyfikacji treści werbalnej danego stosunku, bez względu na to, czy jest on pozytywny, czy negatywny.
Wiadomo od dawna, że wpatrywanie się sygnalizuje groźbę, a w wielu kulturach w różnych częściach świata silna obawa przed destrukcyjną magią „uroku”, czyli „złego oka”, co spowodowało nałożenie „tabu” na wpatrywanie się. Wpatrywanie się jest dla ludzi wrodzonym sygnałem zagrożenia. Kiedy osoba wpatrująca się dostarcza dodatkowych „sugestywnych” sygnałów lub wpatruje się w takiej sytuacji, w której reakcje zbliżenia są odpowiednie lub mogłyby okazać się nagradzające, wówczas należałoby oczekiwać, że kontakt wzrokowy będzie bodźcem raczej przyciągającym niż odpychającym.
C.C. Jung, szwajcarski twórca typologii opartej na podziale ludzi na introwertyków i ekstrawertyków, był zdania, że ludzi zapatrzonych w siebie można odróżnić po ich spojrzeniu. Introwertyk ma oczy nieco głębiej osadzone, natomiast ekstrawertyk otwiera je szeroko, a jego spojrzenie jest żywe i pełne zainteresowania.
- 6 -
ZBLIŻENIE
A. „Pokerowe ciało” jest równie ważne jak „pokerowa dusza”
Ruchy i postawa ciała są również dobrymi aczkolwiek subtelnymi wskaźnikami pozycji (statusu) ludzi. Gdy dwoje ludzi spotyka się ze sobą, wówczas bardziej rozluźnioną postawę przybiera zwykle ten, kto ma wyższy status. Oznacza to, że osoba o wyższej pozycji będzie raczej siedzieć niż stać, rozsiądzie się wygodnie lub podeprze zamiast siedzieć wyprostowana, a także przybierze postawę bardziej asymetryczną (np. założy nogę na nogę). Przyjęcie bardziej rozluźnionej postawy przez osobę o niższym statusie uważa się na ogół za zachowanie świadczące o braku szacunku lub nawet wyzywające.
Nie tylko postawa ciała, ale także sposób chodzenia może wyrażać pewność siebie i status. Ktoś, kto chodzi sztywno lub niezdecydowanie, wywiera zupełnie inne wrażenie niż ten, kto stąpa żwawo i bez wysiłku. W niektórych wypadkach informacje zawarte w sposobie chodzenia danej osoby są znacznie ważniejsze niż fakt, podąża on do określonego miejsca przeznaczenia. Szczególnie żywym przykładem tego jest tak zwany murzyński chód, dość typowy dla młodych czarnych mężczyzn, zwłaszcza w dzielnicach tworzących getto murzyńskie. Chód ten jest niedbałym i rytmicznym przechadzaniem się. Jedna ręka, z dłonią lekko stuloną, kołysze się wzdłuż boku, podczas gdy druga albo zwisa miękko, albo też palce jej wsunięte są do kieszeni. Głowa bywa lekko podniesiona i przechylona na bok. Do tego oryginalnego wzorca każdy mężczyzna dodaje pewne oryginalne komponenty, tworząc swój własny, indywidualny styl. Chodząc w ten sposób, czarnoskórzy mężczyźni komunikują szereg informacji o sobie – o swym szacunku dla samego siebie, męskości, opanowaniu oraz o odrzuceniu autorytetów.
Inną ekspresyjną formą ruchów ciała są gesty. Potakiwanie czy przeczenie ruchem głowy, uścisk dłoni, rozkładanie rąk, czy wskazywanie. Podobnie jak wiele innych zachowań niewerbalnych,
- 7 -
gesty mogą informować o emocjach, statusie, przychylności lub zainteresowaniu.
B. Język dłoni i rąk
Nasze ręce są bardzo gadatliwe. Z pozornie nieważnej, nerwowej gry palców, można odczytać myśli. Ręce nic nie chcą przemilczeć i zataić żadnej informacji.
Ø Ręce całkiem przekręcone – taki układ rąk wskazuje na zagmatwane życie uczuciowe. Wnętrza dłoni są zakryte, co może świadczyć, że osoba ta próbuje coś zataić.
Ø Szukanie oparcia – palec znajduje się w zaciśniętej dłoni drugiej ręki, co sygnalizuje, że nasz rozmówca nie bardzo wie, co ma dalej mówić.
Ø Pocierające się łagodnie opuszki palców, układ dłoni dowolny – ruchy takie wskazują, że dana osoba znajduje się w kłopotliwej sytuacji, nie chce angażować się w jakąś sprawę, która nie jest po jej myśli.
Ø Ręce tkwią głęboko w kieszeniach spodni – to postawa nieprzenikniona. Człowiek ten nie chce zdradzić swojej reakcji. Cechuje go skrywanie własnych odczuć i zamierzeń.
Ø Zaciśnięta pięść, schowana za plecami i podtrzymywana w nadgarstku drugą dłonią – oznacza, że rozmowa może mieć ostry lub nieprzyjemny przebieg i stanowi odniesienie do ukrytej broni, gotowej uderzyć znienacka.
Ø Ręce splecione na piersi – sugerują frustrację i negatywne nastawienie psychiczne. Im wyżej są trzymane, tym gorszy jest humor ich właściciela, podobnie jak stosunek do tego, co słyszy. W takim przypadku najlepiej jest dać mu możliwość wypowiedzenia się, pomóc sformułować jakąś myśl, a na pewno nie przerywać, gdyż to tylko pogłębiałoby jego frustrację.
Ø Podpieranie głowy – gest ten najczęściej wskazuje na zmęczenie, kłopotliwą sytuację, w jakiej ta osoba się znajduje lub znużenie czyjąś długotrwałą przemową.
- 8 -
Ø Pocieranie lub dotykanie koniuszka nosa – oznacza stan zamyślenia lub próbę szukania wyjścia z trudnej sytuacji
Ø Ręce w kieszeniach, a kciuki na zewnątrz – są wyrazem siły psychicznej i dużej pewności siebie. Osoba tak trzymająca ręce jest gotowa przyjąć wyzwanie i zbytnio nie obawia się niemiłych dla niej niespodzianek.
Ø Dłonie wsunięte do tylnych kieszeni – taka postawa ujawnia, że osoba ta posiada duże ambicje zawodowe lub dotyczące danej sprawy, ukrywa to jednak, ma wrodzoną nieśmiałość lub brak siły przebicia.
Ø Trzymanie rąk w kieszeniach z przodu – stanowi próbę podkreślenia swojej doniosłej roli w jakiejś sprawie. W rozmowie z tą osobą musimy pamiętać o takcie i dyplomacji, gdyż łatwo ją urazić.
„Gdy oczy mówią jedno, a usta drugie, wówczas doświadczony człowiek polega na mowie oczu” - Ralph Waldo Emerson
Chociaż istnieje wiele różnych kanałów komunikacji, służących do wyrażania myśli i uczuć (werbalny, wokalny, mimiczny, ruchowy), to jednak zakładamy zwykle, że wszystkie one wyrażają to samo. Jeśli ktoś mówi „Jestem szczęśliwy”, to oczekujemy, że powie to w sposób radosny, że będzie się przy tym uśmiechał, że jego ruchy będą żywe i swobodne. Jeżeli jednak istnieje rozbieżność między różnymi kanałami, to jak wówczas ocenimy tę reakcję? Przypuśćmy, na przykład, że ktoś powiedział „Jestem szczęśliwy” drżącym głosem, z trzęsącymi się rękoma. Czy pomyślelibyśmy, że rzeczywiście czuje się szczęśliwy? Czy też bylibyśmy bardziej skłonni określić tę reakcję jako zdenerwowanie lub strach? Jeśli opowiedzielibyśmy się za tą drugą możliwością, wówczas oznaczałoby to, że polegamy bardziej na sygnałach niewerbalnych niż werbalnych.
Jak wykazują badania jest to bardziej charakterystyczna reakcja na rozbieżne informacje. Na podstawie tych danych Mehrabian sformułował prowizoryczny wzór przedstawiający wpływ każdego z kanałów na ogólną interpretację przekazanej informacji:
- 9 -
Ogólne uczucie = 7% uczucia wyrażonego słowami + 38%
uczucia wyrażonego głosem + 55% uczucia wyrażonego mimiką
Równanie to podaje ocenę względnej ważności tych kanałów: wskazuje, że ludzie skłonni są najbardziej ufać twarzy, a mniej słowom. Może to wynikać stąd, że kanał werbalny jest najbardziej świadomie sterowany i kontrolowany przez nadawcę. Przypuszczalnie kanały niewerbalne nie są tak dobrze kontrolowane i dlatego odzwierciedlają w sposób bardziej bezpośredni głębsze, prawdziwe uczucia i postawy danej osoby.
Sarkazm jest dobrym przykładem tego rodzaju niespójnego komunikatu, o którym pisałam wcześniej. W sarkastycznej wypowiedzi człowiek formułuje werbalnie sąd dodatni (np. „To jest wspaniałe”), lecz mówi to „negatywnym” tonem głosu i z grymasem na twarzy, który implikuje: „To jest okropne”. Przeciwieństwo sarkazmu jest również typowym przykładem niespójnego komunikatu. Dana osoba mówi coś negatywnego (np. „Ty idioto”), lecz w sposób tak pozytywny pod względem niewerbalnym, że cały ten komunikat jest interpretowany jako serdeczna, żartobliwa akceptacja. Takie niespójne komunikaty często występują w sytuacji, w której mówiący ma mieszane uczucia w stosunku do danej osoby czy zdarzenia. Niekiedy takie niespójne komunikaty mogą wywierać bardzo ujemny wpływ na ludzi, a nawet powodować trwałe zaburzenia. Wyobraźmy sobie rodzinę, w której dzieciom mówi się, że są kochane, lecz jednocześnie stale otrzymują one niewerbalne komunikaty, ze rodzice są wobec nich obojętni. Ten sposób komunikowania się terapeuci zaobserwowali w rodzinach dzieci cierpiących na schizofrenię, co doprowadziło do wysunięcia teorii schizofrenii, zwanej teoria blokady („podwójnego wiązania”). Według tej teorii, komunikat blokujący jest to taki komunikat, który zawiera dwie lub więcej niezgodnych informacji, wymagające od danej jednostki niemożliwych do pogodzenia reakcji.
- 10 -
GESTY WOKÓŁ TWARZY
Duża ilość i różnorodność gestów wokół twarzy często uchodzi naszej uwadze.
ü Zakrywanie ust palcami albo dłonią – jeśli to my mówimy, a słuchająca osoba zakrywa usta, oznacza, że uważa ona, że mówimy nieprawdę.
ü Pocieranie nosa – jest słabszą formą zakrywania ust. Osoba ta sądzi, że zakrywanie ust byłoby nie na miejscu, więc pociera nos. Powodem może być też swędzenie skrzydełek nosa przy próbie kłamstwa ze strony tej osoby. Wywołane jest to podrażnieniem zakończeń nerwowych stymulowanych przez mózg.
ü Bariera z dłoni – chroni przed ryzykiem wypowiedzenia zbyt zobowiązujących słów.
ü Splecione ręce, sylwetka wyprostowana – jest to tzw. postawa zderzak. Dana osoba czuje się wystawiona na ataki, jest wrażliwa, przygotowana na agresję.
ü Kółko z palca wskazującego i kciuka – wzmocnienie słów, jednocześnie pytanie do siebie: „czy wyrażam się jasno?”.
ü Gesty – bariery – wszystkie gesty poprawiania krawata, spodni, marynarki lub strzepywanie niewidocznego pyłku. Wyrażają obawę przed niechętnym przyjęciem lub agresją.
ü Zaciśnięta pięść – może towarzyszyć tylko niektórym słowom, może walić w stół lub „boksować powietrze”, w każdym wypadku wyraża siłę i przekonanie o sukcesie.
ü Pocieranie podbródka – spontaniczny gest kontaktu ze sobą, mający dodać pewności siebie.
ü Bawienie się okularami – przecina kontakt z rozmówcą, by na nowo skoncentrować się na innym temacie. Gest blokujący porozumienie.
- 11-
STANY EMOCJONALNE A GESTY
Na podstawie zachowania osoby, z którą prowadzimy rozmowę, możemy zorientować się, jakie jest jej nastawienie do nas, a także przewidzieć niektóre reakcje:
ü Niezdecydowanie – wyraża się w obgryzaniu ołówka, paznokci, czyszczenia okularów, wierceniu się, zakładaniu nogi na nogę, patrzeniu raz w jedną, raz w drugą stronę, braniu jakiegoś drobnego przedmiotu do ręki i odkładaniu go.
ü Chęć dalszego słuchania – wyraża pocieranie dłoni o dłoń, pochylenie do przodu głowy lub całego ciała, patrzenie na rozmówcę,
ü Głębokie zamyślenie – to ściskanie palcami skrzydełek nosa, patrzenie w pustkę, głębokie oddychanie.
ü Chęć przerwania mówiącemu – oznacza palec wskazujący podniesiony do ust, wdychanie powietrza, podniesiona lekko ręka, wzrok uciekający w bok, kładzenie dłoni na ramieniu rozmówcy lub bawienie się jakimś przedmiotem.
ü Zdenerwowanie – ujawnia się w uderzeniu ręki o rękę, przestępowaniu z nogi na nogę, wierceniu się i szybkim oddychaniu.
ü Niechęć, dezaprobata – sugerują to zaciśnięte usta, pocieranie nosa, spoglądanie w bok, stawanie bokiem do rozmówcy.
ü Chęć wycofania się z rozmowy – wskazuje na to obejmowanie dłońmi swoich barków lub ramion, zakładanie ręki na rękę, patrzenie w ziemię, odwracanie się, odwracanie tylko wzroku, lekkie garbienie się, zasłanianie ust dłonią.
ü Wywyższanie się – oznacza podnoszenie palców do góry, wskazywanie na kogoś palcem, patrzenie z góry, obejmowanie dłońmi ramion lub stołu.
ü Zakończenie rozmowy – to prostowanie się, wstawanie, zaglądanie do dokumentów, papierów lub teczki, podniesiona głowa, nie patrzenie na rozmówcę.
- 12 -
Nastawienia rozmówcy wyrażają następujące zachowania i gesty:
Nastawienie pozytywne:
· postawa otwarta, zrelaksowana,
· ramiona proste, rozchylone,
·...
stary_hipis