Baran_Adam_-_Bibliotekarz_z_Dzikowa.txt

 TYTUL: Bibliotekarz z Dzikowa. Dr. Michal Marczak (1886-1945)
 AUTOR: Adam F. Baran (barana@friko2.onet.pl)

                                  SUMMARY

There is a grave on the cementry in Tarnobrzeg. It's on the left, near the
main path running in direction of the cross. It's grey and not very big.
There in polished and hardly seen becouse of age inscription: "S+P, Dr
Micha³ Marczak, * 20.IX.1886 + 18.XI.1945. He attended to God, Polish
culture an to this district. Peace to his memory. He asks for prayer." The
memory that doesn't allow the people of culture to pass the grave
indifferently is occasional but retentive. The memory should be passed to
next generations. A.F. Baran's reading titled "A Librarian from Dzików" is
such a request.

Micha³ Marczak was born on 20.IX.1886 in Grywa³d near Kroœcienko, the
province of Nowy Targ. He died on 18.XI.1945 in Tarnobrzeg-Dzików. In 1913
he graduated from UJ [Jagiellonian University] with a degree of a doctor of
philosophy on the basis of the work: "Tarnobrzeg in Austrian government".
In 1913-1929 he was an archivist and a librarian of Tarnowscy in Dzików. He
catalogued the library of thirty thousand volumes. Unfortunatelly, it
wasn't without the reverse of fortune. In 1926 he finished the work on the
alphabetical catalogues but at night, 21-22 December 1927, the Dzików
Castle burnt down. During the absence of the owners, M. Marczak controlled
the rescue operation of the collection. About six percent of the old
printed material and seventy five percent of the new ones and all
manuscripts were rescued. The work of the librarian bunt down.

M. Marczak was a social worket, a journalist, a historian and an
ethnographer too. He published his papers in the local papers: "Obywatel"
["A Citizen"], "G³os Ziemi Tarnobrzeskiej" ["The Tarnobrzeg's Land Voice"]
and "Wieœci Nadwiœlañskie" ["The information on the Wis³a river"]. He also
published his papers in the national papers: "Czas" ["The Time"], "G³os
Narodu" ["The Voice of People"], "Przewodnik Bibliograficzny" ["The
Bibliography Guide"], "Pamiêtnik Œwiêtorzyski" ["The Œwiêtokrzyski Diary"]
and "Archeion". In 1921-1929 the most important papers of M. Marczak were
mainly devoted to Tarnobrzeg. They were: "Biblioteka Tarnowskich w
Dzikowie" (Kraków, 1921), "Genealogia Œlepowronów Rybczyñskich z Wielowsi"
(Tarnobrzeg, 1922), "Drukarnie i druki tarnobrzeskie 1900-1924" (Lwów,
1925), "Hetman Jan Tarnowski" (Tarnobrzeg, 1926), "Zabytek dawnego
szkolnictwa parafialnego w Miechocinie" (Kraków, 1926), "Obecny powiat
tarnobrzeski w œwietle metryk parafialnych z XVII i XVIII wieku"
(Tarnobrzeg, 1928) and "Pozosta³oœci dawnej kultury ludowej na tle
dzisiejszej w powiecie tarnobrzeskim i w okolicy Koprzywnicy" (Tarnobrzeg,
1929). In 1925-1938 M. Marczak studied the ethnography and the customs of
Podhale. In "Gazeta Podhalañska" (1925-1935) and then in "Gazeta Podhala"
(1936-1938) he published 54 articles on that subject.

In 1925-29 he was a teacher of History at Jan Hetman Tarnowski State
Grammar School in Tarnobrzeg. Until the year 1930 he was "the full member"
of the School Section in Tarnobrzeg, the executive organ of The School
Superintendent's Office Lwów.

In 1930 he left Dzików together with his family. He became the head of
extraschool in BrzeϾ on the Bug, and the inspector of Polesie. Then, in
1935-39 he worked as a head of education for adults in the Ministry of
Religion and Public Enlightenment in Warsaw. He took care of the Library of
Sightseeing Company in Warsaw. He was a member of the publishing, committee
Polskie Towarzystwo Krajoznawcze [The Touring Polish Society], that had
"S³ownik Geograficzny Pañstwa Polskiego" [The Geographic Dictionary of
Polish Country] and "Ziemia" [The Globe] under its care.

Until 1939 he published "Ilustrowany Przewodnik po Pieninach i Szczawnicy"
(Kraków, 1927), "Przewodnik po Polesiu" (Brzeœæ on the Bug, 1935), "Dzieje
pastuszka" (Nowy Targ, 1938) and "Zbiory archiwalne Hr. Tarnowskich w
Dzikowie" (Warsaw, 1939).

Dr M. Marczak stayed in Warsaw during the occupation. He worked until the
PTK library was closed. Then, he worked as a teacher of Polish at school in
Wilanów and a teacher of clandestine teaching. In 1939-44 he took care of
the hidden collection of books of Tarnowscy in Dzików. In July 1944, when
he came to Dzików, he leart about the Russian offensive and about the
outbreak of Warsaw Rebelion. Marczak's family stayed in Warsaw until the
Rebellion was over. His son and doughter joined AK [National Army].

In 1944-45 the Government decided to nationalize the collection. The new
authorities of the starosty made M. Marczak the custodian of the library,
the archives and the museum collection. When the AK forces were in Dzików
and the patriots were percecuted M. Marczak talked to the military and
administrative authoroties to try to save the collection that was gathered
there (He wrote: "Memoria³ do w³adz pañstwowych"). In the work he
stigmatized the contempt of "allied army" for cultural values collected in
Dzików and neighbourhood. He died safeguarding the treasures of Polish and
European culture.

It's 51 years since dr M. Marczak died. In Autumm, last year one of the
descendants of the famous family Jan Tarnowski unveiled in front of the
school library in Dzików commemorating plate made of white marble. The
artist wrote the following words on the commemorating plate: "For Dr
Miacha³ Marczak (1886-1945) the greatest form master of young people and
the hero of Dzików collection the inhabitants of Tarnobrzeg for 50th death
anniversary 18 Nevember 1995". Last year was the 50th death anniversary of
M. Marczak. In September 1996 went by 110 years since the gentle figure was
born.

The brave and full of sacrifice work caused that most of the collection
remained and now it's in the national collection of UJ [Jagiellonian
University] Library and in the National Archiver in Wawel. The old M.
Marczak's works may be used for cataloguing the present Dzików collection
that is scattered in Poland and abroad. Since Artur Tarnowski wrote the
article titled "Prawda o zbiorach dzikowskich" ("Kultura", 5/1959, Pary¿),
nobody undertook cataloging the collection.


Stanis³aw Marczak-Oborski

Tarnobrzeg*

siostrze

Czy pamiêtasz nasze dzieciñstwo?
Czy pamiêtasz lata szczêœliwe?
Czy widzisz "pa³ac pod pap¹",
gdy oczy przymkniesz na chwilê?
Miasteczko ¿ydowskie i brudne
brzydot¹ straszy³o szar¹ ...
To samo w skwarne po³udnie,
to samo w ulewê nawaln¹.

Pamiêtasz spacery nad Wis³ê?
I po¿ar przedmieœcia Rulek?
Dziœ widzê, gdy o tym pomyœlê,
granat nieba prze¿arty przez ³unê ...
Wiêc daje Ci parê obrazów
ze wspomnieñ dalekiej ci¿by,
i zapach bzów, tak spleciony
z zapachem dzieciñstwa ojczyzny.

(* mies. "Profile" nr 12/1979, Rzeszów, s. 23)

I. Od Autora

W sierpniu 1944 r. zakoñczy³a siê okupacja hitlerowska na terenie
Tarnobrzega. Dzików(1), siedziba rodowa hr. Tarnowskich, straci³a na
znaczeniu. W³aœciciele, zmuszeni nakazami PKWN, musieli opuœciæ swoj¹
rodow¹ posiad³oœæ. Zamek w Dzikowie przejêto dla potrzeb szkolnictwa i
nowotworzonych w³adz powiatowych w Tarnobrzegu. Bezcenne skarby kultury
narodowej i europejskiej zgromadzone i ukryte starannie w Dzikowie podczas
wojny a tak¿e te, zdeponowane wczeœniej w Muzeum Narodowym w Warszawie czy
Ossolineum we Lwowie przejê³y po wojnie instytucjê pañstwowe (Archiwum
Pañstwowe w Krakowie, Biblioteka Jagielloñska, znikoma czêœæ zbiorów
rodziny hr. Tarnowskich zdeponowana zosta³a na Zachodzie) lub zaginê³y bez
œladu zagarniête przez ZSRR wraz ze wschodnimi terenami II RP.

Oprócz prawowitych w³aœcicieli tych zbiorów niema³¹ rolê w ich
pieczo³owitym pielêgnowaniu, skatalogowaniu i zabezpieczeniu (szczególnie
podczas dwóch wojen œwiatowych) odegra³ dr Micha³ Marczak, bibliotekarz i
archiwista hr. Tarnowskich, który z nara¿eniem ¿ycia ratowa³ zbiory podczas
I wojny œwiatowej. Podobnie by³o w okresie tzw. Republiki Tarnobrzeskiej
(1918-19) oraz podczas ratowania zbiorów w czasie tragicznego po¿aru zamku
w Dzikowie w grudniu 1927 r., pod nieobecnoœæ w³aœcicieli. Mimo, i¿ po
latach pracy u hr. Tarnowskich (1913-1929) los skierowa³ dra M. Marczaka
najpierw na Polesie a póŸniej do Warszawy utrzymywa³ nadal ¿ywe kontakty z
Tarnowskimi, zw³aszcza przed zbli¿aj¹c¹ siê II wojn¹ œwiatow¹ razem z
w³aœcicielem Dzikowa hr. Arturem Tarnowskim przygotowa³ cenniejsze zbiory
do ewentualnej ewakuacji i zabezpieczenia przed najeŸdŸc¹. Potem ju¿ z
okupowanej Warszawy zagl¹da³ na d³u¿sze "wakacje" do Dzikowa i starannie
opiekowa³ siê ukrytymi skarbami rodowymi na terenie rezydencji hr.
Tarnowskich. (Czy robi³ to tylko z pobudek osobistych i patriotycznych, a
nie organizacyjnych trudno dowieϾ). Kiedy podczas lata 1944 r. zaskoczony
ofensyw¹ wojsk sowieckich i wybuchem Powstania Warszawskiego nie widzia³
bezpiecznej szansy dotarcia do rodziny, zdecydowa³ ¿e wraz z w³aœcicielk¹
Dzikowa, hr. Ró¿¹ Tarnowsk¹, stanie na stra¿y zbiorów. Szybko zosta³ sam,
poniewa¿ "nowe czasy" nie pozwoli³y na zamieszkiwanie w Dzikowie jego
prawowitym w³aœcicielom. Swoj¹ determinacjê przyp³aci³ ¿yciem. Prawdê o
swojej ostatniej, tragicznej nocy zabra³ do grobu.

Postaæ dra M. Marczaka jest g³ównym tematem opracowania. Mimo szeregu
artyku³ów prasowych i publikacji nie powsta³a dot¹d szczegó³owa biografia
dotycz¹ca tej zas³u¿onej dla Polskiej kultury, ciekawej i interesuj¹cej
postaci. Ksi¹¿ka niniejsza ma tê lukê wype³niæ, choæ nale¿y siê spodziewaæ,
¿e bêdzie tak¿e g³ównym impulsem do dalszych uzupe³nieñ. Autorowi m.in. nie
uda³o siê odpowiedzieæ na pytania dotycz¹ce ewentualnych przyjacielskich
powi¹zañ z Aleksandrem Patkowskim(2) - tak jak Marczak - by³ znanym
regionalist¹, cz³onkiem P...