Zabawy ortofoniczne i ich wpływ na prawidłową mowę (przykłady).doc

ZABAWY ORTOFONICZNE I ICH WŁYW NA MOWĘ

Od najmłodszych lat dziecko ćwiczy narządy mowy w sposób nieświadomy poprzez ssanie, połykanie, rzucie. Większość przyczyn nieprawidłowej wymowy można usunąć wskutek zaplanowanych, systematycznych ćwiczeń dostosowanych do możliwości rozwojowych dziecka. Ćwiczenia prowadzące do prawidłowej wymowy nazywają się ćwiczeniami ortofonicznymi.

Scharakteryzuję ćwiczenia ortofoniczne.

Wg E. Sachajskiej w skład ćwiczeń ortofonicznych wchodzą:

·         oddechowe,

·         fonacyjne,

·         logorytmiczne,

·         kształcące słuch fonematyczny,

·         usprawniające narządy mowne,

·         artykulacyjne.

Pokrótce scharakteryzuję każdy rodzaj ćwiczeń.

Ćwiczenia oddechowe – mają na celu pogłębienie oddechu, zwiększenie pojemności płuc, rozruszanie przepony, wydłużenie fazy wydechu. Ćwiczenia oddechowe należy łączyć z ruchami rąk i tułowia, dzięki czemu oddychanie staje się głębsze, zwiększa się pojemność płuc i wszystkie partie mięśni biorą udział w oddychaniu.

Ćwiczenia fonacyjne mają na celu wykształcenie u dzieci odpowiedniej wysokości i umiejętności właściwego stosowania natężenia głosu w czasie mówienia.

Ćwiczenia logorytmiczne są to ćwiczenia słowno – ruchowe, których głównym składnikiem jest rytm. Należy je przeprowadzać z wszystkimi dziećmi, a szczególnie z tymi u których obserwuje się brak koordynacji ruchowej i silne napięcie mięśniowe np. u dzieci jąkających się. Są one również bardzo pomocne u tych dzieci, których rozwój psychoruchowy nie przebiega prawidłowo.

Ćwiczenia słuchu fonematycznego – słuch fonematyczny kształtuje się w trakcie rozwoju mowy dzieci w sposób spontaniczny, niezamierzony. Jednak znaczna grupa dzieci ma trudności z prawidłowym wyróżnianiem dźwięków mowy, czyli fonemów głosek. A jest to umiejętność bardzo potrzebna w nauce pisania i czytania.

Ćwiczenia usprawniające motorykę narządów mownych dotyczą usprawniania szczęki dolnej, warg, języka, podniebienia miękkiego. Ćwiczenia te należy przeprowadzać przed lustrem, aby dziecko mogło obserwować poszczególne narządy mowy.

Ćwiczenia artykulacyjne obejmują ruchy i układy narządów mownych przy wymawianiu określonej głoski. Wymawianie każdej głoski wymaga określonego układu artykulacyjnego i określonej pracy mięśni. Ćwiczenia artykulacyjne mają na celu wypracowanie zręcznych i celowych ruchów języka, warg, podniebienia. Dziecko musi mieć wyczucie danego ruchu i położenia poszczególnych narządów.

Podstawą do wykonywania tych ćwiczeń są wszystkie ćwiczenia wymienione wcześniej, czyli: oddechowe, fonacyjne, logorytmiczne, słuchu fonematycznego, usprawniające narządy mowne. Dlatego należy prowadzić systematyczną gimnastykę narządów artykulacyjnych.

Ćwiczenia trzeba prowadzić w każdej grupie wiekowej (przedszkolnej). Z dziećmi młodszymi 3 – 4 latkami prowadzić w formie zabawowej – pokazać prawidłowe ułożenie narządów artykulacyjnych, ćwiczenia przed lustrem.

Z dziećmi starszymi 5 – 6 latkami można w formie ścisłej – podajemy konkretne precyzyjne zadania – jak to zrobić np. połóż język na brodę, zrób język wąski – szeroki.

Ćwiczenia należy prowadzić 2 razy w tygodniu lub codziennie po 5 – 10 minut.

Po przeanalizowaniu stanowiska wybranych autorów zajmujących się mową mogę stwierdzić, że mowa jest procesem złożonym a możliwość słownego komunikowania się z otoczeniem jest bardzo ważna dla prawidłowego rozwoju dziecka i dla kształtowania się jego osobowości.

Dzięki rozumieniu mowy dziecko poznaje otaczający świat, a dzięki umiejętności mówienia wyraża swoje uczucia, spostrzeżenia, sądy i upodobania.

Jeśli proces rozwoju mowy dziecka przebiega prawidłowo to prawidłowy jest też proces myślenia, gdyż oba te zjawiska łączą się ze sobą ściśle. (E. Sachajska).

Kształtowanie się i rozwój mowy ma ścisły związek z rozwojem społecznym, który świadczy o dojrzałości dziecka do podjęcia nauki w szkole.

Kształtowanie się i utrwalanie wymowy poszczególnych głosek powinno zakończyć się w wieku 5 lat.

W każdej grupie przedszkolnej jest znaczna grupa dzieci mówiących poprawnie (która nie ćwiczyła specjalnie oddechu, słuchu fonematycznego, warg, języka), ale jest też grupa dzieci mówiących wadliwie (które mają niesprawne narządy mowne, zaburzony słuch fonematyczny, mają trudności z oddychaniem lub wydobywaniem głosu). Te dzieci należy objąć opieką i prowadzić z nimi ćwiczenia ortofoniczne.

Wg Sachajskiej wszystkie grupy ćwiczeń należy łączyć ze sobą i wykonywać równolegle, to znaczy łączyć proste ćwiczenia oddechowe z fonacyjnymi czy logorytmicznymi, a następnie przejść do ćwiczeń trudniejszych z innych grup.

Również zdaniem E. Sachajskiej ćwiczenia ortofoniczne mają wpływ na:

·         psychikę dziecka,

·         powodują odprężenie umysłowe,

·         budzą wiarę we własne siły w wyniku osiąganych postępów,

·         dają lepsze samopoczucie na skutek możności łatwiejszego nawiązywania kontaktu werbalnego z otoczeniem,

·         brak skrępowania wynikającego z nieprawidłowej wymowy.

W skutek powyższych rozważań mogę stwierdzić, że zabawy ortofoniczne mają wpływ na poprawność wymowy.

Zabawy ortofoniczne należy prowadzić z wszystkimi dziećmi, zarówno:

·         przy prawidłowym rozwoju mowy, jako utrwalenie prawidłowej wymowy,

·         przy opóźnionym rozwoju mowy, jako zapobieganie wadom wymowy,

·         w przypadku zaburzeń mowy, by logopedzie ćwiczącemu z dzieckiem pomóc przy korekcie tych zaburzeń.

Przykłady zabaw i ćwiczeń artykulacyjnych

Ćwiczenia oddechowe

1.     Wąchamy kwiatek tak, aby jak najdłużej zapamiętać jego zapach.

2.     Zdmuchiwanie kawałków waty lub styropianu najpierw z gładkiej powierzchni a następnie z szorstkiej.

3.     Nadmuchiwanie balonika jednym wydechem.

4.     Dmuchanie na świecę, aby płomień wyginał się, ale nie gasł.

5.     Dmuchamy na pasek papieru 2x6 cm, aby papier najdłużej utrzymywał się pod takim samym kątem.

6.     Robienie dużej ilości baniek mydlanych poprzez wydychanie powietrza przez rurkę.

7.     Robienie baniek mydlanych, pojedynczych, wydychanie powietrza przez powoli, żeby bańka nie pękła.

8.     Huśtanie zabawki – leżenie na plecach, na brzuchu; książka a na niej zabawka, wdech i wydech, aby zabawka nie spadła.

9.     Ćwiczenia oddechowe wspomagane ruchem rąk naciskamy palcami brzuch, ręce na biodrach wdech ręce w tył (łokcie), wydech łokcie do przodu.

10.      Rozkrok, wdech- ręce w górę, wydech w dół.

11.      Ręce bokiem w górę- wdech, nogi ugięte ręce w dół- wydech.

12.      Dmuchamy na kawałki styropianu i wymawiamy głoskę: f, sz, cz, ch.

Ćwiczenia artykulacyjne

Dziecko musi mieć wyczucie danego ruchu i położenie poszczególnych narządów mowy. Wymowa każdej głoski wymaga odmiennego ułożenia narządów artykulacyjnych i innej pracy mięśni. Ćwiczenia powtarzamy tak długo, aż dziecko wykona je poprawnie.

Wargi

1.     Zaciskanie warg naprzemiennie: górna na dolną, dolna na górną.

2.     Mocne wydmuchiwanie powietrza, zaciskamy wargi.

3.     Rozciągamy wargi jak przy głosce “i”.

4.     Rozchylanie warg jak przy głoskach u – e, u –l.

5.     Wysuwamy wargi do przodu wargi, ruchy okrężne w jedną i w drugą stronę.

6.     Cmokanie.

7.     Parskanie – wprawianie warg w drgania.

8.     Ściągamy wargi jak przy “u” i cmokamy – robimy całuski.

9. “Ryjek” – robimy całuski, aby było widać zęby.
10. Robimy ryjek i podciągamy górną wargę do nos.
11. Wciągamy policzki do wnętrza buzi.                                                                            12. Gra na grzebieniu.                                                                                                   13.  Ssanie górnej wargi a później dolnej.                                                                          14. Zamknąć zęby i rozciągać wargi, aby zęby były widoczne.

Język

1.     Wysuwanie “ostrego” języka, język nie dotyka warg.

2.     Język “wąski” kierujemy w kąciki warg raz w jedną raz w drugą stronę

3.     “Miseczka” – język szeroki dotykamy do górnych zębów.

4.     Unosimy język na górną wargę – raz szeroki raz wąski.

5.     Czubek języka dotykamy raz do górnych raz do dolnych zębów.

6.     “Miotełka” – wymiatanie co jest nie potrzebne u górnych zębów, u dolnych zębów.

7.     Czubkiem języka liczymy wszystkie zęby.

8.     Masujemy językiem podniebienie.

9.      Wpychamy policzki czubkiem języka, raz z jednej, raz z drugiej strony. 10.“Śliweczka” – przesuwamy język z jednej strony na drugą.
11. Czubkiem języka dotykamy: nos, brodę.
12. “Rynienka” – język “w rulon” i dmuchamy.
13. Oblizujemy wargi językiem raz w jedną, raz w drugą stronę.
14. “Przyssać” język do podniebienia do podniebienia i chwilę przytrzymać.
15. “Przyssać” język i mlaskać.
16. Środek języka “przyssać” i kląskamy.
17. Język do górnych zębów i “wypychamy” powietrze.
18. Czubek języka między wargi i “parskamy”.
19. Język do gry i staramy się wypowiedzieć “t,t”, t-d, t- d- n (przygotowanie do wymowy “r”).

Podniebienie miękkie

1.     Ziewanie – opadanie i unoszenie podniebienia miękkiego.

2.     Wdech powietrza nosem, wydech ustami.

3.     Wdech powietrza ustami i wydech ustami (nos zaciśnięty).

4.     Energiczne wymawiamy dz- k, uk, ch, uch.

5.     Gęganie gąski – buzia otwarta.

6.     “Chory miś” – naśladowanie kaszlu, chrząkanie, płukanie gardła, chuchanie.

7.     Odkurzacz – wciągamy powietrze przez rurkę, aby wata (styropian) przykleił się do końca rurki i przenosimy na drugą stronę.

8.     Wciągamy policzki do wnętrza jamy ustnej, a następnie rozluźniamy je.

Ćwiczenie słuchu fonetycznego

1.     Rozpoznawanie dźwięków: drewno, puszka, metal, szklanka, papier (zmieniamy kolejność dźwięków).

2.     Różnicowanie dźwięków: toczenie piłeczki pingpongowej, kamyki, moneta, łyżka, klocki, 2 szklanki- 1 z wodą,

3.     Różnicowanie dźwięków: uderzanie o łyżeczki, przelewanie wody, darcie papieru, uderzanie klocków,

4.     Różnicowanie dźwięków: cukier, gwoździe, kasztany, kamyki (przedmioty uderzamy w pudełku i potrząsamy).

5.     Określanie kierunku, z którego dochodzi dźwięk – określanie kiedy jest cicho, kiedy jest cicho, kiedy głośno.

6.     Określanie kiedy szybko, kiedy wolno stukamy pałeczka.

7.     Rozpoznajemy wysokość dźwięków: wysoki- niski.

8.     Rozpoznajemy wysokość melodii piosnek.

9.     Powtarzanie wystukiwanych rytmów.

10.      Wyróżnianie sylab – wołanie sylab: 0- lu!, Kry- siu!

11.      Wołanie wyrazów i klaskanie tyle samo, układanie klocków, rozpoczynamy od wyrazów 2- sylabowych, a później wielosylabowych),

12.      Rozpoznajemy pierwszą sylabę: la-, po-, su-.

13.      Pokazujemy obrazki i pytamy na jaką sylabę rozpoczynają się obrazki.

14.      Dzieci sugerują obrazki wg rozpoczynających się sylab.

15.      Mówimy słowa, dzieci klaszczą, gdy słyszą określoną sylabę, np. la,

16.      Układanie wyrazów wg sylab końcowych (obrazki) mowa- sowa.

17.      Mówimy wyraz, dziecko wyróżnia sylabę początkową.

18.        Dziecko otrzymuje obrazki, nazywa je i wyróżnia końcową sylabę. “ Łańcuch sylabowy” – mówimy słowo, dziecko określa sylabę końcowa i podaje wyraz na tę sylabę: woda- dama-maska- kaszka.

19.      Wyodrębnianie głoski początkowej – wyrazy rozpoczynające się samogłoskami a później spółgłoskami

20.      Wyodrębnianie spółgłoski na końcu: lot, but, bilet, beret, kot, płot, most

21.      Wyodrębnienie głosek w środku: np. “o”

kos, los, noc, tor, kot,
las, rak, pas, mak,
sum, huk, mur, wór, buk, łuk,

22.      Wyodrębnienie spółgłosek:

odwaga, figa, kogut, waga, naga, droga,
buda, rad, pada, woda, lada,
koza, wozy, lizak, wazon, mazak,
korek, murek, teren, worek, karta.

Ewaluacja

Do prowadzenia zabaw ortofonicznych zobowiązuje nas “Program wychowania w przedszkolu”.

Wytycza on między innymi takie zadania: bogacenie słownika, doskonalenie mowy komunikatywnej, poprawnej pod względem gramatycznym i artykulacyjnym.
Zdaniem J.Nowak zabawy ortofoniczne, oprócz utrwalanie prawidłowejwymowy wpływają na:

·         bogacenie słownika,

·         lepsze rozumienie mowy,

·         rozwijają pamięć, uwagę, wyobraźnię.

Szczególnie wykorzystywanie w zabawach metody ortofoniczno-muzycznej angażuje, więcej analizatorów i ułatwia zapamiętywanie treści. Nowe wiadomości są trwalej i dłużej przechowywane w pamięci.

Zdaniem G. Demel rozwój mowy możliwy jest jedynie na podstawie wszechstronnego rozwoju motorycznego a reedukację mowy trzeba oprzeć na ogólnej reedukacji motorycznej, którą należy przeprowadzać w formie zabaw.

Wnioski1. Zabawy i ćwiczenia ortofoniczne należy prowadzić systematycznie i czuwać, aby były wykonywane dokładnie.

2. Zabawowa forma ćwiczeń ortofonicznych jest zgodna z psychicznymi możliwościami małego dziecka i sprawia wiele radości.

3. Na prawidłowa wymowę należy zwracać uwagę przy każdej okazji i dawać dzieciom prawidłowe wzorce mowy.

4. Stopień trudności zabaw ortofonicznych powinien być zróżnicowany w zależności od wieku i postępów dziecka w prawidłowym mówieniu.

5.     Nie można powtarzać wyrazów wypowiadanych przez dziecko błędnie, nie krytykować, ale chwalić i zachęcać do mówienia.

6.     Częste rozmowy dziecka z otoczeniem przyśpieszają rozwój mowy, doskonalą wymowę, bogacą słownik.

7.     Należy tak dobierać teksty i formy zabaw ortofonicznych, by zwiększając stopień trudności przyzwyczajać dziecko do poprawnego wypowiadania się na co dzień.

Literatura:
Chmielewska E., Zabawy logopedyczne i nie tylko, “MAC”, Kielce 1996.
Demel G., Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, WSiP Warszawa 1978.
Kilińska E., Ćwiczenia logorytmiczne, /skrypt/, Gdańsk 1993
Nowak J., Wybrane problemy logopedyczne, WSP, Bydgoszcz 1992
Rocławski B., Poradnik fonetyczny dla nauczycieli, WSiP, Warszawa 1981.
Sachajska E.,Uczymy poprawnej wymowy, WSiP, Warszawa 1987.
Sawa B., Dzieci z zaburzeniami mowy, WSiP, Warszawa 1990.

Wierszyki dźwiękonaśladowcze doskonalące wymowę

Co mówią zwierzaki?

Co mówi bocian, gdy żabę zjeść chce? Kle, kle, kle.
Co mówi żaba, gdy bocianów tłum? Kum, kum, kum.
Co mówi kaczka, gdy jest bardzo zła? Kwa, kwa, kwa.
Co mówi kotek, gdy mleczka by chciał? Miał, miał, miał.
Co mówi kura, gdy znosi jajko? Ko, ko, ko.
Co mówi kogut, gdy budzi w kurniku? Ku, ku, kuryku.
Co mówi koza, gdy jeść jej się chce? Mee, mee, mee.
Co mówi krowa, gdy braknie jej tchu? Mu, mu, mu.
Co mówi wrona, gdy wstaje co dnia? Kra, kra, kra.
Co mówi piesek, gdy kość zjeść by chciał? Hau, haau, hau.
Co mówi baran, gdy spać mu się chce? Bee, bee, b...