Upadek Rzymu-Vogt.pdf

UPpADEK RZYMU

JOSEPH VOGT

PrzełoŜył Adam Łukaszewicz

Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie 100198928

Państwowy Instytut Wydawniczy

Warszawa 1993 Wydanie pierwsze

Ark. wyd. 29,5. Ark druk. 21,75 Papier offset, kl. III 70 g, 70 x 100

Wojskowa Drukarnia w Gdyni

Nr zam. 3270

SPIS RZECZY

Spis ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Przedmowa . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . 11 Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. 13

Część pierwsza

KRYZYS ŚWIATA ANTYCZNEGO W III WIEKU

Rozdział pierwszy

Państwo, społeczeństwo i gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdział drugi

śycie duchowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Rozdział trzeci

Zewnętrzni i wewnętrzni wrogowie świata antycznego . . . . . . . . .

. . . 62

Rozdział czwarty

Świat antyczny w stanie wyjątkowym . . . . . . . . . . . . . . . . .

Część druga

MONARCHIA, KOŚCIÓŁ CHRZEŚCIJAŃSKI I ELITA WŁADZY W IV

WIEKU

Rozdział pierwszy

Przełom konstantyński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

Rozdział drugi

Państwo a Kościół, poboŜność ludowa i monastycyzm po Konstantynie . .

121

Rozdział trzeci

Reakcja pogańska kształcenie, nauka, technika `, . . . . . . . . .

. . . 140

Rozdział czwarty

Chrześcijaństwo religią państwową poŜegnanie z pogańskim Rzymem 164

Część trzecia

RZYMSKI ZACHÓD W V WIEKU I MŁODE LUDY

Rozdział pierwszy

Cesarstwo rzymskie na Zachodzie i wędrówka ludów społeczeństwo,

gospodarka i prawo . 189

Rozdział drugi

Chrześcijaństwo na Zachodzie kształcenie, teologia, działalność

misyjna . . 214

Rozdział trzeci

Pierwsze królestwa germańskie a rzymska tradycja kulturowa . . . . .

. . . . 232

Rozdział czwarty

Rzym i Romania państwo i kultura Ostrogotów . . . . . . . . . . . .

. 253

Rozdział piąty

Galia Franków i Wyspy Brytyjskie . . . . . . . . . . . . . . . . . .

269

Część czwarta

METAMORFOZA KULTURY W ZWIERCIADLE SZTUKI

Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki . . . . . . . . . . . . . .

. 287

Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313

Chronologia wydarzeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

315

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . .

. . . 320

Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

331

Indeks nazw geograficznych i etnicznych . . . . . . . . . .

. . . . . . 339

SPIS ILUSTRACJI

1. Septymiusz Sewer. Brąz. Brescia, muzeum miejskie.

2. Łuk triumfalny Septymiusza Sewera na Forum Romanum w Rzymie, 203

r. 3.

Sarkofag Ludovisi, ok. 250 r. Marmur. Rzym, Museo delie Ternie.

4. Filip Arab, ok. 244249 r. Marmur. Rzym, Muzea Watykanu. 5. Pałac

Dioklecjana w Splicie, pucz. IV w.

6. Wizerunki Dioklecjana i Maksymiana na monecie rzymskiej.

7. Konstantyn Wielki, fragment posągu, pocz. IV w. Marmur. ParyŜ,

Luwr.

8. Posąg cesarza (Marcjan lub Leon I ?) w ubiorze wojskowym, V w.

Brąz.

Barletta. 9. Porta Niga w Trewirze, 313316 r.

10. Portret rodziny rzymskiej, ok. 420 r. Emalia na złocie płatkowym

i szkło.

Brescia, muzeum miejskie.

11. Statua konsula, IV w. Marmur. Rzym, Palazzo dei Conservatori. 12.

Bazylika

Maksencjusza w Rzymie, ok. 307313 r.

13. Julian Apostata, IV w. Chalcedon. Petersburg, ErmitaŜ.

14. Patera z przedstawieniem toalety Wenus, koniec IV w. Srebro.

Pary?, Petit

Palais. 15. Missorium Teodozjusza Wielkiego, 388 r. Srebro. Madryt,

Akademia.

16. Fragment missorium Teodozjusza z popiersiem cesarza.

17. Kapłanka Bachusa przed ołtarzem Jowisza, skrzydło dyptychu

Nikomacha i

Symmacha, koniec IV w. Kość słoniowa. Londyn, Victoria and Albert

Museum.

18. Wnętrze mauzoleum Konstantyny (kościół Santa Costanza) w Rzymie,

IV w.

19. Zbiór winogron, fragment mozaiki z mauzoleum Konstantyny (kościół

Santa

Costanza) w Rzymie, IV w.

20. Motywy ornamentalne, fragment mozaiki z mauzoleum Konstantyny

(kościół

Santa Costanza) w Rzymie, IV w.

21. Personifikacja zimy, fragment mozaiki ze świątyni Apollina w

Dafne pod

Antiochią, IV w. ParyŜ, Luwr.

22. Św. AmbroŜy, mozaika z bazyliki Sant' Ambrogio w Mediolanie, ok.

470 r.

23. Honoriusz, cesarz imperium zachodniego, skrzydło dyptychu

Probusa,

konsula w 406 r. Kość słoniowa. Aosta, katedra.

24. Konsul Feliks, fragment dyptychu, 428 r. Kość słoniowa. Paryi,

Biblioth8que

Nationale, Gabinet des Medailles.

Spis ilustracji

25. Feniks, fragment mozaiki z willi rzymskiej w Dafne pod Antiochią,

2 poł. V

w. Paryź, Luwr. 26. Malowidło ścienne z Trewiru przedstawiające

uprawę roli

przed zabudowaniami

gospodarstwa wiejskiego. Trewir, Rheinisches Landesmuseum. 27.

Tronujące

boginiematki. Bonn, Provinzialmuseum.

28. JeYdziec germanski, p3askorzeYba z Hornhausen, ok. 700 r. Halle,

Landesmuseum fur Vorgeschichte.

29. Wypiek chleba, mozaika z terenu Galii rzymskiej. Pary?, Musee St.

Germain

enLaye.

30. Eneasz i Dydona, fragment mozaiki z budynku term w Low Ham

(Somerset),

IV w. Taunton, Somerset County Museum.

31. Chrystus, centralny fragment mozaiki pod3ogowej z Hinton St. Mary

(Dorset), IV w. (?). Londyn, British Museum.

32. Półmisek z przedstawieniem triumfu Bachusa, część tzw. skarbu z

Mildenhall,

IV w. Srebro. Londyn, British Museum.

33. Narodziny Apollina i Artemidy, taca znaleziona w Corbridge.

Srebro z3ocone.

Londyn, British Museum.

34. Półmisek z pokrywą, część tzw. skarbu z Mildenhall, poł. IV w.

Londyn,

British Museum. 35. Medal cesarza Konstancjusza Chlorusa z fragmentem

widoku Londynu i Tamizy, ok. 300 r. Złoto.

36. Pokłon trzech magów, relikwiarz, koniec 1V w. Srebro złocone.

Mediolan,

skarbiec katedralny.

37. Dyptych Stylichona: Stylichon, Serena i Eucherion, ok. 395 r.

Kość

słoniowa. Monza, skarbiec katedralny.

38. Święte niewiasty u grobu Chrystusa, skrzydło dyptychu, koniec IV

w. Kość

słoniowa. Mediolan, Castello Sforzesco.

39. S`w. Paweł, skrzydło dyptychu. Kość słoniowa. ParyŜ, Musee de

Cluny.

40. Św. Piotr, fragment naczynia, IV w. Szkło i złoto płatkowe.

Petersburg,

ErmitaŜ.

41. Chrystus jako Helios, mozaika na stropie mauzoleum rodu Juliuszów

Rzymie, III w. Watykan, nekropola prekonstantyńska pod bazyliką Św.

Piotra.

42. Widzenie Abrahama w Mamre, mozaika z bazyliki Santa Maria

Maggiore w

Rzymie, ok. 432440 r.

43. Nawa środkowa bazyliki Santa Maria Maggiore w Rzymie, ok. 432440

r. 44.

Sceny z cyrku, fragment dyptychu, V w. Kość słoniowa. Petersburg,

ErmitaŜ.

45. Pasterze przy stadach, ilustracja do III księgi Georgik

Wergiliusza, miniatura

z manuskryptu późnorzymskiego (tzw. Vergilius Romanus), V w. Watykan,

Biblioteka Apostolska.

46. Eleazar i Rebeka, miniatura na purpurowym pergaminie (tzw.

Genesis

wiedeńska), VI w. Wiedeń, NationalBibliothek.

47. Chrystus jako Dobry Pasterz, fragment tekstu mozaiki z mauzoleum

Galli

Placydii w Rawennie, poł. V w.

48. Chrystus jako wojownik (w ubiorze legionisty rzymskiego),

fragment mozaiki

z Capella Arcivescovile w Rawennie, przełom V i VI w.

49. Św. Wawrzyniec, mozaika z mauzoleum Galli Placydii w Rawennie,

poł. V w.

50. S`w. Paweł, tondo mozaikowe z Capella Arcivescovile w Rawennie,

przełom

V i VI w. 51. Mozaika ze sklepienia prezbiterium w kościele San

Vitale w

Rawennie, ok. 546548 r. 52. Mauzoleum Galli Placydii w Rawennie, 1

poł. V w.

53. Kościół San Vitale w Rawennie, ok. 546548 r.

54. Wnętrze kościoła Sant' Apollinare in Classe w Rawennie, 549 r.

55. Koociót

Sant' Apollinare in Classe w Rawennie, 549 r.

56. Grobowiec Teodoryka w Rawennie, 526 r.

57. Wnętrze Baptysterium Ortodoksów w Rawennie, ok. 449452 r. 58.

Mozaika

z kopuły Baptysterium Arian w Rawennie, VI w.

59. Widok portu i miasta Classis, mozaika z kościoła Sant' Apollinare

Nuovo w

Rawennie, VI w.

PRZEDMOWA

W tytule tej ksiąŜki pozostawiamy sformułowanie "upadek Rzymu", które

Edward Gibbon tak trafnie wprowadził do nowoczesnej humanistyki. Mógł

się

przy tym słusznie powołać na rozpad imperium rzymskiego, który

stworzył na

Zachodzie pole do rozwoju nowych państw germańskich, a takŜe na

nastroje

wielu pokoleń Rzymian, którzy od czasów Katona uskarŜali się na

moralny

upadek klasy panującej. Aby scharakteryzować właściwy przedmiot

naszego

opracowania, naleŜałoby jednak wprowadzić drugi tytuł: "metamorfoza

kultury

antycznej". Ma ono bowiem opowiedzieć o tym, jak z ruin powstało

nowe, jak

przeobraził się świat antyczny, jak w Ŝyciu państwa i społeczeństwa,

w świecie

myśli i wiary, w budownictwie i w poezji owych stuleci przejawiały

się elementy

nowej jedności kulturowej.

Wobec rozmaitości zjawisk, z którymi mamy do czynienia, konieczne

było

skierowanie uwagi przede wszystkim na warstwy społeczne i siły

duchowe, które

tworzyły pomost między światem antycznym a tak zwanym średniowieczem

zachodnioeuropejskim (o Bizancjum będzie mowa w osobnym tomie serii,

jakiej ksiąŜka się ukazuje: "Kindlers Kulturgeschichte Europas"). W

wyborze

interpretacji zjawisk kierowałem się własnymi sądami, co naleŜy do

zadań

historyka. Podstawy tych sądów wskazałem i we wszystkich dziedzinach

wdzięcznością brałem pod uwagę rezultaty nowych badań. Problemy

schyłku

staroŜytności badają w ostatnich dziesięcioleciach z coraz większą

energią

historycy i archeolodzy, znawcy antycznej literatury i filozofii,

historycy religii i

Kościoła. Spośród wielu dzieł naukowych, którym zawdzięczam róŜne

wiadomości, tylko część trafiła do bibliografii. Cieszę się, Ŝe

poszczególne

kwestie poruszone w tej ksiąŜce mogłem przedstawić zainteresowanym

kolegom

w Trewirze i w Rzymie, w ParyŜu i w Londynie. Cennej inspiracji

dostarczył mi

12 Przedmowa

teŜ kongres zorganizowany w Salzburgu w roku 1961, który

Międzynarodowe

Towarzystwo Badań Porównawczych nad Kulturą poświęciło problematyce

kultur wysoko rozwiniętych.

Przede wszystkim jednak chciałbym podziękować tym licznym studentom,

którzy poświęcili swą uwagę moim wykładom i zajęciom seminaryjnym i

wsparli

mnie własnym wkładem pracy. Jest tych rozpraw wiele, od dysertacji o

podno

szonym w literaturze antycznej wobec Germanów zarzucie wiarołomstwa

poprzez studium o pochówku Konstantyna Wielkiego aŜ po ksiąŜkę o

Augus

tynie i antycznym Rzymie.

Czcigodnemu koledze Hansowi Ulrichowi Instinsky'emu jestem

szczególnie

zobowiązany za przyjacielską pomoc, której udzielił mi, czytając wraz

ze mną

korekty.

wsTĘP

Przedmiotem tej ksiąŜki jest historia kultury śródziemnomorskiej u

schyłku

staroŜytności od około 200 do około 500 r. po Chr. Określając w ten

przybliŜony sposób początek i koniec interesującego nas okresu,

ujmujemy

naturę procesu historycznego lepiej niŜ za pomocą tradycyjnych dat

granicznych:

284 (objęcie władzy przez Dioklecjana) i 476 (koniec imperium

rzymskiego na

Zachodzie). JuŜ bowiem około r. 200, za czasów dynastii Sewerów,

rozpoczęły

się przeobraŜenia strukturalne państwa rzymskiego i jego kultury.

PowaŜne

zagroŜenie granic Imperium Romanum zmusiło cesarzy do wielkiego

wysiłku

obronnego prypcypat stał się monarchią militarną. Ten

absolutystyczny reŜim,

dąŜący do zrównania wszystkich poddanych imperium, musiał zrezygnować

uprzywilejowania obywateli rzymskich i ze szczególnej pozycji Italii.

W sferze

duchowej zaczęło się niebywałe pomieszanie rozmaitych systemów

filozoficznych i wspólnot religijnych. Reformy dynastii Sewerów

zapoczątkowały proces przemian, który miał trwać wiele stuleci.

Wkrótce

państwo, zmuszone przez śmiertelne niebezpieczeństwo do samoobrony,

znacznie ograniczyło swobodę Ŝycia społecznego i gospodarczego

obywateli.

Spomiędzy synkretycznych religii i zwalczających się wspólnot

kultowych na

czoło wysunęło się w końcu zwycięskie chrześcijaństwo. Kościół

uzyskał

powaŜną władzę polityczną. Pomimo rzymskich wysiłków obronnych

inwazje

barbarzyńskie dosięgły wnętrza imperium. Na obszarze zachodnich

prowincji

powstały państwa germańskie. Ostatni z tworów państwowych tego

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: