Josif Brodski- Sztuka dystansu.pdf

SZTUKA DYSTANSU

Próba przywołania przeszłości kończy się taką samą porażką jak próba odkrycia

sensu istnienia. W jednym i

drugim przypadku czujemy się jak dziecko chwytające piłkę do koszykówki: dłonie

wciąż się nam ześlizgują.

Pamiętam niewiele z mojego życia, a to, co pamiętam, jest błahe. Większość

myśli, które we wspomnieniach

wydają mi się interesujące zawdzięcza swoje znaczenie czasom, w których się

zrodziły. Jeśli nie wszystkich to

dotyczy, bez wątpienia ktoś inny wyraził je lepiej. Biografia pisarza zawiera

się w łamańcach jego języka.

Pamiętam na przykład, że w wieku lat dziesięciu czy jedenastu przyszło mi do

głowy, że sentencja Marksa "byt

określa świadomość" jest prawdziwa jedynie dopóty, dopóki świadomość nie

przyswoi sobie sztuki dystansu;

potem świadomość jest samodzielna i może zarówno określać byt, jak się nim nie

interesować. Dla chłopca w

moim wieku było to niewątpliwym odkryciem - ale chyba niewartym zanotowania i z

całą pewnością lepiej

sformułowanym przez innych. Czy to istotnie ma jakieś znaczenie, kto pierwszy

odcyfrował to intelektualne

pismo klinowe, którego "byt określa świadomość" jest doskonałym przykładem?

Tak więc piszę to wszystko, nie żeby uporządkować kronikę mego życia (nie ma

takiej kroniki, a jeśli nawet

istnieje, jest mało ważna i dlatego nie sfałszowana), lecz głównie ze zwykłego

powodu, dla którego pisarz pisze

- żeby dać czy znaleźć podnietę płynącą z języka, w tym przypadku języka obcego.

Ta odrobina, którą

pamiętam, maleje jeszcze przez to, że wspominam ją po angielsku.

Na początek będzie chyba lepiej, jeśli zawierzę mojej metryce, stwierdzającej,

ze urodziłem się 24 maja 19d(1

roku w Leningradzie, jakkolwiek czuje wstręt nazywając tak miasto, które dawno

temu zwykli ludzie

przezywali "Pitrem"- od Petersburga. Zachował się stary dwuwiersz:

..dawny Piter

co to ludziom dobrze rogów przytarł...

(tłum. 5. Pollak)

W odczuciu całego kraju miasto jest niewątpliwie Leningradem; Przy wciąż

wzrastającym prostactwie tego, co

zawiera, staje się coraz bardziej Leningradem. Zresztą jako słowo "Leningrad"

brzmi dla rosyjskiego ucha tak

neutralnie, jak słowo "budowa" czy „kiełbasa". A przecież wolę to miasto nazywać

"Pitrem", bo pamiętam je z

czasu, kiedy nie wyglądało jak „Leningrad" - tuż po wojnie. Szare, bladozielone

fasady z dziurami od kul i

szrapneli; nie kończące się, puste ulice a na nich nieliczni przechodnie i

niewielki ruch na jezdniach; wygląd

niemal zgłodniały, a w rezultacie rysy wyrazistsze i, jeśli wola,

szlachetniejsze. Ostra. ściągła twarz, z

abstrakcyjnym blaskiem rzeki odbijającym się w oczach pustych okien. Komuś kto

ocalał nie można nadawać

imienia Lenina.

Te wspaniale, dziobate fasady, za którymi - pośród starych fortepianów,

wytartych dywanów, pokrytych

kurzem obrazów w ciężkich, złoconych ramach, pośród resztek mebli (najmniej

krzeseł) spalonych podczas

oblężenia w żelaznych piecykach - zaczynało się tlić słabe życie. I pamiętam, że

przechodząc obok tych fasad

w drodze do szkoły byłem całkowicie pochłonięty wyobrażaniem sobie, co dzieje

się w tych pokojach

wylepionych starą, w wybrzuszoną tapetą. Muszę powiedzieć, że te fasady i

portyki - klasyczne, nowoczesne,

eklektyczne, ze swoimi kolumnami, pilastrami, gipsowymi głowami mitycznych ludzi

czy zwierząt – te

ornamenty i kariatydy podtrzymujące balkony, te popiersia umieszczone w niszach

obok bram nauczyły mnie

więcej o historii naszego świata niż później książki. Grecja, Rzym, Egipt -

wszystka to tam było, i wszystko

zostało posiekane przez pociski artyleryjskie podczas bombardowań. A szara,

odbijająca światło rzeka, która

płynęła do Bałtyku, i na niej z rzadka holownik borykające się z prądem,

nauczyła mnie więcej o nieskoń-

czoności i stoicyzmie nit matematyka i Zenon.

Wszystko to miało bardzo mało wspólnego z Leninem, którym zacząłem gardzić chyba

już w pierwszej klasie -

nie tyle za jego polityczną filozofię czy też praktykę, o czym w siódmym roku

życia wiedziałem bardzo mało,

ile za jego wszechobecne podobizny - plagę prawie wszystkich podręczników

szkolnych, ścian w klasach,

znaczków pocztowych, banknotów i tak dalej ukazujących go w różnym wieku i

rozmaitych falach życia. Więc

było dziecię Lenin, podobne do cherubinka ze swoimi dużymi lukami. Był Lenin

dwudziesto - i

trzydziestoparoletni, łysy i spięty, z owym nic nie znaczącym wyrazem twarzy, w

którym można się było przez

pomyłkę dopatrzyć wszystkiego, najlepiej jednak stanowczości. Ta twarz w pewnym

sensie prześladuje

każdego Rosjanina I ponieważ jest tak całkowicie pozbawiona charakteru, sugeruje

pewien wzorzec ludzkiego

wyglądu. (Może dlatego, że nie wyróżnia się niczym szczególnym, przywodzi na

myśl wiele możliwości.) No i

mieliśmy Lenina starszawego, z większą łysiną i bródką w szpic, w ciemnym

ubraniu z kamizelka; niekiedy się

uśmiechał, ale najczęściej przemawiał do "mas” z dachu samochodu pancernego albo

z Podium na jakimś

kongresie, z ręką sztywno wyciągniętą w powietrzu.

Były też inne warianty: Lenin w czapce robotnika z goździkiem w klapie

marynarki; bez marynarki, czytający

albo piszący w swoim gabinecie; siedzący na pieńku nad brzegiem jeziora i

gryzmolący swoje Tezy

Kwietniowe, czy jakieś inne brednie - al fresco. I wreszcie Lenin w kurtce

wojskowego kroju, siedzący na

ogrodowej ławce obok Stalina, który jedyny prześcignął go wszędobylstwem swoich

drukowanych wizerunków.

Ale Stalin żył wtedy, natomiast Lenin nie żył i już choćby dlatego był „dobry",

bo należał do przeszłości, to

znaczy patronowała mu zarówno historia jak natura. Tymczasem Stalinowi

patronowała tylko natura czy też

na odwrót

Myślę ze w chwili, kiedy przestałem zwracać uwagę na te obrazki, otrzymałem

pierwszą lekcję jakby

wyłączenia się, podjąłem pierwszą próbę wyobcowania. Miało ich być więcej; w

rzeczy samej resztę mojego

życia można rozpatrywać jako nieprzerwane unikanie jego bardziej natrętnych

aspektów. Przyznaję, że

poszedłem w tym kierunku daleko, może nawet za daleko. Wszystko co zawierało

choćby ślad powtórzenia

kompromitowało się samo przez się i musiało być odrzucone. Dotyczyło to zdań,

drzew, pewnego typu ludzi,

niekiedy nawet bólu fizycznego; i wpłynęło na mój stosunek do wielu osób. W

pewnym sensie jestem

wdzięczny Leninowi. We wszystkim, co było w nadmiarze, natychmiast dopatrywałem

się takiej czy innej

propagandy. Myślę. że ta postawa spowodowała straszliwe przyśpieszenie mojej

wędrówki przez gąszcz

wydarzeń - wraz z towarzyszącą mu cecha powierzchowności.

Ani przez chwile nie wierzę żeby wszystkie klucze do charakteru można było

znaleźć w dzieciństwie. Od

mniej więcej trzech pokoleń Rosjanie żyją we wspólnych mieszkaniach i

zatłoczonych pokojach, a nasi rodzice

uprawiali miłość, kiedy my, dzieci, udawaliśmy, ze śpimy. Potem była wojna,

głód, nieobecni lub okaleczeni

ojcowie, lubieżne matki, oficjalne kłamstwa w szkole i w domu. Ciężkie zimy,

brzydka odzież, publiczne

demonstrowanie naszych zmoczonych prześcieradeł na obozach letnich i omawianie

takich spraw w obecności

wszystkich. A potem czerwona flaga powiewała na maszcie naszego obozu. I co z

tego? Cała ta militaryzacja

dzieciństwa, cała ta groźna brednia, erotyczne napięcie (w wieku lat dziesięciu

wszyscy pożądaliśmy naszych

nauczycielek) - wszystko to nie miało większego wpływu na nasza moralność czy

nasz zmysł estetyczny, czy

wreszcie na naszą zdolność kochania i cierpienia. Wspominam te rzeczy nie

dlatego, że je uważam za klucz do

podświadomości i z pewnością nic z tęsknoty za dzieciństwem. Wspominam je,

ponieważ nigdy dotąd tego nic

robiłem, ponieważ chcę, aby niektóre z nich przetrwały - przynajmniej na

papierze. I ponieważ lepiej jest

spoglądać wstecz niż patrzeć przed .siebie. Jutro jest po prostu mniej ponętne

niż wczoraj. Z jakiegoś powodu

przeszłość nie emanuje tak bezbrzeżną monotonią jak przyszłość. Z racji swojej

obfitości przyszłość jest

propagandą. Tak samo trawa.

Prawdziwa historia świadomości rozpoczyna się wraz z pierwszym kłamstwem. Otóż

pamiętam moje. Było to

w szkolnej bibliotece, kiedy wypełniałem formularz prosząc o przyjęcie na

członka. Naturalnie w piątej rubryce

była "narodowość". Miałem siedem lat i doskonale wiedziałem, że jestem Żydem,

ale powiedziałem

bibliotekarce, że nie wiem. Z dwuznacznym uśmiechem zaproponowała, żebym poszedł

do domu i spytał

rodziców. Nie wróciłem do tej biblioteki, chociaż byłem potem członkiem wielu

innych, gdzie należało wy-

pełniać takie same formularze. Nie wstydziłem się, ze jestem Żydem, ani nie

balem się przyznać, że nim

jestem. W dzienniku klasowym nasze imiona i nazwiska, imiona rodziców, adresy,

narodowość były wypisane

ze wszystkimi szczegółami i od czasu do czasu ktoś z nauczycieli "zapominał"

zabrać dziennik z biurka w

czasie pauzy. Wtedy jak stado sępów rzucaliśmy się na te stronice; wszyscy w

mojej klasie wiedzieli, że jestem

Żydem. Ale siedmioletni chłopcy nie są dobrym materiałem na antysemitów. Zresztą

byłem dość silny jak na

swój wiek, a pięści znaczyły wtedy najwięcej. Wstydziłem się samego słowa "Żyd"

- po rosyjsku jewrej - bez

względu na treści, jakie zawierało.

Los słowa zależy od różnorodności jego kontekstów, od częstości, z jaką jest

używane. W druku rosyjskie słowo

jewrej pojawia się tak rzadko jak, powiedzmy, mediastinum czy gennel w

angielszczyźnie amerykańskiej.

Właściwie ma ono też coś z plugawego epitetu czy nazwy choroby wenerycznej.

Mając siedem lat operuje się

wystarczającym słownictwem, żeby ocenić rzadkość tego słowa i jest bardzo

nieprzyjemnie identyfikować się z

nim; w jakimś sensie razi ona nasze poczucie prozodii. Pamiętam, że czułem się

znacznie swobodniej z

rosyjskim odpowiednikiem amerykańskiego kike - słowem żid; było ono wyraźnie

obraźliwe i dlatego

pozbawione znaczenia, nie obciążone ładunkiem aluzji. Jednosylabowe słowo

niewiele zdziała w języku

rosyjskim. Ale wystarczy sięgnąć po przyrostki, końcówki, przedrostki, a wtedy

leci pierze. Przez to wszystko

nic chcę wcale powiedzieć, że cierpiałem jako Żyd w tym młodocianym wieku; chcę

tylko powiedzieć, że

pierwsze moje kłamstwo wiązało się z moją tożsamością.

Niezły początek. A jeśli chodzi o antysemityzm jako taki, mało się nim

przejmowałem, bo objawiali go

głównie nauczyciele: wydawał się przyrodzona cząstka ich negatywnej roli w

naszym życiu i trzeba było sobie

z nim radzić, jak ze złymi stopniami. Gdybym był katolikiem, życzyłbym

większości z nich, by poszli do

piekła. To prawda, niektórzy byli lepsi od innych, ale ponieważ wszyscy byli

panami naszego codziennego

życia, nie zadawaliśmy sobie trudu, żeby między nimi rozróżniać. Podobnie jak

oni nie próbowali rozróżniać

między swoimi małymi niewolnikami i nawet najostrzejsze antysemickie uwagi miały

w sobie coś z

bezosobowej inercji. Jakoś nigdy nie umiałem brać na serio słownych ataków,

zwłaszcza ze strony ludzi z tak

innej grupy wieku. Myślę, że diatryby kierowane przeciwko mnie przez moich

rodziców bardzo mnie zaharto-

wały. Zresztą niektórzy nauczyciele byli Żydami, a balem się ich nie mniej niż

czystej krwi Rosjan.

To jeden tylko przykład owego przystrzygiwania osobowości, co - wraz z samym

językiem, w którym

rzeczowniki i czasowniki zmieniają miejsce ze swobodą, na jaką tylko mamy odwagę

im pozwolić -zrodziło w

nas tak przemożne poczucie ambiwalencji, że po dziesięciu latach wylądowaliśmy z

silą woli nie większą niż u

wodorostów. Cztery lata wojska (do którego powoływano mężczyzn w wieku lat

dziewiętnastu uzupełniały

proces całkowitego poddania się państwu. Posłuszeństwo stawało się zarówno

pierwszą jak drugą naturą.

Kto miał głowę na karku usiłował, rzecz jasna, przechytrzyć system obmyślając

najrozmaitsze chwyty,

aranżując mętne transakcje ze zwierzchnikami, kłamiąc na potęgę i naciskając

sprężyny swoich niby

nepotycznych stosunków. Stawało się to zajęciem pełnoetatowym. A jednak człowiek

nieustannie sobie

uświadamiał, że sieć, którą rozsnuwa, jest siecią kłamstw i mimo osiągniętego

sukcesu i własnego poczucia

humoru gardził sobą. Jest to szczytowe zwycięstwo systemu: czy od niego

uciekasz, czy się do niego

przyłączasz, czujesz się jednakowo winny. Według powszechnego przekonania - i

zgodnie z przysłowiem - nie

ma zła, w którym by nie tkwiło ziarnko dobra, i zapewne na odwrót.

Ambiwalencja, myślę, jest główną cechą charakterystyczną naszego narodu. Nie ma

rosyjskiego kata, który się

nie boi, że pewnego dnia zostanie ofiarą, ani też nie ma najżałośniejszej nawet

ofiary, która by się nie

przyznała (chociażby przed samą sobą) do psychicznych zadatków na kata. Nasza

najnowsza historia postarała

się o jedno i drugie. Jest w tym jakaś mądrość. Można by nawet pomyśleć, że ta

ambiwalencja j e s t

mądrością, że życie jako takie nie jest ani dobre, ani złe, tylko arbitralne.

Może nasza literatura dlatego kładzie

tak wyraźny nacisk na słuszną sprawę, że jest ona z takim powodzeniem

kwestionowana. Gdyby ów nacisk był

tylko dwulicowością myślenia, wszystko byłoby w porządku; ale on drażni

instynkty. Ten rodzaj ambiwalencji

jest, jak myślę, właśnie ową „błogosławioną nowiną”, którą Wschód, nie mając

nic innego do ofiarowania, ma

wkrótce narzucić reszcie świata. I wygląda na to, że świat dojrzał do jej

przyjęcia.

Abstrahując od losu świata, zejście na manowce było dla młodego chłopca jedynym

sposobem walki z

własnym, zagrażającym mu losem. Sprawa była trudna z uwagi na rodziców i

ponieważ sam nic na żarty bałeś

się nieznanego. Najbardziej dlatego, że czyniło cię to innym od większości, a z

mlekiem matki wszyscy

wyssaliśmy przekonanie, że większość ma rację. Potrzebna była pewna beztroska, a

tej mi nie brakowało.

Pamiętam, że kiedy rzuciłem szkołę w wieku lat piętnastu, była to nie tyle

sprawa świadomego wyboru, ile

reakcja żołądka. Po prostu nie mogłem znieść niektórych twarzy w mojej klasie

twarzy niektórych kolegów, ale

przede wszystkim nauczycieli. I tak pewnego zimowego ranka, bez wyraźnej

przyczyny, wstałem w środku

lekcji i melodramatycznie wyszedłem a bramę szkoły, z jasną świadomością że

nigdy nie wrócę. Jeśli chodzi o

wzbierające wtedy we mnie uczucia, pamiętam tylko ogólny wstręt do samego siebie

za to, że jestem za młody i

pozwalam wszystkiemu dokoła mną rządzić. A także była niewyraźna, ale radosna

świadomość ucieczki,

rozsłonecznionej ulicy bez kresu.

Sprawą chyba najważniejszą była zmiana otoczenia. W państwie scentralizowanym

wszystkie wnętrza

wyglądają tak samo: gabinet dyrektora mojej szkoły był dokładną repliką pokojów

przesłuchań, które zacząłem

odwiedzać w jakieś pięć lat później. Taka sama boazeria, biurka, krzesła - raj

dla stolarzy. Portrety naszych

Ojców Założycieli, Lenina, Stalina, członków Politbiura i Maksyma Gorkiego (ojca

literatury radzieckiej),

jeżeli to była szkoła, albo Feliksa Dzierżyńskiego (ojca radzieckiej tajnej

policji), jeżeli był to pokój prze-

słuchań.

Co prawda często Dzierżyński - "Żelazny Feliks” lub "Rycerz Rewolucji", jak go

nazywa propaganda –

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: