Kształtowanie się i rozwój socjologii problemów społecznych
Rodowód i interpretacja kwestii społecznych
Interpretacje problemów społecznych
Stanowiska teoretyczne w socjologii problemów społecznych
Pojęcia problem społeczny i kwestia społeczna używane są powszechnie zamiennie, chociaż pierwotnym jest termin kwestia społeczna. Problem społeczny podobnie jak kwestia społeczna uważany jest za wszelkiego rodzaju dolegliwość, zakłócenie, niedostosowanie, trudna sytuacja, utrata równowagi.
1. Rodowód i interpretacja kwestii społecznych
Rodowód
Terminem kwestia społeczna posłużył się jako pierwszy H. Heine w 1840. W pojęciu tym zawarł elementy negatywne, którymi były niesprawiedliwości struktur, a także pozytywne wskazujące kryteria ich oceny, podstawowe zasady społeczne oraz strategie ich rozwiązania.
Każda epoka posiada swą specyficzną kwestię społeczną, zjawisko o dużym zasięgu zarówno lokalnym jak i globalnym, które powoduje jakiś rodzaj dysfunkcji społecznej, dezorganizację życia jednostki jak i społeczeństwa, przejawiające tendencje wzrostowe i budzące ogólne zainteresowanie, a także naciski społeczne w kierunku przeciwdziałania mu, możemy nazwać kwestią społeczną.
W XIX w. kwestia społeczna sprowadzała się głównie do kwestii robotniczej. Wraz z rozwojem przemysłu powstał konflikt pomiędzy "światem kapitału" a "światem pracy", pojawiło się zjawisko rozdziału kapitału od pracy, skupienie bogactwa w rękach niewielu właścicieli przy równoczesnym zubożeniu mas, podział społeczeństwa na dwie klasy, przyznawanie priorytetu kapitałowi przed pracą, traktowanie pracy jako towaru. Towarzyszył temu brak ochrony prawnej proletariatu. Na tym tle pojawiło się hasło walki klas.
Rozwiązaniem kwestii społecznej zajmowały się różne kierunki filozoficzno-społeczne: socjalistyczne, solidarystyczne, ruch spółdzielczy i katolicyzm społeczny. Leon XIII w encyklice Rerum novarum (1891) wskazywał na trzy podmioty zobowiązane do zajęcia się rozwiązaniem kwestii społecznej: Kościół, państwo i związki zawodowe. Uważał, że kwestię społeczną należy rozwiązać na drodze reform społecznych poprzez upowszechnienie własności prywatnej (także produkcyjnej) wśród robotników.
Współcześnie kwestia społeczna ma wymiar światowy. Nie znaczy to, że zanikła w skali krajowej czy lokalnej. Wskazuje się na następujące dysproporcje występujące w świecie: między postępem nauk ścisłych i technicznych a rozwojem nauk humanistycznych; między rozwojem gospodarczym a społecznym; między sektorem rolniczym a produkcją przemysłową i usługami; między rozwojem gospodarczym i technicznym a stanem naturalnego środowiska; między przyrostem naturalnym a rozwojem gospodarczym. Najbardziej drastyczna dysproporcja i najtrudniejsza do rozwiązania, zagrażająca pokojowi światowemu, występuje między biednym Południem i bogatą Północą, co więcej, występuje niesprawiedliwa zależność tych pierwszych od drugich. Wyraża się ona w różnych formach neokolonializmu - gospodarczego, ideologicznego, kulturalnego i politycznego. Do światowej kwestii społecznej zaliczyć należy także międzynarodowe zadłużenie.
Interpretacja
Kwestia społeczna oznaczana jest jako pewna niedogodność, która odznacza się dotkliwością dla potencjału osobowościowego społeczeństwa. Jest ona następstwem niedostosowania sposobu w jaki funkcjonuje społeczeństwo do podstawowych potrzeb indywidualnych lub zbiorowych (nie są one możliwe do rozwiązania pojedynczymi grupami ludzkimi). Kwestie społeczne charakteryzują się występowaniem na masową skalę trudnych sytuacji jednostek i ich rodzin. Mogą utrwalić się czyniąc upośledzonymi całość społeczeństwa lub grupy społeczne zaś piętrząc się zakłócają funkcjonowanie społeczeństwa.
Postrzeganie kwestii społecznej w szerszym znaczeniu sprowadza się do ogółu skutków niedostosowania organizacji życia społecznego do indywidualnych i zbiorowych potrzeb lub też jako sytuację, w której podstawowe procesy nabierają cech patologicznych. Natomiast w węższym znaczeniu rozumiana jest jako konkretny problem społeczny o najwyższym stopniu dotkliwości, generujący sytuacje kryt. w życiu jednostek i zbiorowości, a zarazem powodujący zakłócenia w funkcjonowaniu społeczeństwa
Kwestie społeczne pojmowane są zatem jako zjawiska i okoliczności tworzące stan napięcia społecznego, wywołujące powszechne zaniepokojenie i dążenie do rozwiązania problemu. Wynikają z niedostosowania organizacji życia zbiorowego do specyficznych potrzeb społecznych i indywidualnych członków tych zbiorowości. Na skutek kumulacji niekorzystnych sytuacji prowadzą do powstania szczególnie trudnych sytuacji dla grup społecznych i całych zbiorowości; wprowadzają zakłócenia w rozwoju społeczeństwa. Kwestia społeczna, uważana jest często za wyraz nierówności społecznych.
Ujmowanie dolegliwości życiowych w kategoriach kwestii społecznej weszło dawno do kanonu teorii i praktyki polityki społecznej. Słowo „kwestia” uwydatnia rangę przypisywaną danemu zjawisku, określenie „społeczna” wskazuje z kolei na jego szeroki zasięg i znaczenie dla współżycia zbiorowego.
W tradycji socjologicznej St. Rychliński pojmował kwestię społeczną jako utratę równowagi we współżyciu wszelkich grup społecznych. Dąży się wtedy do zbadania całokształtu sytuacji społecznej, w której łonie jeśli się nie rodzą, to w każdym bądź razie przebiegają. Są to w zależności od wielu naraz czynników procesy rzutujące ujemnie na rozwój jednostki, grupy, czy szerszej społeczności.
W poglądach Ludwika Krzywickiego kwestia społeczna powstała jako efekt szybkiego rozwoju sił wytwórczych. Kwestia społeczna tkwi w rozdźwięku, jaki istnieje pomiędzy wymaganiami nowoczesnych sił wytwórczych a obowiązującą z przeszłości ustawą prawną społeczności. Kwestie społeczne mają charakter obiektywny tzn. istnieją w każdym okresie dziejów. Szukanie przyczyn kwestii społecznej jest elementem diagnozy i umożliwia praktykom przeciwdziałanie.
St. Głąbiński uważał, iż kwestia społeczna sprowadza się do zapewnienia nowożytnemu społeczeństwu równowagi i rozwoju . Składa się ona z szeregu innych kwestii takich jak: nierówność ekonomiczna, kwestia robotnicza, kwestia kobieca, kwestia produkcji drobnej, przesileń gospodarczych, lichwy, ubogich, emigracji, mieszkaniowa. Wytypowane kwestie społeczne wynikają z ówczesnej sytuacji gospodarczej /1913/.
W okresie międzywojennym Antoni Szymański wyraził pogląd, iż istnieją trzy źródła kwestii społecznej:
1. rozdział kapitału i pracy - wpływa to na stan trwałego najemnictwa i zależności w pracy, niepewność egzystencji płynąca z niepewności znalezienia i utrzymania pracy, gorsza pozycja robotnika w chwili zawierania umowy;
2. produkcja maszynowa - łączą się z nią szkodliwe warunki pracy, koncentracja ludności w miastach powoduje trudności mieszkaniowe i inne/.
3. zmiany natury etyczno- moralnej - rezultatem jest upadek obyczajowości chrześcijańskiej, rozluźnienie więzów społecznych, narastanie egoistycznych postaw.
Współcześnie próbuje się określić zjawisko „kwestii społecznych” poprzez analizę aktualnych problemów społecznych. W poglądach J. Daneckiego w rozumieniu kwestii społecznej uwzględnia się:
A/. zjawiska i okoliczności tworzące stan napięcia społecznego, wywołujące powszechne zaniepokojenie i dążenie do rozwiązania nabrzmiałego problemu (zwraca się uwagę na subiektywne odczucia społeczne, którymi często można manipulować);
B/ problemy życiowe wspólne dla całych grup i zbiorowości, które wynikają z niedostosowania organizacji życia zbiorowego do specyficznych potrzeb społecznych i indywidualnych ich członków i na skutek kumulacji różnych czynników stwarzają dla tych grup i zbiorowości sytuacje szczególnie trudne, wprowadzają zakłócenia w rozwoju społeczeństwa.
C/ problemy społeczne o najwyższym stopniu dolegliwości – takie mianowicie, które generują sytuacje krytyczne w życiu szerokich zbiorowości i powodują zarazem poważne zakłócenia w funkcjonowaniu społeczeństwa.
Podkreśla się też że są to zjawiska i sytuacje które: dotyczą większych grup i zbiorowości społecznych. Polegają na kumulacji negatywnych cech położenia materialnego, społecznego lub politycznego. Odbierane są przez grupę jako niesprawiedliwe, przy czym kryterium stanowi porównanie własnego położenia do aprobowanego społecznie systemu wartości. Zakłócają prawidłowy rozwój grupy, wywołują społeczny niepokój, wzburzenie, są źródłem napięć społecznych przez co wpływają destrukcyjnie na rozwój całego społeczeństwa. Nie mogą być w pełni rozwiązane w ramach grupy, przy wykorzystaniu dostępnych grupie metod i możliwości. Mogą być rozwiązane tylko drogą podjęcia działań przez państwo lub inne podmioty polityki społecznej.[1]
UWAŻA SIĘ, ŻE ISTNIENIE, ZASIĘG I DYNAMIKA KWESTII SPOŁECZNYCH JEST PODSTAWOWYM MIERNIKIEM KONDYCJI SPOŁECZEŃSTWA I JAKOŚCI ZORGANIZOWANIA ŻYCIA ZBIOROWEGO.
Wymieniane są trzy fazy powstawania kwestii społecznych
v Faza identyfikacji przez społeczność jakiegoś stanu jako zagrażającego realizacji istotnych społecznych wartości;
v Faza ustalania sposobu rozwiązania tej kwestii społecznej;
v Faza, która polega na instytucjonalizacji problemu społecznego
Formułowane są różne teorie tłumaczące powstanie kwestii społecznych. Ewolucjonizm kwestię socjalną postrzega w jej rozwoju historycznym, a nie jako problem wyrwany z kontekstu czasowo - przestrzennego. Można tutaj wyróżnić dwa podejścia:
a/ od starej do nowej kwestii socjalnej,
b/ od kwestii robotniczej do ekokwestii
TEORIA ASYMETRII KWESTII SPOŁECZNEJ
W krajach, w których uporano się z podstawowymi problemami egzystencji kwestię społeczną odkryto na nowo. Dostrzeżono, że pomiędzy organizacjami społecznymi, poprzez które wyrażane są interesy, nie ma równowagi siły, lecz przeciwnie istnieje asymetria.
Kwestia społeczna wyraża się poprzez: asymetrię stosunków społecznych, asymetrię interesów i sił, które chcą je realizować. Ludzie tworzą organizacje aby poprzez nie dochodzić swoich praw, realizować swoje interesy, i to tym mocniej, im lepiej organizacja funkcjonuje. Takie praktyki stwarzają nowe problemy społeczne.
TEORIA NIERÓWNOŚCI
Zorganizowane interesy oraz konflikty stwarzane przez grupy interesów mają większą szansę uwzględnienia w systemie politycznym od interesów jednostek. Organizowane są tylko takie interesy, które dadzą się interpretować jako specjalne potrzeby grup społecznych. Demokratyzacja państwa i demokratyzacja gospodarki doprowadziła do przechwytywania socjalnych korzyści przez silniejszych kosztem słabszych i niezorganizowanych grup.
TEORIA SPRZECZNOŚCI SPOŁECZNYCH
W każdym społeczeństwie istnieją sprzeczności, które dowodzą istnienia problemów grupowych i indywidualnych. Są to następujące sprzeczności społeczne:
v sprzeczność pomiędzy wzrastającym dobrobytem społeczeństwa i spadającym zadowoleniem ludzi.
v sprzeczność pomiędzy likwidacją starego i powstawaniem nowego ubóstwa,
v sprzeczność pomiędzy zamierzeniami polityki społecznej a jej rezultatem,
v sprzeczność pomiędzy wkładem a uzyskanym efektem
TEORIA ZAWODNOŚCI ŁADU SPOŁECZNEGO
Nowożytna kwestia społeczna wynika z zawodności ładu społecznego, utworzonego przez dane społeczeństwo. Są dwie zasadnicze przyczyny kwestii społecznej:
* ideologiczność,
* instytucyjność.
Ideologiczność – charakteryzuje się przez społeczne hierarchizowanie celów. Zderzające się ideologie posiadają swoje własne hierarchie wartości oraz cele, poprzez które wartości mogą być realizowane. W praktyce społecznej konfrontacje wartości prowadzą do powstania kwestii socjalnych, jako efektu różnych systemów wartości.
Instytucyjność - całość urządzeń prawnych, politycznych, wychowawczych, gospodarczych, społecznych i technicznych, które zostały pomyślane i stworzone w służbie celów zbiorowości. Instytucje charakteryzują się następującymi cechami: bezwładnością, komplikowaniem spraw, panowaniem/zamiast służeniem, nadużyciami, hipertrofią /tendencją do powiększania się.
Wszystkie te cechy razem i oddzielnie przyczyniają się do powstawania kwestii społecznych. Kwestie społeczne przyjmują różne wymiary: LOKALNY, NARODOWY, PONADNARODOWY.
Wymiar lokalny – gmina, parafia, okręg, powiat, region. Nierozwiązane problemy społeczne występują na małej, ograniczone przestrzeni społecznej, brak szkół, sklepów, ośrodków zdrowia, przedszkoli, żłobków, infrastruktury społecznej.
W podsumowaniu kwestia społeczna w tych kontekstach to:
· wyraz asymetrycznych przekształceń w rozwoju gospodarczym, które rodzą zagrożenia społeczne;
· stan / proces społeczny blokujący w szerokiej skali zaspokajanie podstawowych potrzeb ludzkich;
· konkretny problem o szczególnie dotkliwym wpływie na życie i współdziałanie członków danej zbiorowości;
· stan niedostosowania postaw funkcjonowania społeczeństwa, formacji ustrojowej czy cywilizacyjnej do potrzeb ludzkich.
...
ziaaa